Wednesday, 2 March 2016

UMTHETHOSISEKELO WERIPHABLIKI YESEWULA AFRIKA - SA CONSTITUTION NDEBELE

UMTHETHOSISEKELO

UMTHETHOSISEKELO WERIPHABLIKI YESEWULA AFRIKA,

1996


Njengombana wamukelwa mhlana amalanga abu-8 kuMrhayili 1996

begodu watjhugululwa mhlana amalanga ali-11 kuSewula 1996 yiNdlu

yomThethosisekelo
ISBN 978-0-621-39063-6

isiNdebele

UMTHETHOSISEKELO WERIPHABLIKI

YESEWULA AFRIKA, 1996

(Isihloko esifitjhani, sangaphambilini’ UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika, umThetho

wenomboro 108 we-1996’, sijanyiselelwe sigaba 1 (1) semiThetho edzujulwe kumThethosisekelo, 2005

(somThetho wenomboro 5 we-2005)

[WAVUNYWA MHLANA ZILI- 16 KUNOBAYENI 1996]

[WAMUKELWA MHLANA AMALANGA ALI- 18 KUNOBAYENI, 1996]

[UZAKUTHOMA UKUSEBENZA MHLANA AMALANGA AMA- 4 KUMHLOLANJA 1997]

(Ngaphandle kwalokha nakuvezwe ngenye indlela-qala godu isigaba 243 [5])

(Itjhgululo lesiNdebele elitlikitlwe nguMongameli)

Njengombana utjhugululwe

muThetho wokuThoma weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1997

UmThetho wesiBili weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1998

UmThetho wesiThathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1998

UmThetho wesiNe weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1999

UmThetho wesiHlanu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1999

UmThetho wesiThandathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2001

UmThetho weKhomba weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2001

UmThetho wobuNane weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2002

UmThetho weTjhumi weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2003

UmThetho weTjhumi naNye weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2003

UmThetho weTjhumi naMbili weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2005

UmThetho weTjhumi naNthathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2007

UmThetho weTjhumi naNe weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2008

UmThetho weTjhumi naHlanu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2008

UmThetho weTjhumi naSithandathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2009

UmThetho weTjhumi neKhomba weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2012

Ngokuya kweSaziso senomboro 26 kuSihlabantangana 2001, Ukuphathwa koMthetho lo kunikelwe

UNgqongqotjhe wezoBulungiswa nokuThuthukiswa komThethosisekelo.

Imithetjhwana engaphasi komThetho lo

UMTHETHO


Ukwenza umThethosisekelo omutjha weRiphabliki yeSewula Afrika nokuqalelela iindaba

ezingavela ngawo.

OKUMUMETHWEKO

ISENDLALELO 1

ISAHLUKO 1 3


Iinqalelelo Ezisisekelo


ISAHLUKO 2 6


UmTlolo WamaLungelo WobuNtu


ISAHLUKO 3 25


URhulumende Osebenzisanako


ISAHLUKO 4 27


IPalamende


ISAHLUKO 5 55


UMongameli NeKhabinedi


ISAHLUKO 6 63


IimFunda


ISAHLUKO 7 88


URhulumende WeKhaya


ISAHLUKO 8 97


AmaKhotho NokuLawulwa KobuLungiswa


ISAHLUKO 9 109


Amaziko KaRhulumende Asekela Intando Yenengi


ISAHLUKO 10 116


ZokuPhatha KuRhulumende


ISAHLUKO 11 121


ZokuPhepha


ISAHLUKO 12 128


AbaRholi BeNdabuko


ISAHLUKO 13 129


ZeeMali


ISAHLUKO 14 140


Iinjamiso Ezivamileko


IHlelo 1 IFlarha YeNarha 144

IHlelo 1A IiNdawo Ngokuya KweemFunda 145

IHlelo 2 IimFungo Namkha IimBopho 148

IHlelo 3 IKambiso YamaKhetho 152

IHlelo 4 IiNdawo ZokuSebenzisa Ngasikhathisinye Ikghono 156



LesiBethamthetho SeNarha NesesiFunda

IHlelo 5 IiNdawo ZokuSebenzisa Ikghono LesiGungu 159



SesiBethamthetho SesiFunda

IHlelo 6 AmaLungiselelo WesiKhatjhana 161

IHlelo 6A [IHlelo 6A elifakwe sigaba 6 somThethosisekelo 195



we- 2003 lafakwa yinomboro etja esigaba 6

somThethosisekelo oliTjhugululo leTjhumi lomThetho

womnyaka we-2008.]

IHlelo 6B [IHlelo 6B, ngaphambilini ebelaziwa ngeHlelo 6A, 196



lafakwa inomboro etja yesigaba 6 somThethosisekelo

wesibil we-2003 eyasulwa sigaba 5 somThethosisekelo

wetjhumi nahlanu we-2008.]

IHlelo 7 ImiThetho Esuliweko 197



IKOMBA 199


1

Isen dlalelo

Thina, abantu beSewula Afrika,

Siyakwazi ukungakaphatheki kwethu ngokomThetho kwesikhathi sakade;

Sihlonipha labo abahlukumezekako ngerhuluphelo yokobana kube khona ubulungiswa

nekululeko enarhenekhethu;

Sihlonipha labo abasebenzileko ekwakhiweni nekuthuthukisweni kwephasi lekhethu; begodu

Bakholwa bona iSewula Afrika ingeyabo boke abahlala kiyo, sibambene ngokwahlukahlukana

kwethu.

Ngokujanyelwa bajameli bethu abakhethwe ngokutjhaphulukileko, samukela

umThethosisekelo lo njengomThetho wokuthoma weRiphabliki oza -

Kuqeda ukuhlukana okwadlulako begodu sakhe umphakathi odzimelele eminqopheni

yentando yenengi, ubulungiswa begodu namalungelo wobuntu wangokomThetho;

Ukubeka isisekelo sentando yenengi nomphakathi otjhaphulukileko lapha

uRhulumende adzimelele khona eemfunweni zabantu begodu nalapha isakhamuzi

ngasinye sivikelwe mThetho ngokulinganakho;

Ukwenza ngcono izinga lepilo yazo zoke izakhamuzi begodu nokuveza amakghono

womunye nomunye umuntu; begodu

Nokwakha iSewula Afrika ebumbeneko neyentando yenengi ezokukghona ukuthatha

indawo yayo njengenarha ezijameleko emndenini weentjhabatjhaba.

Kwanga uZimu angavikela abantu bekhethu.

Kosi Sikelel’ i-Afrika. Morena boloka setjhaba sa heso.

God seën Suid-Afrika. God bless South Africa.

Mudzimu fhatutshedza Afurika. Hosi katekisa Afrika.


2

3

ISAHLUKO 1

IINQALELELO EZISISEKELO


IRiphabliki YeSewula Afrika

1. IRiphabliki yeSewula Afrika mbuso ozijameleko, obambeneko wentando yenengi,

osekelwe phezu kwamagugu alandelako:

(a) isithunzi sobuntu, ukuphunyeleliswa kokulingana nokuthuthukiswa

kwamalungelo wobuntu kanye nekululeko.

(b) ukungabandlululi ngobuhlanga nangobulili.

(c) ukuba ngaphezulu komThethosisekelo nokusebenza komThetho.

(d) ilungelo lokuvowuda labo boke abadala, irhelo elifanako labavowudi,

amakhetho abanjwa njalo ngemva kwesikhathi esithileko begodu nerherho

lentando yenengi lokubusa kweenhlangano ezinengi, ukuqinisekisa

ubuziphendulelo, ukuba majadu nokuvuleka.

Ubukhulu BomThethosisekelo

2. UmThethosisekelo mThetho omkhulu weRiphabliki; umthetho namkha isenzo

esingakhambisani nawo asikho emthethweni, begodu neembopho ezibekwa ngiwo

kufanele zifezwe.

Ubuzwe

3. (1) Kunobuzwe obufanako eSewula Afrika.

(2) Zoke izakhamuzi—

(a) zinamalungelo, amagunya kanye nokuzuza ngokulinganako; begodu

(b) zilawulwa misebenzi neembopho zobuzwe ngokulinganako.

(3) UmThetho wenarha kumele ubonelele ukutholakala, ukulahlekelwa begodu

nokubuyiselwa kobuzwe.

Ingoma Yesitjhaba

4. Ingoma yesitjhaba yeRiphabliki ibekwa nguMongameli ngesimemezelo sangokomThetho.

ISAHLUKO 1: IINQALELELO EZISISEKELO

4

ISAHLUKO 1: IINQALELELO EZISISEKELO

IFlarha YeNarha

5. IFlarha yeNarha yeRiphabliki inombala onzima, osarhawuda, ohlaza satjani, omhlophe,

obomvu sabilibili nohlaza ukusamkayi, njengombana ibunjiwe beyahlathululwa

eHlelweni 1.

AmaLimi

6. (1) Amalimi asemthethweni weRiphabliki ngila: Sepedi, Sesotho, Setswana, Siswati,

Tshivenda, Xitsonga, isiBhuru, isiNgisi, isiNdebele, isiXhosa nesiZulu

(2) Ukwamukela amalimi wabantu lawo ekhabe angatjhejwa ngokuya komlando

nangokobujamo bawo, umbuso kumele uthathe amagadango afaneleko

nanepumelelo ukukhuphula ubujamo bokuthuthukiswa nokusetjenziswa

kwamalimi lawo.

(3) (a) URhulumende weNarha noweemFunda angasebenzisa elinye nelinye ilimi

elisemthethweni malungana nemisebenzi kaRhulumende, kutjhejwe

ukusetjenziswa, ukusebenza kwawo, iindleko, ubujamo beemfunda

nokulinganisa iindingo nalokho okukhethwa mphakathi wokana namkha

kumaPhrovinsi athileko; kodwana uRhulumende weNarha nomunye nomunye

uRhulumende wesiFunda kumele asebenzise ubuncani bakhona amalimi

amabili asemthethweni.

(b) Abomasipala kumele batjheje amalimi asetjenziswa namkha enyulwa

zizakhamuzi zabo.

(4) URhulumende weNarha noweemFunda ngokuya kwamagadango asemthethweni

kumele alawule begodu abeke ilihlo ukusetjenziswa kwamalimi lawo

asemthethweni. Ngaphandle kokuphikisana nokutjhiwo kusigatjana (2) woke

amalimi kumele ahlonitjhwe ngokulinganako begodu aphathwe nangokulinganako.

(5) IBhodo yamaLimi woKe weSewula Afrika eyahlonywa ngokomThetho welizwe

kumele—

(a) ithuthukise begodu isungule nobujamo obuzokubonelela ituthuko

nokusetjenziswa—

(i) kwamalimi woke asemthethweni;

(ii) kwesi-Khoi, isiNama nesi-San; begodu

(iii) neLimi lamaTshwayo; begodu

5

(b) ukuthuthukisa noqinisekisa ukuhlonitjhwa—

(i) kwawo woke amalimi asetjenziswa ngokujayelekileko miphakathi

yeSewula Afrika, ukufaka phakathi isi-German; isi-Greek; isi-Gujarati,

isi-Hindu, isi-Portuguese, isi-Tamil, isi-Telegu begodu nesi-Urdu; begodu

(ii) isi-Arabic; isi-Hebrew; isi-Sanskrit; begodu namanye amalimi

asetjenziselwa ezekolo eSewula Afrika.

ISAHLUKO 1: IINQALELELO EZISISEKELO

6

ISAHLUKO 2

UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU


Amalungelo

7. (1) UmTlolo wamaLungelo wobuNtu usisekelo okwakhelwe phezu kwaso intando

yenengi eSewula Afrika. Umumethe amalungelo wabo boke abantu benarha

yekhethu begodu uqinisa amagugu wentando yenengi nesithunzi sobuntu,

ukulingana kanye netjhaphuluko.

(2) Umbuso kumele uhloniphe, uvikele, uthuthukise begodu uzalise amalungelo

amunyethwe mTlolo wamaLungelo wobuNtu.

(3) Amalungelo amunyethwe mTlolo wamaLungelo wobuNtu ngokulawulwa

mikhawulo emunyethweko namkha okukhulunywa ngayo esigabeni 36, namkha

ngokutjhiwo kwenye indawo ngaphakathi kwalomtlolo lo.

Ukusetjenziswa kwawo

8. (1) UmTlolo wamaLungelo wobuNtu lo usebenza kiwo woke umThetho begodu ubopha

isiBethamthetho, isiGungu, iphiko lezobuLungiswa nazo zoke iinJamiso zomBuso.

(2) Isiqalelelo somTlolo lo wamaLungelo wobuNtu sibopha umuntu wendabuko

namkha womThetho nangabe, begodu nokufikela ezingeni lapha ukghona khona

ukusebenza, ngokutjhejwa komhlobo welungelo begodu nomhlobo womsebenzi

lowo onikelwa lilungelwelo.

(3) Nakungenzeka usebenzise isiqalelelo somTlolo wamaLungelo wobuNtu emuntwni

wendabuko namkha womthetho ngokuya kwesigatjana (2), ikhotho—

(a) ukuze iphumelelise ilungelo elithileko elisemTlolweni, kumele isebenzise,

namkha nangabe kunetlhogakalo, ithuthukise umThetho wesintu kuze kufike

ezingeni lapha umThetho okukhulunywa ngawo ungasaphumelelisi khona

ilungelwelo, begodu

(b) kungenzeka bona ithuthukisa imilayo yomThetho wesintu ukurhunyeza

ilungelo, kodwana nangabe ukurhunyezokho kukhambisana nesigaba 36(1).

(4) Umuntu womThetho naye unelungelo lokufumana amalungelo asemTlolweni

wamaLungelo wobuNtu ngokuya kwendlela etlhogwa lihlobelo lamalungelo

begodu nehlobelo lomuntu womThetho.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

7

Ukulingana

9. (1) Boke abantu bayalingana phambi komThetho, begodu banelungelo lokuvikeleka

kanye nokusizwa mThetho ngokulinganako.

(2) Ukulingana kufaka hlangana ukuthabela amalungelo nepumelelo ngokuzeleko

nangokulingana. Ukuthuthukisa ukufikeleleka kokulingana, imithetho begodu

namanye amagadango ahlelelwe ukuvikela namkha ukuthuthukisa abantu,

namkha iinqhema zabantu ebegade zidlelezelwe ngebanga lebandlululo

elingasifeya.

(3) Angekhe kwenzeka bona umBuso ubandlulule ngokungasifeya, bunqopha namkha

ingasibunqopha nanyana ngubani ngombandela owodwa nakha ngaphezulu,

ukufaka hlangana ukubandlulula ngokwebala, ngokobulili, ngokobana umuntu

usidisi, utjhadile namkha akakatjhadi, ngokobuhlobo ngokobana umuntu

udabuka kusiphi isitjhaba, ngokombala, ngokuzibandakanya nobulili obuthileko,

ngeminyaka yobudala, ngokukhubazeka, ngokwekolo, unembeza, ikolelo,

ngokwamasiko, ngokwelimi nango kubelethwa.

(4) Akekho umuntu okungenzeka bona abandlululwe nginayana ngubani

ngokungasifeya, bunqopha namkha awa, ngombandela owodwa nanyana

ngaphezulu, ngokuya kwesigatjana (3). UmThetho wenarha wokuvimbela namkha

wokujamisa ibandlulo elingasifeya kumele uphasiswe.

(5) Ibandlululo ngebanga lombandela owodwa namkha ngaphezulu erheliswe

kusigatjana (3) ayisifeya ngaphandle kobana kutholakale bona ibandlululweli

kwamambala lifeya.

IsiThunzi SobuNtu

10. Omunye nomunye umuntu unesithunzi ngokwemvelo, begodu unelungelo lokobana

isithunzi sakhe sihlonitjhwe besivikelwe.

Ipilo

11. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuphila.

Itjhaphuluko Nokuvikeleka Komuntu

12. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo letjhaphuluko nokuvikeleka okufaka

hlangana ilungelo—

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

8

(a) lokungadinywa itjhaphuluko ngokungasimthetho namkha ngaphandle

kombandela ozwakalako;

(b) lokungavalelwa ejele ngaphandle kokuvela ekhotho;

(c) lokutjhaphuluka kiyo yoke imihlobo yenturhu kungaba ngevela emithonjeni

yomphakathi namkha yangeqadi;

(d) lokungatlhoriswa nanganyana ngiyiphi indlela; begodu

(e) nelokungaphathwa namkha ajeziswe ngendlela esihluku, enganabuntu

namkha eyehlisa isithunzi.

(2) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokobana ubujamo bakhe bomzimba

nebomkhumbulo bungathathelwa phasi, lokhu kufaka hlangana nelungelo—

(a) lokuthatha isiqunto malungana nokubeletha;

(b) lokuvikeleka nelelawulo ngemizimbabo; begodu

(c) nelokungasetjenziselwa ukulingelela ukusebenza kwesihlahla namkha

nanyana ngisiphi isisetjenziswa esiphathelene nezesayensi ngaphandle

kwemvumakhe.

Ubugqila, Ukukatelelwa Ukuhlonipha Omunye Namkha Ukukatelelwa

Ukusebenza

13. Akekho noyedwa umuntu ozakwenziwa isigqila, akatelelwe ukuhlonipha omunye namkha

akatelelwe ukusebenza.

Ukuba Wedwa

14. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokungaphazanyiswa, lokhu kufaka hlangana

nelungelo lokobana—

(a) umzimbakhe namkha umuzakhe ungasetjhwa;

(b) ipahlakhe ingasetjhwa;

(c) ipahlakhe ingathathwa ngekani; namkha

(d) nekulumakhe ebuntumba ingacajelwa.

Itjhaphuluko Yekolo, Ikolelo Begodu Nombono

15. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo letjhaphuluko kanembeza, ikolo,

ukucabanga, ikolelo begodu nokuveza umbono.

(2) Iinkonzo zingabanjelwa eenjamisweni zombuso namkha eenjamisweni ezirhelejwa

mbuso, nangabe—

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

9

(a) iinkonzwezo zilandela imilayo yekambiso ebekwe ziimphathiswa zomphakathi

ezifaneleko.

(b) iinkonzwezo zikhanjiswa ngendlela efaneleko; begodu

(c) nokuzikhambela kutjhaphulukile begodu akukakatelelwa.

(3) (a) Isigabesi asivimbeli umThetho owamukela—

(i) imitjhado ephethwa ngananyana ngiliphi isiko, namkha irherho lekolo,

ngokomThetho womndeni namkha womtjhadi; begodu

(ii) amarherho womThetho womndeni newomtjhadi ngaphasi kwananyana

ngiliphi isiko, namkha kungaba ngelabantu abalandela ikambiso yekolo

ethileko.

(b) Ukwamukelwa ngokuya kwepharagrafu (a) kumele kukhambisane nesigabesi

begodu nezinye iinqalelelo zomThethosisekelo.

Itjhaphuluko Yokuveza Amazizo

16. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo letjhaphuluko yokuveza amazizwakhe,

okufaka hlangana—

(a) itjhaphuluko yamaphephandaba namanye amamidiya;

(b) itjhaphuluko yokwamukela namkha ukudlulisa ilwazi namkha imibono

(c) itjhaphuluko yokuveza ikghono lokubumba nokusungula; begodu

(d) netjhaphuluko yezokufunda begodu netjhaphuluko yokwenza irhubhululo

elubusayensi.

(2) Ilungelo elitjhiwo esigatjaneni (1) alifaki lokhu—

(a) ukukhuluma ngendlela ephehla ipi

(b) ukutjala umoya ongabangela inturhu; namkha

(c) ukuletha ukuhloyana okudzimelele ekuhlukakeni ngokwebala, ngokobuhlobo,

ngokobulili, namkha ngokwekolo begodu lokho kuphehla inturhu

engabangela ukulimala.

Ukubuthana, Ukutjhagala, Ukurhwanta Nokwethula Iinghonghoyilo

17. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokubuthana, ukungenela ijima lokutjhagala,

lokurhwanta nokwethula iinghonghoyilo ngaphandle kwenturhu neenkhali.

Itjhaphuluko Yokuhlanganyela

18. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuhlanganyela.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

10

Amalungelo Wezombanganarha

19. (1) Esinye nesinye isakhamuzi sitjhaphulukile bona singazikhethela esikufunako

manqophana nezombanganarha, lokhu kufaka hlangana nelungelo loku—

(a) sungula ihlangano yezombanganarha

(b) zibandakanya emisebenzini yehlangano, namkha uyifunele ihlangano leyo

amalunga, begodu

(c) nokukhankasela ihlangano leyo yezombanganarha.

(2) Esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokungenela amakhetho atjhaphulukileko,

afeya neza qobe ngemva kwesikhathi esithileko, wesinye nesinye isiBethamthetho

esitlhanywe ngokuya komThethosisekelo.

(3) Omunye nomunye umuntu omdala unelungelo—

(a) lokuvowuda, emakhethweni wokuvowudela nanyana ngiliphi ibandla

lesiBethamthetho, elitlhanywe ngokuya komThethosisekelo,begodu

nokuvowuda buntumba; begodu

(b) nokujamela ukuba ngunkhethani esikhundleni sokusebenzela umphakathi,

nangabe kwenzekile bona ukhethwe, uphathe isikhundla sokusebenzela

umphakathi.

Ubuzwe

20. Asikho isakhamuzi esingadinywa ubuzwe baso.

Itjhaphuluko Yokukhamba Nokuhlala Umathanda

21. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokukhamba ngokutjhaphuluka.

(2) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokufuduka la eRiphabliki.

(3) Esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokungena, nokuhlala nanyana kukuphi la

eRiphabliki.

(4) Esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokuba nepasipoti.

Itjhaphuluko Yokurhweba, Yesikhundla Somsebenzi Nebizelo

22. Ngokulawulwa mThetho, esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokuzikhethela irhwebo,

ukufumana isikhundla somsebenzi nokuba nebizelo.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

11

Itjhebiswano Kezemisebenzi

23. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuphathwa ngendlela efaneleko

emsebenzini.

(2) Esinye nesinye isisebenzi sinelungelo—

(a) lokubumba nokujoyina iinhlangano zabasebenzi;

(b) lokuzibandakanya emisebenzini nemahlelweni weenhlangano zabasebenzi;

begodu

(c) nelokunghala umsebenzi.

(3) Omunye nomunye umqatjhi unelungelo—

(a) lokubumba nokujoyina iinhlangano zabaqatjhi, begodu

(b) nokuzibandakanya emisebenzini nemahlelweni weenhlangano zabaqatjhi.

(4) Enye nenye ihlangano yabasebenzi begodu nenye nenye ihlangano yabaqatjhi

inelungelo—

(a) lokukhetha abaphathi, amahlelo nemisebenzawo;

(b) lokuhlela; begodu

(c) nelokubumba nokujoyina umfelandawonye .

(5) Enye nenye ihlangano yabasebenzi, ihlangano yabaqatjhi begodu nomqatjhi

banelungelo lokuzibandakanya eenkulumiswaneni zokubonisana. UmThetho

wenarha ungabekwa ukulawula ikulumiswano yokubonisana. Kangangobana

umThetho ungaqunta ilungelo eSahlukwenesi, ukuquntwa kumele kukhambisane

nesigaba 36 (1)

(6) UmThetho weNarha ungamukela amalungiselelo wokuvikela iinhlangano

amunyethwe eemvumelwaneni zebambiswano. Kangangobana umThetho

ungaqunta eSahlukwenesi, ukuqunta kufanele kukhambisane nesigaba 36(1).

Ibhoduluko

24. Omunye nomunye umuntu unelungelo—

(a) lokuba sebhodulukweni engekhe lahlunguphaza ipilo nehlalakuhle yakhe;

begodu

(b) nokuba nebhoduluko elivikelekileko, ukwenzela bona kuzuze isizukulwana

sakhathesi nesizako, ngokusetjenziswa komThetho ozwakalako namanye

amagadango ahlelelwe—

(i) ukuvimbela ukusilaphazeka kwebhoduluko nokurhurhuleka kwehlabathi

(ii) ukukhuthaza ukutlhogonyelwa kwemvelo; begodu

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

12

(iii) nokuqinisekisa ituthuko edzimeleleko nokusetjenziswa kuhle

kwemithombo yemvelo, ngakelinye ihlangothi kuthuthukiswe

ngokuqinisekisiweko zomnotho nezomphakathi.

Ipahla

25. (1) Akakho umuntu ozakudinywa ipahla ngaphandle kwalokha kwenziwa

ngokulandela umThetho osebenza ngokuvamileko, begodu awukho umThetho

ongavumela bona umuntu adinywe ipahla ngokungasimthetho.

(2) Ungamukwa ipahla kwaphela ngokuya komThetho osebenza ngokuvamileko—

(a) nangabe kwenzelwa iindingo namkha iinrhuluphelo zomphakathi; begodu

(b) ngokulawulwa kuliliswa ngemali, inani layo begodu nesikhathi nendlela

ezakubhadelwa ngayo okungenzeka bona kuvunyelwane ngayo hlangana

nalabo abathintekako namkha kuthathwe isiqunto namkha kuquntwe

yikhotho.

(3) Inani lemali yesililiso, isikhathi nendlela ezakubhadelwa ngayo kufanele kube

ngelungileko nelinganako, etjengisa ukulinganiswa okufaneleko hlangana

kweenrhuluphelo zomphakathi neenrhuluphelo zalabo abathintekako, begodu

kutjhejwe yoke imibandela efaneleko, okufaka hlangana—

(a) ukusetjenziswa kwepahla njenganje;

(b) umlando wokutholakala nokusetjenziswa kwayo;

(c) bona ingabiza malini nange ithengiswa;

(d) izinga elinqophileko lokubulunga nokurhelebha kombuso ngeemali

ekutholweni nekuthuthukisweni kwenani lenzuzo yepahla; begodu

(e) nomnqopho wokwemukwa ipahla leyo.

(4) Ngokomnqopho wesigabesi—

(a) iinrhuluphelo zomphakathi zifaka hlangana isibopho sesitjhaba

sokutjhugululwa kwenarha namatjhuguluko abonelela ukutholakala kwayo

yoke imithombo yemvelo yeSewula Afrika; begodu

(b) nokobana ipahla ayifaki hlangana inarha kwaphela.

(5) Umbuso kumele ubeke umThetho begodu uthathe namagadango azwakalako

ngaphakathi kwemithombo enayo, ukukatelela imibandela eyenza bona

izakhamuzi zikghone ukuthola inarha ngendlela elinganako.

(6) Umuntu namkha umphakathi lowo isikhathi sawo sokusebenzisa inarha

esingakavikeleki ngokomThetho ngebanga lomThetho wangesikhathi sebandlululo

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

13

obandlulula ngokwebala namkha izenzo, unelungelo ukufikela ezingeni elitjhiwo

mThetho wePalamende, nofana isikhathi esivikelekileko ngokomThetho namkha

ngokulungisa okumadanisekako.

(7) Umuntu namkha umphakathi omukwe ipahla ngemva kwamhlana zili-19

kuMgwengweni 1913 ngebanga lomThetho wengesikhathi sebandlululo,

obandlulula ngokwebala namkha izenzo, unelungelo ukufikela ezingeni elitjhiwo

mThetho wePalamende, namkha ngokubuyiswa kwepahla leyo namkha

ngokulungiswa ngendlela elinganako.

(8) Asikho nesisodwa isiqalelelo sesigabesi esingavimbela umbuso ekuthatheni

umThetho namanye amagadango ukwenzela bona bothole inarha, amanzi

nokhunye okukhambelana namatjhuguluko la, ukuze kulungiseke imiphumela

yebandlululo ngokwebala kwangesikhathi esadlulako, ngaphandle kwanyana

ukutjhida okhunye nokhunye eenqalelelweni zesigabesi kukhambisana

neenqalelelo zesigaba 36 (1).

(9) IPalamende kumele imemezele umThetho otjhiwo esigatjaneni (6).

Zezindlu

26. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lekghono lokufunyanwa kwezindlu

ngokwaneleko.

(2) Umbuso kumele uthathe amagadango azwakalako womThetho namanye

amagadango, ngokusemandleni wawo, ukukghonakalisa ngokupheleleko

ilungelweli.

(3) Akekho noyedwa ongakhutjhwa ngendlinakhe, namkha indlwakhe engabhidlizwa,

ngaphandle kwencwadi yesigunyazo sekhotho eyenziwa emva kokutjhejwa kwawo

woke amaphuzu aqakathekileko. Awukho nowodwa umThetho ongakuvumela bona

umuntu akhutjhwe endlinakhe ngokungasimthetho.

Zamaphilo, Ukudla, Amanzi Begodu Nokuvikeleka Kwezehlalakhuhle

27. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lekghono lokufumana lokhu—

(a) ukutlhogonyelwa kezamaphilo, okufaka hlangana ukutlhogonyelwa

ngehlangothini lezokubeletha;

(b) ukuthola ukudla okwaneleko namanzi ahlanzekileko; begodu

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

14

(c) ukuvikeleka kwezehlalakuhle, okufaka hlangana, ukurhelejwa okufaneleko

kwezehlalakuhle nangabe umuntu ubhalelwa kuzondla yena, nalabo okumele

abondle.

(2) umbuso kumele uthathe amagadango afaneleko wangokomThetho namanye

amagadango, ngokusebenzisa imithombo yawo ekhona, ukuphumelelisa elinye

nelinye lamalungelo la.

(3) Akakho noyedwa umuntu ongalelwa irhelebho elirhabako lokwelatjhwa.

Abantwana

28. (1) Omunye nomunye umntwana unelungelo—

(a) lokuba nebizo nobutjhaba kusukela nakabelethwako;

(b) lokutlhogonyelwa bazali namkha mndeni; namkha ukuthola itlhogomelo

elinye elifaneleko nangabe ususiwe emndeninakhe;

(c) lokuthola ukudla okunezakhamzimba, indawo yokuhlala; ukwelatjhwa;

begodu nokutjhejwa kwezehlalakuhle;

(d) lokuvikelwa ekuphathweni kumbi; ukuninwa, ukuhlukunyezwa namkha

ukwehliswa kwesithunzi sobuntu

(e) lokuvikelwa ekusetjenzisweni mqatjhi ngokungakafaneli;

(f) ukungafuneki namkha ukungakavunyelwa bona wenze umsebenzi othileko

namkha unikele umsebenzi—

(i) ongakalungeli umuntu oneminyaka elingana neyobudala bomntwana

lowo; namkha

(ii) obeka umntwana ngokwakhe ebudisini, ifundwakhe, ipilwakhe,

ingqondo, umoyakhe, ukuziphatha begodu nekuzithuthukiseni kwakhe;

(g) lokobana angabotjhwa ngaphandle kwanyana sele kungasekho elinye

igadango lamaswaphelo, lapha ngaphezu kwamalungelo umntwana

awatholako ngaphasi kwesigaba 12 nesama-35, umntwana angabotjhwa

kwaphela isikhatjhana esifitjhani nesifaneleko begodu unelungelo loku—

(i) hlukaniswa neembotjhwa ezingaphezulu kweminyaka eli-18; begodu

(ii) phathwa ngaphasi kobujamo obufanele umntwana waleyo minyaka;

(h) lokuba nomjameli wezomthetho obonelelwa mbuso, begodu nangeendleko

zombuso kuleyo milandu yemibango ethinta umntwana loyo nangabe

ukungakhambi kuhle komthetho kungahle kube khona; begodu

(i) nelokungasetjenziswa kwakhe bunqopha lapha kunenturhu yeenkhali khona

nokobana kumele avikeleke ngeenkhathi zenturhu yeenkhali.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

15

(2) Iinrhuluphelo zomntwana kuyinto eqakatheke khulu ezintweni zoke eziphathelene

nomntwana.

(3) Esigabenesi nakukhulunywa ngomntwana kutjhiwo umuntu oneminyaka

engaphasi kweli-18 ubudala.

Ifundo

29. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo—

(a) lokuthola ifundo esisekelo, okufaka hlangana nefundo esisekelo yabantu



abadala; begodu

(b) nelokuthola ifundo ephakemeko, okumele bona umbuso ngokuthatha

amagadango afaneleko uyenze ibekhona beyikghone ukufumaneka begodu

iragele phambili ngendlela okungakghonakala ngayo.

(2) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuthola ifundo ngelimi elisemthethweni

namkha ngelimi azikhethela lona eenkhungweni zefundo ezingezomphakathi,

lapha ifundo leyo inikelwa khona ngokuzwakalako. Ukwenzela bona kuqinisekiswe

ikghono lokutholakala okunepumelelo kokusetjenziswa kwelungelweli, umbuso

kumele uqalelele woke amagadango ahlukeneko wefundo, okufaka hlangana

iinkhungo ezisebenzisa ilimi elilodwa, ukutjheja—

(a) ukulingana

(b) ikghonakalo; begodu

(c) isidingo sokulungisa imiphumela yezenzo zemithetho yesikhathi

esigadungileko ebandlulula ngokwebala.

(3) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokusungula begodu agcine isikhungo

sezefundo, asisekele ngeemali zakhe begodu sizijamele nangabe iinkhungo lezo—

(a) azibandlululi ngokwebala;

(b) zitlolisiwe embusweni; begodu,

(c) azikho ezingeni eliphasi nazimadaniswa nalezonkhungo zefundo ezilawulwa

mphakathi.

(4) Isigatjana (3) asivimbeli ukusizwa ngeemali mbuso kweenkhungo zefundo

ezizijameleko.

Ilimi Namasiko

30. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokusebenzisa ilimi nokudlala indima epilwenakhe

yamasiko azikhethele yona, kodwana akekho noyedwa umuntu ozakuthi lokha

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

16

nakasebenzisa amalungelwakhe, awasebenzise ngendlela engakhambisaniko yananyana

ngisiphi isiqalelelo somTlolo wamaLungelo.

Imiphakathi Yangokwamasiko, Ikolo Nelimi

31. (1) Abantu bomphakathi abakhambisanako ngokwamasiko, ikolo nelimi angeze

badinywa ilungelo, namanye abantu womphakathi lowo, loku—

(a) thabela isiko labo, benze ikolo yabo bebasebenzise ilimi labo, begodu

(b) nokusungula, ukujoyina nokuraga iinhlangano zamasiko, ikolo nezamalimi,

nezinye iinjamiso zomphakathi.

(2) Amalungelo asesigatjaneni (1) angekhe asetjenziswa ngendlela engakhambisani

nanoma ngisiphi isiqalelelo somTlolo wamaLungelo.

Ilungelo Lokuthola Ilwazi

32. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuthola—

(a) elinye nelinye ilwazi eliphethwe mbuso, begodu

(b) nelinye nelinye ilwazi eliphethwe ngomunye umuntu okumele lisetjenziselwe

namkha kuvikelwe nagalo nanyana ngimaphi amalungelo.

(2) UmThetho wenarha kufanele umenyezelwe ukuphumelelisa ilungelweli begodu

kungathathwa amagadango azwakalako ukwethula ubudisi bokuphatha nebeemali

obuphezu kombuso.

Igadango Lekambiso Elungileko YezomThetho

33. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuphathwa ngendlela esemthethweni,

ezwakalako begodu nangekambiso elungileko.

(2) Omunye nomunye umuntu amalungelwakhe athinteke kabuhlungu ngebanga

legadango lekambiso, unelungelo lokunikelwa abonobangela balokho

ngokutloliweko.

(3) UmThetho wenarha kumele umenyezelwe ukuphumelelisa amalungelo la, begodu

kumele—

(a) unikele ukuhlolisiswa godu kwegadango lekambiso yikhotho namkha lapha

kufaneleko, kungaba yikundla ezijameleko begodu nengathathi ihlangothi;

(b) ubophelele umbuso bonyana uphumelelise amalungelo aseengatjaneni (1) no

(2); begodu

(c) uthuthukise ikghono lekambiso yezokuphatha.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

17

Ilungelo Lokuya Ekhotho

34. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokusa nanyana ngimuphi umbango ongararululwa

yikhotho ngokusebenzisa umThetho, ulalelwe mphakathi ngaphambi kwekhotho, namkha

lapha kufaneleko, ungasiwa kenye iforamu ezijameleko engathathi ihlangothi.

Abantu Ababotjhiweko, Abavalelweko Begodu Nabamangalelweko

35. (1) Omunye nomunye umuntu obotjhiweko ngebanga lokusolelwa bonyana wenze

umlandu unelungelo—

(a) lokuzithulela;

(b) lokutjelwa msinyana—

(i) ngelungelo lakhe lokuzithulela; begodu

(ii) ayeleliswe ngokungenzeka nakangazithuleliko;

(c) lokungakatelelwa bonyana avume akwenzileko, ngombana lokho kungahle

kusetjenziswe njengobufakazi obumbophelelako;

(d) lokuvela ekhotho msinya ngokungakghonakalako, kodwana kungabi

ngemva—

(i) kwama-iri ama-40 ngemva kokubotjhwa

(ii) kokuphela kwelanga lokuthoma lekhotho emva kokudlula kwama-iri

ama-48, nangabe ama–iri ama-48 aphela ngaphandle kwama-iri

wekhotho ejayelekileko namkha ngelanga okungasilo elijayelekileko

lekhotho;

(e) lokobana ekuveleni kokuthoma phambi kwekhotho emva kokubotjhwa,

athweswe umlandu namkha atjelwe ibanga lokwelulwa kwesikhathi sakhe

sokuvalelwa, namkha atjhatjhululwe; begodu

(f) lokutjhatjhululwa ejele nangabe imibandela yomThetho iyavuma,

ngokulawulwa bujamo obuzwakalako.

(2) Omunye nomunye umuntu obotjhiweko, okufaka hlangana esinye nesinye

isibotjhwa esele sigwetjiwe, sinelungelo—

(a) lokobana sitjelwe bonyana sibotjhelweni;

(b) lokukhetha, nokuthintana nomjameli womthetho begodu sitjelwe msinya

ngalelilungelo;

(c) lokubonelelwa ngomjameli womthetho okhonjwe mbuso begodu

nangeendleko zombuso nangabe kunekghonakalo lokobana ubulungiswa

obuphathekako bubekhona begodu kumele sitjelwe msinya ngelungelweli;

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

18

(d) lokuyokumangala ekhotho, simangalele ukwazi bona ukubotjhwa kwaso

kusemthethweni nayana awa, nangabe ukubotjhwa kwaso akukho

emthethweni, sitjhatjhululwe

(e) lokuvalelwa ngaphasi kobujamo obukhambisana nesithunzi sobuntu, okufaka

hlangana okungasenani ngokunikela indawo eyaneleko yokuhlala, ukudla

okwakha umzimba, iincwadi zokufunda, kanye nokwelatjhwa ngeendleko

zombuso; begodu

(f) nelokuthintana, nokuvakatjhelwa ngilaba abalandelako—

(i) ngowakwakhe namkha umlingani;

(ii) iinhlobo;

(iii) uMeluleki wezekolo okhethwe nguye, begodu

(iv) noDorhodere okhethwe nguye.

(3) Omunye nomunye ummangalelwa unelungelo lokugwetjwa ngendlela efaneleko,

okufaka hlangana ilungelo—

(a) lokwaziswa ngomlandu abekwe wona, anikelwe nemininingwana

ngokunabileko ukwenzela bona akghone ukuziphendulela emlandwini loyo;

(b) lokuthola isikhathi esaneleko neenkghonakalisi ezaneleko angazisebenzisa

ekuzivikeleni;

(c) lokugwetjwa ekhotho yomthetho ojwayelekileko nevulelwe umphakathi;

(d) lokulalelwa komlandwakhe kuthonywe bekuqedwe ngaphandle kokuriyada

okungazwakaliko;

(e) lokubakhona lokha nakugwetjwa umlandwakhe;

(f) lokukhetha begodu nokobana ajanyelwe mjameli womthetho begodu atjelwe

ngelungelweli msinyana;

(g) lokubonelelwa ngomjameli womthetho ozakubhadelwa mbuso lokha

nakubonakala bona kungaba nokungakhanjiswa ngokulungileko komlandu,

begodu aziswe ngelungelwelo msinyana;

(h) lokuthathwa ngokobana akanamlandu, azithulele, begodu nokobana

angafakazi lokha nakugwetjwako;

(i) lokuthula ubufakazi nokuphikisa ubufakazi obuthuliweko;

(j) lokungakakatelelwa ukwethula ubufakazi obumbophako;

(k) lokugwetjwa ngelimi alizwisisako, namkha lokho nakungakghonakaliko,

atologelwe ngelimi alizwako;

(l) lokungagwetjelwa isenzo namkha ukungakenzi okugade kungasimlandu

ngaphasi komthetho wenarha namkha umthetho weentjhabatjhaba

ngesikhathi lokho nakwenzekako namkha kungenzeki;

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

19

(m) lokungagwetjwa ngomlandu omayelana nesenzo namkha lokho

okwatjhiywako lapha umutnu afunyanwa anganamlandu namkha afunyanwa

bona umlandu;

(n) lokuba nethuba lokubethwa ngeswazi elincani lokha nangabe isigwebo

esibekiweko sitjhugululwe hlangana nesikhathi umlandu owenziwe ngaso

nesikhathi sokugwetjwa; begodu

(o) nelokwenza isibawo bona umlandwakhe ubuyekezwe namkha uhlolisiswe

yikhotho engaphezulu.

(4) Nanganyana ngisiphi isikhathi lapha isigabesi sifuna khona bona umbiko utjelwe

umuntu; umbiko lowo kumele unikelwe ngelimi lelo umuntu loyo alizwisisako.

(5) Ubufakazi obutholakele ngendlela ephikisana nanyana ngiliphi ilungelo

elingaphakathi komTlolo lo wamaLungelo wobuNtu kumele bulahlwe, nangabe

ukwamukelwa kobufakazobo kungenza bona ukugwetjwa komlandu lowo

kube ngokungakalungi namkha ngendlela ethile kungakhubaza ikambiso

yezobulungiswa.

Ukurhunyezwa Kwamalungelo

36. (1) Amalungelo angaphakathi komTlolo wamaLungelo wobuNtu angarhunyezwa

kwaphela ngokuya komThetho osebenza ngendlela evamileko ukufikela lapha

ukurhunyezwa kwawo kuzwakala begodu kufaneleko emphakathini ovulekileko

nophethe ngentando yesitjhaba edzimele phezu kokuhlonitjhwa kwesithunzi

sobuntu, ukulingana netjhaphuluko, kutjhejwe nawo woke amaphuzu afaneleko,

okufaka hlangana—

(a) umhlobo welungelwelo;

(b) ukuqakatheka komnqopho werhunyezwelo;

(c) umhlobo nobungako berhunyezo;

(d) ubuhlobo phakathi kwerhunyezo nomnqophalo; begodu

(e) nendlela enegandelelo elirhunyeziweko yokuphumelelisa umnqopho.

(2) Ngaphandle kwalokho okutjhiwo esigatjaneni (1) namkha kunanyana ngisiphi

isiqalelelo somThethosisekelo, awukho umThetho ongarhunyeza nanyana ngiliphi

ilungelo elibonelelwe ngaphakathi komTlolo wamaLungelo wobuNtu.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

20

UmThetho Wobujamo Oburhabileko

37. (1) UmThetho wobujamo oburhabileko ungamenyezelwa kwaphela ngokuya

komThetho wepalamende begodu kwaphela nangabe—

(a) ipilo yesitjhaba isengozini yokuthuselwa ngepi, ukusahlelwa, ukuvukela

umbuso, irawurawu, umonakalo omkhulu ngenarheni namkha kunento

erhabileko emphakathini; begodu

(b) nesimemezelo somThethweso siyatlhogeka ekubuyisweni kokuthula

nokuthotjelwa komThetho.

(2) Ukumenyezelwa komThetho wobujamo oburhabileko, begodu nomunye nomunye

umThetho omenyezelweko, namkha elinye nelinye igadango elithethweko

ngokulandela ukumenyezelwa komThetho lo, lingathoma ukusebenza kwaphela

nangabe—

(a) lithoma ukusebenza ngelanga elimenyezelwe ngalo, begodu

(b) kungadluli amalanga ama-21 ukusukela ngelanga elimenyezelwe ngalo,

ngaphandle kwanyana isiBethamthetho seNarha sithatha isiqunto

sokwengeza isimemezelweso ngesikhathi esingadluli eenyangeni ezintathu

esikhathini esisodwa. Ukungezelela kwamathomo kokumenyezelwa

komThetho wobujamo oburhabileko kumele kube ngendlela yesiqunto

esamukelwe linengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha. Esinye

nesinye isiqunto esithethwe ngokuya kwendima le, kumele samukelwe

kwaphela ngokusekelwa ngamavowudu amaphesenthi ama-60 wamalunga

wesiBethamthetho seNarha. Isiqunto ngokuya kwepharagrafu le

singamukelwa kwaphela ngokulandela iinkulumopikiswano zomphakathi

ezibanjwe ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha.

(3) Enye nenye ikhotho enamandla ingaqinisekisa ngokuba semthethweni—

(a) kwesimemezelo somThetho wobujamo oburhabileko;

(b) kokhunye nokhunye ukwengezelelwa kwesikhathi somThetho wobujamo

oburhabileko; namkha

(c) komunye nomunye umThetho ophasisiweko namkha elinye igadango

elithethweko, ngebanga lesimemezelo somThetho wobujamo oburhabileko.

(4) Omunye nomunye umThetho ophasiswe ngokulandela isimemezelo somThetho

wobujamo oburhabileko ungaphikisana nomTlolo wamaLungelo wobuNtu ukufikela

kwaphela lapha—

(a) ukuphikisanokho nanyana kunjani kutlhogwa khona khulu bujamo

oburhabileko; begodu

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

21

(b) namuThetho loyo—

(i) ngokukhambisana neembopho zeRiphabliki le ngaphasi komThetho

weentjhabatjhaba osetjenziswa ngeenkhathi zomThetho wobujamo

oburhabileko;

(ii) ukukhambisana nesigatjana (5) begodu

(iii) ukhutjhwe kuGazede kaRhulumende ngokurhabeka

okungakghonakalako emva kokuphasiswa kwawo.

(5) Awukho umThetho wePalamende ogunyaza isimemezelo somThetho wobujamo

oburhabileko begodu awukho umThetho ophasisiweko namkha elinye igadango

elithethweko ngokulandela isimemezelweso, ongavumela namkha ugunyaze—

(a) ukubhadelwa kombuso namkha omunye nomunye umuntu manqophana

nesinye nesinye isenzo esingekho emthethweni;

(b) okhunye nokhunye okuphikisana okuvela esigabenesi; namkha

(c) okhunye nokhunye okuphikisana okuvela esigabeni esitjhiwo kukholomu 1

yeHlelo lamaLungelo angeze aQalelwa Phasi ukufikela ezingeni elimaqophana

nesigaba esikukholomu 3 weHlelo.

Ihlelo Lamalungelo Angeze Aqalelwa Phasi

1

Inomboro

yesigaba

2

Isihloko sesigaba

3

Izinga ilungelo elivikeleke ngalo


9 Ukulingana Manqophana nokubandlulula okungakafaneli

kwaphela ngemibandela ephathelene

nobuhlanga, umbala, ubuzwe namkha imvelaphi,

ubulili, ikolo, namkha ilimi.

10 IsiThunzi sobuNtu Ngokupheleleko

11 Ipilo Ngokupheleleko

12 ITjhaphuluko

nokuVikeleka komuntu

Manqophana neengatjana (1).(d) kanye no-(e)

kanye no- 2 (c )

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

22

1

Inomboro

yesigaba

2

Isihloko sesigaba

3

Izinga ilungelo elivikeleke ngalo


13 Ubugqila, ukukatelewa

ukuhlonipha

nokusebenza

Manqophana nobugqila nokukatelelwa

ukuhlonipha nokuberega

28 Abantwana Manqophana:

isigatjana (1) (d) begodu no-(e)

amalungelo asepharagrafini (i) begodu (ii)



yesigatjana (1) (g); begodu

nesigatjana (1) (i) esimanqophana



nabantwana beminyaka eli-15 nangaphasi.

35 Abantu ababotjhiweko,

abavalelweko begodu

nabamangalelweko

Manqophana:

nesigatjana (1) (a) , (b) , (c) begodu no-2 (d)

amalungelo asemapharagrafini asuka ku-



(a) ukufika ku-(o) wesigatjana (3) okutjhiya

ngaphandle ipharagrafu (d)

isigatjana (4); begodu

nesigatjana (5) manqophana



nokungamukeleki kobufakazi nangabe

ukwamukelwa kwalobo bufakazi

kuzakubangela bona ukugwetjwa

komlandu kungabi ngokufaneleko.

(6) Lokha omunye nomunye umuntu avalelwa ngaphandle kokugwetjwa ngebanga

lokudinywa amalungelo okusukela ekumenyezelweni komThetho wobujamo

oburhabileko, imibandela elandelako kumele itjhejwe:

(a) Ilunga lomndeni elimumuntu omdala namkha umngani womuntu

obotjhiweko kumele lithintwe msinyana ngendlela okungakghonakala ngayo,

laziswe ngokubotjhwa komuntu loyo.

(b) Isaziso kumele sikhangiswe eGazedeni kaRhulumende weNarha kungakapheli

isikhathi esimalanga amahlanu umuntu lowo abotjhiwe, kuvezwe ibizo

lomuntu loyo obotjhiweko, indawo avalelwe kiyo begodu kuhlathululwe

namagadango arhabileko abotjhwe ngaphasi kwawo.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

23

(c) Isibotjhwa, kumele sivunyelwe ukuzikhethela uDorhodere begodu

asivakatjhele nanyana kungasiphi isikhathi esizwakalako.

(d) Isibotjhwa, kumele sivunyelwe ukuzikhethela umjameli womThetho begodu

asivakatjhele nanyana kungasiphi isikhathi esizwakalako.

(e) Ikhotho, kumele ihlolisise ukubotjhwa kwesibotjhwa msinyana ngendlela

okungakghonakala ngayo, kungakadluli amalanga ali-10 kusukela ngelanga

abotjhwa ngalo begodu, ikhotho kumele itjhaphulule isibotjhweso

ngaphandle kwalokha nangabe kunetlhogakalo lokobana ukubotjhwa

kwakhe kuragele phambili ngomnqopho wokubuyisa ukuthula nokuthotjelwa

komThetho.

(f) Isibotjhwa esingakatjhatjhululwa ngokuya kwesibuyekezo sevalelo

esingaphasi kwepharagrafu (e), namkha esingakatjhatjhululwa ngokuya

kwesibuyekezo sevalelo esingaphasi kwepharagrafu le, singenza isibawo

ekhotho bona kubuyekezwe godu ivalelo laso kwesinye nesinye isikhathi

emva kwamalanga ali-10 kudlulile ukubuyekezwa kwevalelo laso,

begodu nekhotho kumele itjhaphulule isibotjhwa ngaphandle kwalokha

nangabe kunetlhogakalo lokobana ukubotjhwa kwakhe kuragele phambili

ngomnqopho wokubuyisa ukuthula nokuthotjelwa komThetho.

(g) Isibotjhwa kumele sivunyelwe ukuvela mathupha ngaphambi kwananyana

ngiyiphi ikhotho etjheje ukubotjhwa kwaso, nokobana ajanyelwe mjameli

womThetho ekulalelweni komlandwakhe, begodu nokuvikelwa ekurageleni

phambili kokuvalelwa kwaso.

(h) Umbuso kumele wethule abonobangela abatlolwe phasi phambi kwekhotho

ukuqinisekisa ukuragela phambili kokuvalelwa kwesibotjhweso, begodu

kumele unikele isibotjhweso ikhophi yabonobangela bokubotjhwa kwaso

okungasenani amalanga amabili ngaphambi kobana ikhotho ibuyekeze ivalelo

laso.

(7) Nangabe ikhotho itjhaphulula isibotjhwa, umuntu loyo angeze abotjhwa godu

ngaphasi kwabonobangela abafanako ngaphandle kwalokha umbuso ungathoma

ngokukhombisa ngaphandle kokurhiniza ukuqakatheka kokubotjhwa komuntu

lowo godu.

(8) Iingatjana (6) nese- (7) azisebenzi ebantwini abangasizo izakhamuzi zeSewula

Afrika begodu abavalelwe ngemibandela yenturhu yeentjhabatjhaba yeenkhali.

Kuhlekuhle, umbuso kumele ukhambisane namazinga lawo abopha iRiphabliki

ngaphasi komThetho wobuntu weentjhabatjhaba, manqophana nokuvalelwa

kwabantu abafana nalabo.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

24

Ukukatelelwa Kwamalungelo

38. Omunye nomunye umuntu orheliswe esigabenesi, unelungelo lokwenza isibawo ekhotho

enegunya, atjho bona ilungelo elimunyethwe emTlolweni wamaLungelo wobuNtu

liphuliwe namkha lithuselwe begodu ikhotho ingaphana ngerhelebho elifaneleko okufaka

hlangana nokwenziwa kwesimemezelo samalungelo wobuntu. Abantu abangenza isibawo

ekhotho ngilaba—

(a) omunye nomunye umuntu owenza ngokweenrhuluphelo zakhe;

(b) omunye nomunye umuntu owenza isibawo esikhundleni somunye

ongakghoniko ukuzenzela ngebizo lakhe;

(c) omunye nomunye umuntu owenza lokho njengelunga, namkha oraga

iinrhuluphelo zesiqhema sabantu namkha kungaba ziinrhuluphelo zabantu

besiqhema esithileko;

(d) omunye nomunye owenza isibawo ngeenrhuluphelo zomphakathi; begodu

(e) nehlangano eyenza isibawo ngeenrhuluphelo zamalungayo.

Ukuhlathululwa KomTlolo WamaLungelo WobuNtu

39. (1) Lokha nakuhlathululwa umTlolo wamaLungelo wobuNtu enye nenye ikhotho,

ikundla namkha iforamu—

(a) kumele yenyuse izinga lamagugu asekela umphakathi ovulekileko

newentando yenengi edzimelele phezu kwesithunzi sobuntu, ukulingana

nekululeko;

(b) kumele itjheje umthetho weentjhabatjhaba; begodu

(c) ingatjheja nomthetho weenarha zangaphandle.

(2) Lokha nayihlathulula omunye nomunye umThetho, begodu nalokha nayithuthukisa

umThetho wesintu namkha enye nenye ikhotho, ikundla namkha iforamu kumele

yenyuse izinga lommoya, itjisakalo neminqopho yomTlolo wamaLungelo wobuNtu.

(3) UmTlolo wamaLungelo wobuNtu awuvimbeli ukubakhona kwamanye amalungelo

namkha itjhaphuluko elamukelekileko nelenziwa ngokomThetho wesintu, namkha

umThetho omenyezelweko, ukufikela ezingeni lapha akhambisana khona nomTlolo

lowo.

ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU

25

ISAHLUKO 3

URHULUMENDE WETJHEBISWANO


URhulumende WeRiphabliki

40. (1) ERiphabliki, uRhulumende ubunjwe mazinga anjengombuso weNarha, weeFunda

newemaKhaya lawo ahlukeneko; asekelanako begodu nanobudlelwano

(2) Woke amazinga karhulumende kumele ahloniphe iinkambisolawulo

eziseSahlukwenesi begodu kumele enze imisebenzawo ngaphakathi

kwemikhawulo ebekwa sisahlukwesi.

Iinkambisolawulo ZikaRhulumende Obambiseneko Begodu

Nokubambisana KwaboRhulumende

41. (1) Woke amazinga kaRhulumende begodu nazo zoke iinjamiso zombuso ngaphakathi

kwelinye nelinye izinga elifaneleko kumele—

(a) abonelele bona kuhlala kunokuthula, itjhebiswano lesitjhaba

nokungahlukaniswa kweRiphabliki;

(b) aqalelele ukuphila kwabantu beRiphabliki;

(c) abonelele bona umbuso weRiphabliki yoke ngonepumelelo, wenzela izinto

epepeneneni, ngonobuziphendulelo nobambeneko;

(d) athembeke emThethwenisisekelo, kuRiphabliki nebantwini bayo;

(e) ahloniphe ubujamo bomthethosisekelo, iinkhungo, amandla nemisebenzi

kaRhulumende keminye imikhakha;

(f) angathathi nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi ngaphandle

kwaleyo abathweswe yona ngokuya komThethosisekelo;

(g) basebenzise amandlabo ukwenza imisebenzabo ngendlela engeze yakhubaza

ubujamo bakaRhulumende ngokwemikhawulo, imisebenzi neenkhungo

keminye imikhakha yemisebenzi; begodu

(h) kube nokubambisana ngokwethembana nokukholwa okuhle ngoku—

(i) katelela ubudlelwana nobungani;

(ii) ngokurhelebhana nokusekelana;

(iii) ngokwazisana, nokuthintana; eendabeni ezineenrhuluphelo ezifanako;

(iv) ngokuvumelanisa izenzo zabo nemithetho;

(v) ngokubambelela eenkambisweni okuvunyelenwe ngazo; begodu

ISAHLUKO 3: URHULUMENDE WETJHEBISWANO

26

(vi) ngokubalekela ukwenziwa kweenkambiso zomthetho komunye

nomunye .

(2) UmThetho wePalamende kumele—

(a) usungule namkha ubonelele iinjamiso neenkhungo ukwenyusa izinga

nokuphumelelisa ubudlelwana hlangana noRhulumende, begodu

(b) ubonelele indlela namahlelo afaneleko azakuphumelelisa ukurarululwa

kwemiraro ehlangana naboRhulumende.

(3) Isijamiso sombuso esibandakanyekako embangweni ohlangana noRhulumende

kumele senze nanganyana ngiyiphi indlela ezwakalako ukulamula umbango;

ngokthatha amagadango neenkambiso ezikhona ezinqophene nombango ofana

nalowo begodu kumele siqede zoke ezinye iindlela zokulungisa ngaphambi

kobanyana kuyiwe ekhotho ukuyokulamula umbango;

(4) Nangabe ikhotho ayikaneliswa bona iindingo zesigatjana (3) zizalisekile,

ingabuyisela umbango lowo emuva eenjamisweni zombuso ezibandakanyekako.

ISAHLUKO 3: URHULUMENDE WETJHEBISWANO

27

ISAHLUKO 4

IPALAMENDE


Ukubunjwa KwePalamende

42. (1) IPalamende ibunjwa—

(a) siBethamthetho seNarha; begodu

(b) nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda.

(2) IsiBethamthetho seNarha nomKhandlu ongamele iimFunda uzibandakanya

ekambisweni yokwenza umThetho ngendlela endlalwe ngaphakathi

komThethosisekelo.

(3) IsiBethamthetho seNarha sikhethelwe bona sijamele abantu begodu siqinisekise

uRhulumende wabantu ngaphasi komThethosisekelo. Senza lokho ngokukhetha

uMongameli, ngokuqalelela ukubakhona kweforamu yesitjhaba ezakutjheja iindaba

zomphakathi; ngokuphasisa umThetho, begodu nangokutjheja nokubeka ilihlo

elibukhali phezu kweekambiso zeKhabinedi.

(4) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ujamele iimFunda ukuqinisekisa bona

iinrhuluphelo zeemfunda ziyatjhejwa ezingeni lakaRhulumende weNarha. Wenza

lokho ngokuzibandakanya ehlelweni lokwenza umThetho wenarha zombelele

begodu nangokunikela ngeforamu yenarha ukutjheja iindaba zomphakathi

ezithinta iimfunda.

(5) UMongameli angabiza iPalamende bona izokuhlala ngokungakavami ngesinye

nesinye isikhathi kobana izokwenza umsebenzi okhethekileko.

(6) IPalamende iseKapa, kodwana umThetho wePalamende, owamenyezelwa

ngokukhambisana nesigaba 76 (1) no- (5) ungaqunta bona indawo yokuhlala

yePalamende ibe kenye indawo.

Amandla WesiBethamthetho SeRiphabliki

43. ERiphabliki amandla womthetho—

(a) wezinga lakaRhulumende weNarha athweswe iPalamende; ngokuya

kwendlela etjhiwo esigabeni 44;

(b) wezinga likaRhulumende weemFunda athweswe isiBethamthetho sesiFunda,

ngokuya kwendlela etjhiwo esigabeni 104; begodu

(c) wezinga likaRhulumende wemaKhaya athweswe umKhandlu kaMasipala,

ngokuya kwendlela etjhiwo esigabeni 156.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

28

Amandla WesiBethamthetho SeNarha

44. (1) Amandla wesiBethamthetho seNarha athweswe iPalamende—

(a) anikela isiBethamthetho seNarha amandla woku—

(i) tjhugulula umThethosisekelo

(ii) phasisa umthetho omalungana nanyana ngiyiphi indaba, okufaka

hlangana indaba ephathelene nendawo yokusebenzela erheliswe

eHlelweni 4, kodwana kungafaki hlangana okulawulwa sigatjana (2),

indaba ewela ngaphasi kwendawo yokusebenzela erheliswe eHlelweni

5, begodu

(iii) nokunikela nanganyana ngimaphi amandla wokubetha umthetho,

ngaphandle kwamandla wokutjhugulula umThethosisekelo, siwuse

kwesinye nesinye isibethamthetho esisezingeni elinye lakaRhulumende;

begodu

(b) nikela umKhandlu weNarha ongamele iimFunda amandla—

(i) wokuzibandakanya ekutjhugululweni komThethosisekelo ngokuya

kwesigaba 74;

(ii) wokuphasisa umthetho ngokuya kwesigaba76, malungana nenye nenye

indaba engaphasi kwendawo yokusebenzela erheliswe eHlelweni 4,

begodu nanyana ngiyiphi indaba leyo umThethosisekelo ofuna bona

iphasiswe ngokuya kwesigaba 76; begodu

(iii) nokutjheja ngokuya kwesigaba 75, omunye nomunye umthetho

ophasiswe siBethamthetho seNarha.

(2) IPalamende ingangenelela ngokuphasisa umThetho ngokuya kwesigaba 76

(1), malungana nendaba ewela ngaphasi kwendawo yokusebenzela erheliswe

eHlelweni 5, lokha nakutlhogeka—

(a) ukugcina ukuvikeleka kwenarha;

(b) ukugcina ibumbano kezomnotho;

(c) ukugcina amazinga aqakathekileko weNarha;

(d) ukusungula amazinga alingeneko wokwethulwa kwemisebenzi; namkha;

(e) ukuvimbela igadango elingazwakaliko elithethwe siFunda elikhubaza

iinrhuluphelo zesinye isiFunda, namkha zeNarha yoke.

(3) UmThetho malungana nendaba etlhogekako namkha ekhambisana

nokusetjenziswa ngepumelelo kwamandla, malungana nanyana ngitiphi indaba

erheliswe eHlelweni 4 ngokweminqopho yoke, umThetho omalungana nendaba

erheliswe eHlelelweni 4.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

29

(4) Lokha nayisebenzisa amandlayo wokwenza umThetho, iPalamende ibotjhwa

kwaphela mThethosisekelo lo, begodu kumele ithathe igadango elikhambisana

nemikhawulo yomThethosisekelo lo.

Imilayo Ehlanganyelweko, Iinqunto Kanye Namakomidi

Ahlanganyelweko

45. (1) IsiBethamthetho seNarha kanye nomKhandlu ongamele iimFunda kumele

sisungule ikomidi yemilayo nemiyalo ephathelene nomsebenzi ohlanganyelweko,

wesiBethamtheho seNarha nomKhandlu ongamele iimFunda, okufaka hlangana

imilayo nemiyalo—

(a) yokwenza iindlela zokukghonakalisa ikambiso yokwenziwa komThetho,

okufaka hlangana ukubekwa kwesikhathi soqeda nanyana ngiliphi igadango

lokwenza okuthileko;

(b) yokusungula amakomidi ahlanganyelweko abunjwe malunga

wesiBethamthetho seNarha nomKhandlu ongamele iimFunda ukobana

atjheje bekathule umbiko malungana nemiThethomlingwa ehlongozwako

etjhiwo esigabeni 74 nesama- 75 lawo athunyelwe emakomidini atjhiweko;

(c) kuhloma ikomidi ebumbeneko ukuqalisisa umThethosisekelo okungasenani

kanye ngomnyaka; begodu

(d) nokulawula ukusebenza kwe—

(i) Komidi yemiLayo eHlanganyelweko

(ii) Komidi yokuLamula;

(iii) Komidi eBuyekeza umThethosisekelo, begodu

(iv) nanyana ngimaphi amakomidi ebumbeneko ahlonywe ngaphasi

kwepharagrafu (b).

(2) Amalunga weKhabinedi, amalunga wesiBethamthetho seNarha begodu

neenthunywa zomKhandlu ongamele iimFunda banamalungelo nokuvikeleka

okufanako phambi kwekomidi ehlanganyelweko yesiBethamthetho seNarha

neyomKhandlu ongamele iimFunda.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

30

IsiBethamthetho SeNarha


Ukubunjwa Namakhetho

46. (1) IsiBethamthetho seNarha sakhiwe malunga angasingaphasi kwama-350 begodu

angadluli ema-400 waboMma naboBaba abakhethwe njengamalunga ukuya

ngokwekambiso yerherho lokukhetha eli—

(a) quntwe mthetho wenarha;

(b) dzimelele phezu kwerhelo elifanako labavowudi;

(c) bonelela bona iminyaka yokuvowuda ibe li-18; begodu

(d) nemiphumela, seyiyoke, ibe ngendlela yokujanyelwa kweenhlangano

ngokwamavowudi eziwatholileko ngayinye.

(2) umThetho wePalamende kumele unikele indlela yokubeka inani lamalunga

wesiBethamthetho seNarha.

[Isigatjana. (1) sitjhugululwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho

womnyaka we-2003 begodu nesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi naHlanu

lomThetho womnyaka we-2008.]

Ubulunga


47. (1) Esinye nesinye isakhamuzi esilungele ukuvowudela isiBethamthetho seNarha

sinelungelo lokuba lilunga lesiBethamthetho seNarha; ngaphandle kwalokha—

(a) nangabe umuntu lowo sele aqatjhiwe namkha sele asebenzela umBuso

begodu awurholela nomsebenzi lowo, ngaphandle kwaka—

(i) Mongameli, iSekela likaMongameli, aboNgqongqotjhe namaSekela

waboNgqongqotjhe; begodu-

(ii) nabanye abantu abaseenkhundleni ezifana nalezo okufumaniseka

bona umsebenzi abawenzako ukhambisana nomsebenzi welunga

lePalamende, begodu njengomsebenzi okhambisana naloyo;

(b) iinthunywa zasafuthi zomKhandlu ongamele iimFunda namkha amalunga

wesiBethamthetho sesiFunda namkha womKhandlu kaMasipala;

(c) umuntu ongakabi ukuba sebujameni obuhle beemali ngokuya komyalo

kwekhotho

(d) omunye nomunye umuntu omenyezelwe yikhotho yeRiphabliki bona

uyatlhayelelwa emkhumbulweni; namkha

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

31

(e) omunye nomunye umuntu othe ngemva kobana isigabesi sisebenze wabonwa

amlandu begodu wanikelwa isigwebo sesikhathi esidlula iinyanga ezili-12,

ejele ngaphandle kobuzikhethelo behlawulo, kungaba ngaphakathi namkha

ngaphandle kweRiphabliki nangabe isenzo esibange umlandu lo, besingaba

mlandu lapha eRiphabliki, kodwana akekho noyedwa umuntu ongathathwa

njengalowo osele agwetjiwe, bekufike isikhathi lapha ukubuyekezwa

kokubonwa umlandu namkha isigwebo, sekuquntiwe namkha lapha isibaweso

sele siphelelwe sikhathi khona. Ukungamukelwa kobulunga bomuntu

ngaphasi kwepharagrafu le kuphela iminyaka emihlanu emva kokuphela

kwesigwebo.

(2) Umuntu ongakalungeli ukuba lilunga lesiBethamthetho ngokuya ngokwesigatjana

(1) (a) namkha (b) angaba ngungikhethani wesiBethamthetho seNarha,

ngokulawulwa ziinrhunyezo namkha mibandela esungulwe mthetho wenarha.

(3) Umuntu ulahlakelwa bulunga bakhe besiBethamthetho seNarha nangabe umuntu

loyo—

(a) akasakulungeli ukuba lilunga;

(b) utshwile ukubakhona kusiBethamthetho seNarha ngaphandle kwemvumo

ngemibandela yobujamo bemilayo nemiyalo yesiBethamthetho seNarha,

ikhombisa ukulahleka kwamalunga; namkha

(c) angasese lilunga lehlangano eyamenyusako njengelunga lesiBethamthetho

seNarha.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho

womnyaka we-2003 begodu nesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi naHlanu

lomThetho womnyaka we-2008.]

(4) Iinkhundla ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha kumele zizaliswe ngokuya

komthetho wenarha.

Ukufunga Namkha Ukuzibopha

48. Ngaphambi kobana amalunga wesiBethamthetho seNarha athome ngemisebenzawo

yesiBethamthetho, kumele bona afunge namkha, azibophe ngokuthembeka kwawo

eRiphabliki begodu nokuthobela umThethosiseko, ngokuya kweHlelo 2.

Isikhathi Sokusebenza KwesiBethamthetho SeNarha

49. (1) IsiBethamthetho seNarha sinikelwa isikhathi esingangeminyaka emihlanu.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

32

(2) Nangabe isiBethamthetho seNarha siphadlhalajwe ngokuya kwesigaba 50,

namkha nakuphela isikhathi saso, uMongameli, ngesimemezelo, kumele abeke

ilanga lamakhetho, okumele libanjwe kungakadluli amalanga ama-90 kusukela

ngelanga isiBethamthetho esaphadlhalajwa ngalo, namkha ngemva kokuphela

kwesikhathi saso. Isimemezelo sokubiza nokubekwa kwelanga lamakhetho

singakhutjhwa ngaphambi namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokusebenza

kwesiBethamthetho seNarha.

[Isigatjana 2 sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiHlanu lomThetho

womnyaka we-1999.]

(3) Nangabe imiphumela yamakhetho wesiBethamthetho seNarha ayikamenyezelwa

ngesikhathi esibekwe ngokuya kwesigaba 190, namkha nangabe amakhetho

ajanyiselwe ngeqadi yikhotho, uMongameli, ngesimemezelo kumele abize begodu

abeke amalanga wamakhetho amanye okumele abanjwe phakathi kwamalanga

ama-90 emva kokuphela kwesikhatheso namkha kwelangelo amakhetho

aphadlhalajwe ngalo.

(4) IsiBethamthetho seNarha sihlala sinamandla wokusebenza kusukela ngesikhathi

sokuphadlhalajwa kwaso, namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokusebenza

kwaso, kufikela ngelanga elingaphambi kwelanga lokuthoma kwamakhetho

wesiBethamthetho esilandelako.

Ukuphadlhalajwa KwesiBethamthetho SeNarha Ngaphambi Kokuphela

Kwesikhathi Saso Esibekelwe Sona

50. (1) UMongameli kumele aphadlhalaje isiBethamthetho seNarha nangabe—

(a) isiBethamthetho samukele isiqunto bona iphadlhalajwe, okumele sisekelwe

linengi lamalungaso; begodu

(b) neminyaka emithathu sele idlulile solo isiBethamthetho seNarha

sakhethwako.

(2) UmJaphethe kaMongameli kumele aphadlhalaje isiBethamthetho seNarha

nangabe—

(a) kukhona isikhundla e-ofisini lakaMongameli, begodu

(b) isiBethamthetho sibhalelwa kukhetha uMongameli omutjha ngamalanga

ama-30 ngemva kokuvuleka kwesikhundleso.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

33

Iinkhathi Zokuhlala Nezokuphumula

51. (1) Emva kwamakhetho, ukuhlala kokuthoma kwesiBethamthetho seNarha kumele

kwenziwe ngesikhathi nelanga eliquntwe liJaji eliKhulu, kodwana kungadluli

amalanga ali-14 ngemva kokumenyezelwa kwemiphumela yamakhetho.

IsiBethamthetho seNarha singaqunta iinkhathi nobude bokuhlala nokuphumula

kwaso.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(2) UMongameli angabizela isiBethamthetho seNarha emhlanganweni ongakajayeleki

nanyana kungasiphi isikhathi nangabe kukhona izinto eziqakathekileko okumele

zidingidwe.

(3) Ukuhlala kwesiBethamthetho seNarha kuvunyelwe eendaweni ezinye ngaphandle

kwendawo yokuhlala iPalamende kwaphela ngamabanga avezwe ziinrhuluphelo

zomphakathi, ukuvikeleka namkha lokha nakungcono ukuhlala endawo leyo,

begodu nalokha kubonelelwa imilayo nemiyalo yesiBethamthetho.

USomlomo NeSekela LikaSomlomo

52. (1) Ekuhlaleni kokuthoma ngemva kwamakhetho, namkha nakunetlhogakalo

yokuzalisa isikhundla, isiBethamthetho seNarha kumele sikhethe uSomlomo

neSekela lakaSomlomo hlangana namalunga waso.

(2) IJaji eliKhulu kumele kube ngilo elilawula amakhetho kaSomlomo, namkha

kukhethe elinye iJaji ukwenza lokho. USomlomo yena ulawula ekukhethweni

kweSekela lakhe.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(3) Ikambiso ebekwe eNgcenyeni A yeHlelo 3 isetjenziswa ekukhethweni

kwakaSomlomo neSekela lakhe

(4) IsiBethamthetho seNarha singasusa uSomlomo neSekela lakhe ngokuthatha

isiqunto. Inengi lamalunga wesiBthethamthetho kumele abekhona lokha

isiquntweso nasamukelwako.

(5) Ngokuya kwamilayo nemiyalo, isiBethamthetho seNarha singakhetha hlangana

namalungaso abanye abosihlalo ukurhelebha uSomlomo neSekela lakhe.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

34

Iinqunto

53. (1) Ngaphandle kwalokha umThethosisekelo ubeka ngokuhlukileko—

(a) inengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha kumele abe khona ngaphambi

kobana ivowudu ingathathwa ngomThethomlingwa namkha ukutjhugululwa

komThethomlingwa.

(b) okungasenani kunye esithathwini samalunga kumele abekhona

ngaphambi kobana kungavowudelwa nanyana ngiyiphi into engaphambi

kwesiBethamthetho, begodu

(c) nayo yoke imibuzo engaphambi kwesiBethamthetho iquntwa linengi

lamavowudu aphoselweko.

(2) Ilunga lesiBethamthetho seNarha eliphethe umhlangano wesiBethamthetho

alikavunyelwa ukuvowuda; kodwana—

(a) kumele liphosele ivowudu lokuhlukanisa nangabe kunamavowudu alinganako

emahlangothini womabili phezu kombuzo othileko; begodu

(b) lingaphosela ivowudu lokha kunendaba okumele bona iquntwe livowudu

elisekelwa buncani bobunengi yobubili ebuthathwini bamalunga wendlu.

Amalungelo Wamalunga Athileko WeKhabinedi NeSekela

LakaMongameli WesiBethamthetho SeNarha

54. UMongameli nanomangiliphi ilunga leKhabhinethe namkha elinye nelinye iphini

likaMongameli elingasililunga leBandla lesiBethamthetho, ngokuya ngokwemigomo

nekambiso yeBandla lingabakhona begodu likhulume kileyondlu, kodwana angeze

livowude.

[Isigaba. 54 sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

Amandla WesiBethamthetho SeNarha

55. (1) Ekusebenziseni amandla waso wokulawula, isiBethamthetho seNarha singa—

(a) tjheja, siphasise, sitjhugulule namkha sale nanyana ngimuphi umthetho

ongaphambi kwesiBethamthetho seNarha, begodu,

(b) sisungule namkha silungise umthetho, ngaphandle kwemiThethomlingwa

yezeemali.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

35

(2) IsiBethamthetho seNarha kumele sibonelele indlela yoku—

(a) qinisekisa bona zoke iingungu zeenjamiso zomBuso ezisezingeni

lakaRhulumende lenarha zinobuziphendulelo kiso, begodu

(b) sibonelele itjhejo elingeneleleko—

(i) ukusetjenziswa kwamandla wesigungu somthetho wenarha, okufaka

hlangana nokusetjenziswa komthetho ngokwesiqunto, begodu

(ii) nanyana ngisiphi isiJamiso somBuso.

Ubufakazi Namkha Ilwazi Phambi KwesiBethamthetho SeNarha

56. IsiBethamthetho seNarha namkha enye yamakomidaso inga—

(a) siza omunye nomunye umuntu ukuvela phambi kwaso ukuzokwethula

ubufakazi obufungelweko namkha obuqinisekisiweko, namkha ngokwethula

iincwadi zobufakazi

(b) bawa omunye nomunye umuntu namkha iinkhungo bona zibike kiso;

(c) katelela, ukuya ngokomthetho wenarha namkha imilayo nemiyalo, omunye

nomunye umuntu namkha isijamiso bona bakhambisane namasamoni

namkha iintlhogakalo ukuya ngokwendima (a) namkha (b); begodu

(d) nokwamukela iinghonghoyilo; iinlilo namkha imphakamiso ezivela komunye

nomunye umuntu namkha iinkhungo ezineenrhuluphelo.

Ukuhleleleka Kwangaphakathi, Ikambiso YesiBethamthetho

57. (1) IsiBethamthetho seNarha—

(a) singaqunta besilawule ukuhleleka kwangaphakathi, iinkambiso neendlela

zaso; begodu

(b) singenza imilayo nemiyalo emalungana nomsebenzaso, kutjhejwe

ukujanyelwa kwentando yesitjhaba, ubuziphendulelo, ukuba bupepenene

begodu nokubandakanyeka komphakathi.

(2) Imilayo nemiyalo zesiBethamthetho kumele ibonelele—

(a) ukusungulwa, ukubunjwa, amandla, imisebenzi, iindlela zekambiso nesikhathi

samakomidaso;

(b) ukuhlanganyela ekambisweni yesiBethamthetho namakomidaso

weenhlangano ezincani ezijanyelweko, ngendlela ekhambisana nentando

yenengi;

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

36

(c) isizo leemali nelokuphathwa kwenye nenye ihlangano ejanyelweko

esiBethamthweni ukuya ngobukhulu bokujanyelwa kwayo, ukwenzela bona

ihlangano ikwazi ukwenza umsebenzayo begodu nomrholayo akwazi ukwenza

imisebenzakhe yesiBethamthetho kuhle; begodu

(d) nokwamukelwa komrholi wehlangano engekulu ephikisako

esiBethamthethweni seNarha njengomrholi wehlangano ephikisako.

Amalungelo Akhethekileko

58. (1) Amalunga weKhabinedi, amaSekela waboNgqongqotjhe namalunga

wesiBethamthetho seNarha—

(a) anetjhaphuluko yekulumo ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha

nemakomidinayo, ngokulawulwa milayo nemiyalo, begodu

(b) angekhe bamangalelwa bona benze okumbi namkha ubelelesi, babotjhwe,

bavalelwe namkha bahlawuliswe ngalokho abakumotjhileko ngombana—

(i) enye nenyinto abayikhulumileko, abayivezileko ngaphambili namkha

abayethule ngaphambi kwesiBethamthetho namkha kunyana ngiyiphi

yeenkomidi zaso; namkha

(ii) okhunye nokhunye okuvezwe yikulumo etjhiweko, okuveziweko

namkha okwethulwe ngaphambi kwesiBethamthetho namkha

kunanyana ngiyiphi yeenkomidi zaso.

(2) Amanye amalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwesiBethamthetho, amalunga

weKhabinedi kanye namlunga wesiBethamthetho kungabekwa mThetho wenarha.

(3) Imirholo, iimbonelelo neenzuzo ezibhadelwa amalunga wesiBethamthetho seNarha

zidoswa bunqopha esiKhwameni seMalingeniso.

[Isigatjana 58 sitjhugululwe ngesigaba 4 somThethosisekelo oliThuguluko lesiThandathu lomThetho

6 womnyaka we-2001.]

Ikghono Lokufumana Nokuzibandakanya Komphakathi Eendabeni

ZesiBethamthetho

59. (1) IsiBethamthetho seNarha kumele—

(a) sikghonakalise ukuzibandakanya komphakathi ekwenziweni komthetho

begodu nakwezinye iinkambiso zesiBethamthetho namakomidaso; begodu

(b) senze imisebenzaso ngendlela evulekileko, besibambe nemihlanganwaso

naleyo yamakomidayo etjhatjhalazini kodwana amagadango azwakalako

angathathwa—

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

37

(i) ukulawula ikghono lomphakathi nabeendaba lokufumana

isiBethamthetho, namakomidaso; begodu

(ii) nokusetjhwa kwananyana ngimuphi umuntu, begodu nakufaneleko,

nokwalelwa ukungena ngaphakathi namkha ukukhutjhwa kwananyana

ngimuphi umuntu ngaphakathi.

(2) IsiBethamthetho seNarha angekhe satjhiya ngaphandle umphakathi, okufaka

hlangana beendaba ukukhambela imihlangano yekomidi ngaphandle kwalokha

kuzwakalako begodu kufanelekile bona kwenziwe lokho emphakathini ovulekileko

nowentando yesitjhaba.

UmKhandlu WeNarha Ongamele IimFunda


Ukubunjwa KomKhandlu WeNarha Ongamele IimFunda

60. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ubunjwa siqhema esisodwa

esinamalunga alitjhumi abathunyelwa bona bajamele isifunda ngasinye.

(2) Amalunga alitjhumi lawo athunyelwako ngila—

(a) amalunga amane akhethekileko angaba bo—

(i) Ndunakulu besiFunda, namkha lokha uNdunakulu angaphumeleli, elinye

nelinye ilunga lesibethamthetho sesifunda elikhonjwe ngundunakulu

bona lijamele isifunda leso safuthi namkha liqalane nomsebenzi othileko

ophambi komKhandlu weNarha;

(ii) amalunga amanye amathathu aziinthunywa ezikhethekileko; begodu

(b) namalunga asithandathu aqhatjhwe ngokuzeleko akhethwe ngokuya

kwesigatjana isigaba 61 (2).

(3) UNdunakulu wesiFunda, namkha nangabe uNdunakulu akekho; ilunga

leenthunywa elikhonjwe nguNdunakulu lidosa phambili iinthunywa.

Ukwabiwa Kweenthunywa

61. (1) Iinhlangano ezijanyelweko esiBethamthethweni sesiFunda zinelungelo lokuba

namalunga aziinthunywa ngaphakathi kwamalunga ajamele isiFunda ngokuya

kwefomula eyendlalwe eNgcenyeni B yeHlelo 3.

(2) (a) IsiBethamthetho sesiFunda, kumele bona sithi phakathi kwamalanga ama-30

ngemva kokumenyezelwa kwemiphumela—

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

38

(i) sitjho bona, ngokuya komthetho wenarha, mangaki amalunga

weenhlangano okumele abe malunga wasafuthi begodu nokobana

mangaki azakuba malunga akhethekileko; begodu

(ii) sikhethe amalunga aziinthunywa wasafuthi ukuya ngokwenyulwa

kwamalunga weenhlangano.

(b) …….

[Ipharagrafu (b) isulwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho

womnyaka we-2008]

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho

womnyaka we -2002 begodu nesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho

womnyaka we-2008.]

(3) UmThetho wenarha otjhiwo esigatjaneni (2) (a) kumele uqinisekise ukuhlanganyela

kweenhlangano ezincani kizo zombili iingcenye zeenthunywa zasafuthi namkha

ezikhethekileko ngendlela ekhambisana nentando yenengi.

(4) IsiBethamthetho sesiFunda ngemvumo kaNdunakulu begodu nabarholi

beenhlangano ezinelungelo lokuba nabajameli esiFundeni, kumele sikhethe

abajameli abakhethekileko, njengoba bazakufuneka nanyana kukunini emalangeni

wesiBethamthetho.

Amalunga Aziinthunywa Ngokuzeleko

62. (1) Umuntu onyulwe njengelunga elisithunywa ngokuzeleko kumele alungele ukuba

lilunga lesiBethamthetho sesiFunda

(2) Nangabe umuntu olilunga lesiBethamthetho sesiFunda ukhethwa njengelunga

lesithunywa lasafuthi, umuntu loyo uphelelwa bulunga bakhe besiBethamthetho.

(3) Amalunga aziinthunywa zasafuthi aqatjhwa isikhathi sokusebenza esiphelako—

(a) Msinyana-nje ngaphambi kokuhlala kwesiBethamthetho sesiFunda

kokuthoma ngemva kokukhethwa kwaso okulandelako.

(b) ……

[Ipharagrafu (b) isulwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho

womnyaka we-2008]

[Isigatjana 3 sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho

womnyaka we -2002 begodu sajanyiselelwa ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi

nane lomThetho womnyaka we-2008.]

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

39

(4) Umuntu ulahlekelwa kukuba lilunga elisithunywa sasafuthi nangabe umuntu

loyo—

(a) angasakulungeli ukuba lilunga lesiBethamthetho sesiFunda ngebanga elinye

nelinye ngaphandle kwalokha abalilunga elisithunywa lasafuthi;

(b) ubekwa esikhundleni sokuba lilunga leKhabinedi;

(c) akangasanathemba esiBethamthethweni sesiFunda begodu abizelwa emva

yihlangano emenyulileko;

(d) ulisa ukuba lilunga lehlangano emenyulileko begodu udoselwa ngiyo

ihlangano leyo emuva; namkha

(e) utshwile emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda ngaphandle kwemvumo

ngaphasi komlayo nomyalo womKhandlu kutjho bona kumele alahlakelwe

sikhundla sokuba lilunga elisithunywa sasafuthi.

(5) Iinkhundla ezivulekileko hlangana namalunga aziinthunywa zasafuthi kumele

zizaliswe ngokuya komThetho wenarha.

(6) Ngaphambi kobana amalunga aziinthunywa zasafuthi angathoma ngomsebenzi

ngaphakathi komKhandlu weNarha ongamele iimFunda, kumele afunge namkha

aqinisekise bona bazakukhuluma iqiniso, ukwethembeka kuRiphabliki begodu

athobele nomThethosisekelo, ngokuya kweHlelo 2.

Ukuhlala KomKhandlu WeNarha

63. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ungaqunta isikhathi sokuhlala kwawo,

nokobana sibe ngangani begodu neenkhathi zabo zokuphumula.

(2) UMongameli angabiza umKhandlu weNarha ongamele iimFunda, emhlanganweni

ongakavami nanyana ngisiphi isikhathi ukuzokwenza umsebenzi oqakathekileko.

(3) Ukuhlala komKhandlu weNarha ongamele iimFunda kuvunyelwe kwezinye

iindawo kwaphela ngaphandle kwendawo okuhlala kiyo iPalamende ngeenzathu

eziphathelene neenrhuluphelo zomphakathi, ukuvikeleka, namkha nangabe

kungcono ukuhlala eendawenezo, begodu nalokha kukhona emilayweni

nemiyalweni yomKhandlu.

USihlalo NamaSekela KaSihlalo

64. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele ukhethe uSihlalo namaSekela

kaSihlalo amabili hlangana namalunga aziinthunywa.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

40

(2) USihlalo neSekela likaSihlalo elilodwa bakhethwa hlangana namalunga

aziinthunywa zasafuthi, bakhethelwa iminyaka emihlanu, ngaphandle kwanyana

iinkhathi zabo zokuba malunga athunyelwe emKhandlwini ziphela ngaphambi

kwesikhathi.

(3) Elinye iSekela likaSihlalo likhethelwa isikhathi esingangomnyaka owodwa; begodu

kumele lilandelwe ngokwesikhundla lilunga elivela kwesinye isiFunda ukwenzela

bona isiFunda ngasinye sijanyelwe.

(4) IJaji eliKhulu kumele lengamele ukukhethwa kukaSihlalo, namkha ligunyaze elinye

iJaji ukwenza lokho. USihlalo nguye okhambisa amakhetho wamaSekela kaSihlalo.

[Isigatjana (4) sijanyiselelwe ngesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(5) Indlela yekambiso endlalwe eNgcenyeni A yeHlelo 3 iyasetjenziswa nakukhethwa

uSihlalo namaSekela kaSihlalo.

(6) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ungasusa uSihlalo namkha iSekela

likaSihlalo esikhundleni;

(7) Ngokuya kwemilayo nemiyalo, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda

ungakhetha hlangana nabajameli ezinye iimphathiswa bona zirhelebhe uSihlalo

namaSekela kaSihlalo.

Iinqunto

65. (1) Ngaphandle kwanyana umThethosisekelo lo utjho ngendlela ehlukileko—

(a) isiFunda ngasinye sinevowudu yinye ephoselwa ebujameni besiFunda

mdosiphambili wesiqhema samalunga aziinthunywa, begodu

(b) zoke iindaba ezingaphambi komKhandlu weNarha ongamele iimFunda

kuvunyelwana ngazo, kwaphela nangabe okungasenani iimFunda ezihlanu

zivowudela indaba enjengaleyo.

(2) UmThetho wePalamende, ophasiswe ngokuya kwekambiso ehlonywe

ngesigabatjana (1) namkha (2) sesigaba 76, kumele unikele ikambiso ebumbeneko

ngokuya kwayo iimBethamthetho zeemFunda zinikela igunya kubajameli babo

ukobana bavowude eenkhundleni zabo.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

41

Ukuzibandakanya Kwamalunga WeKhabinedi

66. (1) Amalunga weKhabinedi namaSekela waboNgqongqotjhe bangakhambela

bebakhulume emhlanganweni womKhandlu weNarha ongamele iimFunda,

kodwana angeze bavowuda.

(2) UmKhandlu weNarha, ongamele iimFunda ungatlhoga ilunga leKhabinedi, iSekela

likaNgqongqotjhe namkha isiKhulu seKhabinedi namkha uSomkhandlu wesiFunda

bona akhambele umhlangano womKhandlu namkha weKomidi yomKhandlu.

Ukuhlanganyela Kwabajameli BakaRhulumende WeKhaya

67. Abajameli besikhatjhana abangeqiko etjhumini abakhonjwe nguRhulumende ohlelekileko

weNdawo ngokuya kwesigaba 163, bona bajamele iinqhema ezahlukeneko zabomasipala,

bangazibandakanya nakutlhogakalako, eenkambisweni zomKhandlu weNarha ongamele

iimFunda, kodwana angeze bavowuda.

Amandla WomKhandlu WeNarha

68. Ekusebenziseni amandlawo womThetho, umKhandlu weNarha ongemele iimFunda

unga—

(a) tjheja, udlulise, utjhugulule, uhlongoze amatjhuguluko, namkha

ungavumeli nanyana ngimuphi umthetho ophambi komKhandlu, ngokuya

kweSahlukwekisi, begodu

(b) sungula namkha ulungise umthetho owela ngaphasi kwendawo yokusebenza

orheliswe eHlelweni 4 namkha emthethweni omunye otjhiwo esigabeni

76 (3), kodwana angeze usungule namkha ulungise imiThethomlingwa

yezeeMali.

Ubufakazi Namkha Ilwazi Elingaphambi KomKhandlu WeNarha

Ongamele IimFunda

69. UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda namkha enye nenye yamakomidawo anga—

(a) biza nanyana ngubani ukuzokuvela ngaphambi kwawo ukuzokwethula

ubufakazi obufungelweko namkha isiqinisekiso sokukhuluma iqiniso, namkha

ukuveza iincwadi;

(b) bawa nanyana ngiyiphi ihlangano namkha umuntu bona azokwethula umbiko

ngaphambi kwayo;

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

42

(c) katelela, ngokuya komthetho wenarha namkha imilayo nemiyalo, nanyana

ngimuphi umuntu namkha isikhungo sikhambisane nesibawo namkha

neemfuneko ngokuya kwepharagrafu (a) namkha (b); begodu

(d) nokwamukela iinghonghoyilo, iinlilo namkha iimphakamiso ezivela

kunanyana ngibaphi abantu abanekareko namkha iinkhungo.

Ukuhleleka Kwangaphakathi, Iinkambiso Neendlela Zokusebenza

ZomKhandlu WeNarha

70. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda—

(a) ungaqunta bewulawule ukuhleleka kwawo kwangaphakathi, iinkambiso

neendlela zawo zokusebenza; begodu

(b) ungenza imilayo nemiyalo emanqophana nomsebenzawo; ngokutjhejwa

kobujameli begodu nokubandakanyeka entandweni yenengi,

ubuziphendulelo, ukuba bupepenene nokubandakanywa komphakathi.

(2) Imilayo nemiyalo yomKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele ibonelele—

(a) ukusungulwa, ukubunjwa, amandla, imisebenzi, iindlela zekambiso

neenkhathi ezibekelwe amakomidawo,

(b) ukuzibandakanya kwazo zoke iimFunda eenkambisweni zawo ngendlela

ekhambisana neyentando yenengi; begodu

(c) nokuzibandakanya eenkambisweni zomKhandlu namaKomidi weenhlangano

ezincani ezijanyelwe emKhandlwini, ngendlala ekhambisana nokuphathwa

ngentando yenengi, ngaso soke isikhathi nangabe indaba kumele iquntwe

ngokuya kwesigaba 75.

Amalungelo Akhethekileko

71. (1) Amalunga aziinthunywa emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, begodu

nabantu okukhulunywa ngabo esigabeni 66 nesama-67—

(a) banetjhaphuluko yokukhuluma emKhandlwini nemaKomidinayo,

ngokulawulwa milayo nemiyalwayo; begodu

(b) angeze bamangalelwa bona benze okumbi namkha ubulelesi emphakathini,

babotjhwe bavalelwe namkha bone ipahla ngebanga—

(i) lananyana yini abayikhulumileko, abakukhuphileko namkha

abakwethule ngaphambi komKhandlu weNarha namkha kunanyana

ngiyiphi yamaKomidawo; namkha

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

43

(ii) okhunye nokhunye okuvezwe nginanyana ngiyiphi ikulumo

abayikhulumileko, okuvele ngaphambili namkha okwethulwe

emKhandlwini namkha kunyana ngiyiphi yamaKomidawo.

(2) Amanye amalungelo akhethekileko womKhandlu weNarha ongamele iimFunda,

amalunga womKhandlu aziinthunwa begodu nabantu okukhulunywa ngabo

esigabeni 66 nesama- 67 angaquntwa mThetho weNarha.

(3) Imirholo, iimbonelelo nemivuzo ebhadelwa amalunga wasafuthi womKhandlu

weNarha ongamele iimFunda kudoswa bunqopha esiKhwameni seNarha

seMalingeniso.

Ikghono Lokufumana Nokuzibandakanya Komphakathi EmKhandlwini

WeNarha

72. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele—

(a) ukghonakalise ukuzibandakanya komphakathi emisebenzini yokwenza

umthetho nakweminye imisebenzi yomKhandlu namaKomidawo; begodu

(b) urage umsebenzawo tjhatjhalazi, begodu ubambe imihlanganwawo

naleyo yamakomidawo, emphakathini; kodwana, amagadango azwakalako

angathathwa—

(i) ukulawula ikghono lomphakathi lokufumana, okufaka hlangana

ikghono lokufumana iindaba, koMkhandu weNarha ongamele iimFunda

namaKomidawo, begodu

(ii) nokunikela ukufunwa kwananyana ngimuphi umuntu begodu,

lapha kufaneleko, ukwala ukungena ngaphakathi namkha ukususwa

kwananyana ngimuphi umuntu.

(2) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda angeze watjhiya umphakathi, okufaka

hlangana iindaba ezivela emhlanganweni weKomidi ngaphandle kwanyana

kuzwakala begodu kuqinisekisiwe ukwenza njalo ngendlela esetjhatjhalazini

nomphakathi wentando yenengi.

Ikambiso Yokwenziwa KomThetho WeNarha


Yoke ImiThethomlingwa

73. (1) Nanyana ngimuphi umThethomlingwa ungethulwa esiBethamthethweni seNarha.

(2) Lilunga leKhabinedi namkha iSekela likaNgqongqotjhe, namkha ilunga namkha

iKomidi yesiBethamthetho kwaphela engethula umThethomlingwa phambi

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

44

kwesiBethamthetho seNarha, kodwana lilunga leKhabinedi kwaphela eliphathelene

neendaba zeemali zeimiThethomlingwa yeemali elandelako ingaziswa kwaphela

lilunga leKhabinethe eliziphendulela eendabeni zeeMali zeNarha elingethula

imiThethomlingwa elandelako esiBethamthethweni seNarha:

(a) umThethomlingwa wezeeMali, namkha

(b) umThethomlingwa onikela umthetho otjhiwo esigabeni 214.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 1(a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

(3) UmThethomlingwa okukhulunywa ngawo esigabeni 76 (3), ngaphandle

komThethomlingwa okukhulunywa ngawo esigatjaneni (2) (a) namkha (b)

sesigabesi, ungafakwa emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 1 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

(4) Lilunga namkha yiKomidi yomKhandlu weNarha ongamele iimFunda kwaphela

ongethula umThethomlingwa phambi komKhandlu.

(5) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha kumele udluliselwe

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, nangabe kumele utjhejwe mKhandlu.

UmThethomlingwa ophasiswe mKhandlu kumele udluliselwe esiBethamthethweni

seNarha.

ImiThethomlingwa Etjhugulula UmThethosisekelo

74. (1) Isigaba 1 begodu nesigatjanesi singatjhugulwa mThethomlingwa ophasiswe—

(a) siBethamthetho seNarha, ngevowudi elisekelwe okungasenani maphesende

ama-75 wamalungayo; begodu

(b) nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda, ngevowudi elisekelwe

okungasenani leemFunda ezisithandathu.

(2) ISahluko 2 singatjhugululwa mThethomlingwa ophasiswe—

(a) siBethamthetho seNarha, ngevowudi elisekelwe okungasenani malungawo

asibili kokuthathu; begodu

(b) noMkhandlu weNarha ongamele iimFunda, ngevowudi elisekelwe

okungasenani ziimFunda ezisithandathu.

(3) Nanyana ngisiphi isiqalelelo somThethosisekelo singatjhugululwa

njengomThethomlingwa ophasiswe—

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

45

(a) siBethamthetho seNarha, ngevowudi elisekelwe okungasenani malungaso

asibili kokuthathu; begodu

(b) nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda, ngevowudi elisekelwe

okungasenani leemFunda ezisithandathu, nange ukutjhugulula—

(i) kutjho indaba ethinta umKhandlu;

(ii) kutjhugulula imikhawulo, amandla, imisebenzi namkha iinkhungo

zesifunda; namkha

(iii) kutjhugulula isiqalelelo esisebenza ngokunqophileko ngendaba

yesiFunda.

(4) UmThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo angekhe wafaka hlangana

iinqalelelo ngaphandle kwamatjhuguluko womThethosisekelo neendaba

ezihlangene namatjhuguluko lawo.

(5) Okungasenani amalanga ama-30 ngaphambi kobana umThethomlingwa

otjhugulula umThethosisekelo wethulwa ngokuya kwesigaba 73(2), umuntu

namkha ikomidi elihlongoza ukwethula umThethomlingwa lo kumele—

(a) liwukhangise eGazedeni kaRhulumende nangokuya kwemilayo nemiyalo

yesiBethamthetho seNarha, imininingwana yetjhuguluko ehlongoziweko

ukwenzela bona nomphakathi uveze imibonwawo.

(b) anikele, ngokuya kwemilayo nemiyalo yesiBethamthetho seNarha,

imininingwana leyo eemBethamthethweni zeemFunda bona ziveze

imibonwazo.

(c) anikele, ngokuya kwemilayo nemiyalo yomKhandlu weNarha ongamele

iimFunda, imininingwana leyo esiBethamthethweni seNarha bona kube

nekulumo-pikiswano, nangabe itjhuguluko elihlongoziweko akusilo

itjhuguluko elitlhoga ukuphasiswa mKhandlu.

(6) Nakwethulwa umThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo, umuntu namkha

ikomidi eyethula umThethomlingwa kumele inikele nanyana ngimiphi imibono

etloliweko evela emphakathini neemBethamthethweni zeemFunda—

(a) kuSomlomo bona awendlale esiBethamthethweni weNarha; begodu

(b) mayelana namatjhuguluko okukhulunywa ngawo esigatjeneni (1), (2),

namkha (3) (b), aya kuSihlalo womKhandlu weNarha ongemele iimFunda

bona awendlale emKhandlwini.

(7) UmThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo angeze wavowudelwa

esiBethamthethweni seNarha ngaphambi kwamalanga ama-30 woku—

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

46

(a) wokwethulwa kwawo, nangabe isiBethamthetho seNarha sizabe sihlalezi

lokha umThethomlingwa nawethulwako; namkha

(b) ukwendlalwa kwawo esiBethamthethweni seNarha nangabe isiBethamthetho

seNarha sisaphumulile ngesikhathi umThethomlingwa ovezwa ngaso.

(8) Nangabe umThethomlingwa okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3)(b), namkha

enye nenye ingcenye yomThethomlingwa, uthinta kwaphela isiFunda namkha

iimFunda ezithileko, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda ngeze waphasisa

umThethomlingwa namkha ingcenye efaneleko ngaphandle kwanyana ivunywe

siBethamthetho namkha iimBethamthetho zeemFunda namkha iimFundezo

ezithintekako.

(9) UmThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo esele uphasiswe siBethamthetho

seNarha begodu, lapha kufaneleko, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda,

kumele uwudlulisele kuMongameli bona awutlikitle.

ImiThethomlingwa Ejayelekileko Engathinti Iimfunda

75. (1) Lokha isiBethamthetho seNarha nasiphasisa umThethomlingwa ngaphandle

komThetholingwa, lapha indlela yekabiso evezwe esigabeni 74 namkha 76

isebenza khona, umThethomlingwa lowo kumele udluliselwe emKhandlwini

weNarha ongamele iimFunda begodu usetjenzwe ngokuya kwekambiso elandelako:

(a) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele—

(i) uphasise umThethomlingwa loyo;

(ii) uphasise umThethomlingwa ngokulawulwa matjhuguluko

aphakanyiswa ngiwo, namkha

(iii) ungawala umThethomlingwa loyo.

(b) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uphasisa

umThethomlingwa ngaphandle kokuphakamisa amatjhuguluko,

umThethomlingwa loyo kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(c) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda wala umThethomlingwa,

namkha uwuphasisa ngokulawulwa matjhuguluko, isiBethamthetho seNarha

kumele sitjheje godu umThethomlingwa loyo, sithathele ehloko nanyana

ngiliphi itjhuguluko eliphakayiswe mKhandlu weNarha ongamele iimFunda,

begodu unga—

(i) phasisa umThethomlingwa godu, ingawuphasisa neemphakamiso

namkha ngaphandle kwazo; namkha

(ii) qunta bona awusarageli phambili ngomThethomlingwa loyo.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

47

(d) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha ngokuya

kwepharagrafu (c) kumele udluliselwe kuMongameli bona awutlikitle.

(2) Lokha iBandla lesiBethamthetho seNarha liwuvodela umbuzo ngokulandela isigaba

lesi, isigaba 65 asizukusebenza; okuzakwenzeka ngilokhu—

(a) Elinye nelinye ilunga elithunyelwe ukujamela isifunda kumkhandlu

linevowudu yinye;

(b) Munye ebuthathwini bamalunga aziinthunywa kufanele babekhona

ngaphambi kobana kuvowudelwe umbuzo loyo; begodu

(c) Umbuzo lowo uquntwa linengi lamavowudi aphoselweko, kodwana nangabe

kuba nenani elilinganako lamavowudi ngakwelinye nelinye ihlangothi

lombuzo, ilunga elithunyelwe ukujamela isiFunda elinguSihlalo kumele

liphosele ivowudi.

ImiThethomlingwa Ejayelekileko Ethinta IimFunda

76. (1) Lokha isiBethamthetho seNarha siphasisa umThethomlingwa okukhulunywa

ngawo esigatjaneni (3), (4) namkha (5), umThethomlingwa kumele udluliselwe

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda begodu kusetjenzwe ngawo ngokuya

kwendlela yekambiso elandelako:

(a) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele—

(i) uphasise umThethomlingwa loyo;

(ii) uphasise umThethomlingwa otjhugululiweko;

(iii) wale umThethomlingwa loyo.

(b) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uphasisa

umThethomlingwa ngaphandle kwamatjhuguluko, umThethomlingwa loyo

kumele udluliselwe kuMongameli bona awutlikitle.

(c) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uphasisa

umThethomlingwa otjhugululiweko, umThethomlingwa otjhugululiweko

kumele udluliselwe esiBethamthethweni seNarha, begodu nangabe

isiBthamthetho seNarha siphasisa umThethomlingwa otjhugululiweko loyo,

kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(d) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uyawala

umThethomlingwa loyo, namkha lokha isiBethamthetho seNarha

nasingavumiko ukudlulisa umThethomlingwa oliTjhugululo lowo

okukhulunywa ngawo ngokuya kwepharagrafu (c), umThethomlingwa

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

48

loyo, begodu nakungezeka, umThethomlingwa olitjhugululo nawo, kumele

udluliselwe eKomidini yezokuLamula, okungiyo engavumelana nalokhu—

(i) umThethomlingwa ngendlela ophasiswe ngayo siBethamthetho

seNarha;

(ii) umThethomlingwa olitjhugululo ngendlela ophasiswe ngayo mKhandlu

weNarha ongamele iimFunda;

(iii) umThethomlingwa ohlukileko.

(e) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyabhalelwa ukuvumelana phakathi

kwamalanga ama-30 ukusukela ngelanga lapha umThethomlingwa lo

udluliselwa khona kiyo, umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi,

ngaphandle kwanyana isiBethamthetho seNarha siwuphasisa godu

umThethomlingwa loyo, kodwana ngokusekelwa mavowudu wamalungawo

okungasenani abubili esithathwini.

(f) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngomThethomlingwa lo

ngendlela uphasisiswe ngayo siBethamthetho seNarha, umThethomlingwa

lo kumele udluliselwe emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda begodu

nangabe umThethomlingwa uphasisiwe, kumele umThethomlingwa loyo,

kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(g) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngomThethomlingwa

olitjhugululo ngendlela ophasiswe ngayo mKhandlu weNarha ongamele

iimFunda, umThethomlingwa loyo kumele udluliselwe esiBethamthethweni

seNarha, begodu nangabe umThethomlingwa uphasisiwe siBethamthetho

seNarha, kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(h) Nangabe iKomidi yezokuLamula ivumelana ngomThethomlingwa ohlukileko,

umThethomlingwa ohlukileko loyo kumele udluliselwe esiBethamthethweni

seNarha nemKhandlwini weNarha, begodu nangabe uphasiswe

siBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha kumele udluliselwe

kuMongameli bona awemukele.

(i) Nangabe umThethomlingwa odluliselwe emKhandlwini weNarha ngokuya

kwepharagrafu [(f) namkha] (h) awuphasiswa mKhandlu weNarha ongamele

iimFunda, umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi ngaphandle kwalokha

isiBethamthetho seNarha siwuphasisa umThethomlingwa loyo ngokusekelwa

mavowudi wamalungawo okungasenani abubili esithathwini.

(j) Nangabe umThethomlingwa odluliselwe esiBethamthethweni seNarha

ngokuya kwepharagrafu (g) namkha (h) awuphasiswa siBethamthetho

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

49

seNarha, umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi kodwana

umThethomlingwa ngendlela egade uphasiswe ngayo siBethamthetho

seNarha ekuthomeni, ungabuye uphasiswe godu siBethamthetho seNarha,

kodwana ngesekelo lamavowudi wamalungawo okungasenani abubili

esithathwini.

(k) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha ngokuya pharagrafu

(e), (i) namkha (j) kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(2) Lokha umKhandlu weNarha ongamele iimFunda nawuphasisa umThethomlingwa

okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3), umThethomlingwa kumele udluliselwe

esiBethamthethweni seNarha begodu usetjenziswe ngokuya kwendlela yekambiso

elandelako:

(a) IsiBethamthetho seNarha kumele—

(i) siphasise umThethomlingwa loyo;

(ii) siphasise umThethomlingwa olitjhugululo; namkha

(iii) wale umThethomlingwa loyo.

(b) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha ngokuya

kwepharagrafu (a) (i) kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(c) Nangabe isiBethamthetho seNarha siphasisa umThethomlingwa olitjhugululo,

umThethomlingwa olitjhugululo loyo kumele udluliselwe emKhandlwini

weNarha ongamele iimFunda, begodu nangabe umKhandlu weNarha

ongamele iimFunda uphasisa umThethomlingwa olitjhugululo, kumele

udluliselwe kuMongameli bona awutlikitle.

(d) Nangabe isiBethamthetho seNarha sala umThethomlingwa namkha lokha

umKhandlu weNarha ongamele iimFunda wala ukuphasisa umThethomlingwa

olitjhugululo okukhulunywa ngawo, ngokuya kwepharagrafu (c),

umThethomlingwa, begodu nakwenzeka, umThethomlingwa olitjhugululo

kumele udluliselwe eKomidini yezokuLamula, okungenzeka ivumelane

ngalokhu—

(i) ngomThethomlingwa njengoba uphasiswe mkhandlu;

(ii) ngomThethomlingwa olitjhugululo ngendlela ophasiswe ngayo

siBethamthetho seNarha; namkha

(iii) ngomThethomlingwa ohlukileko.

(e) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyabhalelwa kuvumelana phakathi

kwamalanga ama-30 ngemva kobana umThethomlingwa udluliselwe kiyo,

umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

50

(f) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngendlela umThethomlingwa

olitjhugululo ophasiswe ngayo mKhandlu weNarha ongamele iimFunda,

umThethomlingwa loyo kumele udluliselwe esiBethamthethweni seNarha,

begodu nangabe isiBethamthetho seNarha siwuphasisile umThethomlingwa

lo, kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(g) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngendlela umThethomlingwa lo

olitjhugululo ophasiswe ngayo siBethamthetho seNarha, umThethomlingwa

lo kumele udluliselwe emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, begodu

nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uwuphasisile, kumele

udluliselwe kuMongameli bona awemukele.

(h) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngomThethomlingwa

ohlukileko, umThethomlingwa ohlukileko loyo kumele udluliselwe

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda nesiBethamthethweni

seNarha, begodu nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda

nesiBethamthetho seNarha, bawuphasisile, kumele udluliselwe kuMongameli

bona awemukele.

(i) Nangabe umThethomlingwa odluliselwe esiBethamthetho seNarha ngokuya

kwepharagrafu (f) namkha (h) awukaphasiswa siBethamthetho seNarha,

umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi.

(3) UmThethomlingwa kumele usetjenzwe ngokuya kwendlela yekambiso esungulwe

sigatjana (1) namkha (2) nangabe uwela ngaphasi kwerhelo leHlelo 4 lomsebenzi

namkha unikelwe umThetho otjhiwo kunanyana ngisiphi seengatjana ezilandelako:

(a) isigaba 65(2);

(b) isigaba 163

(c) isigaba 182

(d) isigaba 195(3) noku-(4)

(e) isigaba 196; begodu

(f) nesigaba 197.

(4) UmThethomlingwa kumele kusetjenzwe ngayo ngokuya kwendlela yekambiso

esungulwe sigatjana (1) nangabe ubonelela umThetho—

(a) otjhiwoko esigabeni 44(2) namkha 220(3); namkha

(b) otjhiwoko esaHlukweni 13 begodu nofaka hlangana nanyana ngisiphi

isiqalelelo esithinta iinkareko zeemali zezinga likaRhulumende wesiFunda.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho

womnyaka we-2003.]

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

51

(5) UmThethomlingwa otjhiwo esigabeni 42(6) kumele usetjenzwe ngokuya kwendlela

yekambiso esungulwe sigatjana (1) ngaphandle kwalokha—

(a) isiBethamthetho seNarha sivowudela umThethomlingwa, iinqalelelo

zesigaba 53(1) azisebenzi, kunalokho, umThethomlingwa umThethomlingwa

ungaphasiswa kwaphela nangabe inengi lamalunga wesiBethamthetho

seNarha lingawuvowudela; begodu

(b) nangabe umThethomlingwa lowo udluliselwe eKomidini yezokuLamula,

imilayo elandelako iyasetjenziswa:

(i) nangabe isiBethamthetho seNarha sitjheja umThethomlingwa otjhiwo

sigatjana 1(g) namkha (h),umThethomlingwa lowo ungaphasiswa

kwaphela nangabe inengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha

singawuvowudela.

(ii) nangabe isiBethamthetho seNarha sitjheja namkha sitjheja godu

umThethomlingwa lo ngokutjhiwo sigaba (1)(e),(i) namkha (j),

umThethomlingwa lo ungaphasiswa kwaphela nangabe okungasenani

amalunga wesiBethamthetho awusekela ngamavowudi abubili

esithathwini.

(6) Isigabesi asisebenzi emiThethomlingweni ephathelene nemali.

ImiThethomlingwa YeeMali

77. (1) UmThethomlingwa uba mThethomlingwa weemali nangabe—

(a) uqalene neemali;

(b) ubhadelisa umthelo wenarha, ilevi, imbhadela yepahla namkha umthelo

ongezelelweko;

(c) uphelisa namkha uphungula, namkha ukunikelwa kwegunya lokungabhadeli

nanyana ngimuphi umthelo wenarha, ilevi, imbhadela yepahla namkha

umthelo ongezelelweko; namkha

(d) ugunyaza ukutholakala bunqopha komthelo wesiKhwama seNarha

seNgenisomali, ngaphandle komThethomlingwa otjhiwo esigabeni 214

ogunyaza ukutholakala komthelo bunqopha.

(2) UmThethomlingwa weemali angekhe usebenzise ezinye izinto ngaphandle—

(a) kweendatjana eziphathelene neemali;

(b) kokukatelela, ukuphelisa namkha ukuphungulwa komthelo wenarha, amalevi,

imbhadela yepahla namkha umthelo ongezelelweko

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

52

(c) kokunikelwa igunya lokungabhadeli nanyana ngimuphi umthelo wenarha,

amalevi, imbhadela yepahla namkha umthelo ongezelelweko

(d) kwegunyaza lokutholakala bunqopha komthelo wesiKhwama seNarha

seNgenisomali.

(3) Yoke imiThethomlingwa yezeemali kumele itjhejwe ngokuya kwendlela yekambiso

esungulwe sigaba 75. UmThetho wePalamende kumele unikele indlela yekambiso

yokutjhugulula imiThethomlingwa yezeemali ngePalamende.

[Isigatjana 77 sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

IKomidi YezokuLamula

78. (1) IKomidi yezokuLamula ibunjwa—

(a) malunga alithoba wesiBethamthetho seNarha abakhethwe siBethamthetho

seNarha ngokuya kwendlela yekambiso ejanyiswe ngokwemilayo

nemiyalo yesiBethamthetho seNarha, begodu nokugcina ngokujanyelwa

kweenhlangano ngokwendlela elinganako naleyo iinhlangano ezijameleke

ngayo esiBethamthethweni seNarha; begodu

(b) ilunga elilodwa elivela eenthunyweni zesiFunda ngasinye somKhandlu

weNarha ongamele iimFunda, elithunyelwe ziimthunywa.

(2) IKomidi yezokuLamula ivumelene ngomThethomlingwa ohlukileko, namkha

ithethe isiqunto ngombuzo, walokha umThetho ohlukileko loyo, namkha nangabe

ihlangothi elinye lombuzo lisekelwa—

(a) okungasenani babajameli abahlanu besiBethamthetho seNarha; begodu

(b) okungasenani babajameli abahlanu bomKhandlu weNarha ongamele

iimFunda.

Ukutlikitlwa Ukwamukelwa KwemiThethomlingwa

79. (1) UMongameli kumele amukele begodu atlikitle umThethomlingwa ophasiswe

ngokuya kweSahlukwesi, namkha nangabe uMongameli anokuzaza

ngokukhambisana komThethomlingwa nomThethosisekelo, kumele awubuyisele

emva esiBethamthethweni seNarha bona siyowuhlolisisa kabutjha.

(2) Imilayo nemiyalo ehlanganyelweko kumele inikele indlela yekambiso

yokubuyekezwa komThethomlingwa siBethamthetho seNarha nomKhandlu

weNarha ongamele iimFunda.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

53

(3) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele uzibandakanye ekuhlolisisweni

kabutjha komThethomlingwa lowo uMongameli awubuyisele emva ePalamende

nangabe—

(a) ukuzaza kwakaMongameli ngokukhambisana komThethomlingwa

nomThethosisekelo kumalungana nendlela yekambiso ebandakanya

umKhandlu; namkha

(b) isahluko 74(1), (2) namkha (3)(b) namkha 76 sasetjenziswa ekuphasisweni

komThethomlingwa.

(4) Nangabe, ukuhlilisiswa kabutjha komThethomlingwa kutjheja ukuzaza

kwakaMongameli, uMongameli kumele amukele begodu atlikitle

umThethomlingwa lowo; nakungasinjalo, uMongameli kumele enze okhunye

kwalokhu—

(a) angamukela begodu atlikitle umThethomlingwa lowo;

(b) angadlulisela umThethomlingwa lowo ekhotho yomThethosisekelo bona

ithathe isiqunto ngokukhambisana kwawo nomThethosisekelo.

(5) Nangabe ikhotho yomThethosisekelo iqunta bona umThethomlingwa lowo

uyakhambisana nomThethosisekelo, uMongameli kumele awemukele begodu

awutlikitle.

Isibawo Samalunga WesiBethamthetho SeNarha Ekhotho

YomThethosisekelo

80. (1) Amalunga wesiBethamthetho seNarha angenza isibawo eKhotho

yomThethosisekelo bona ikhuphe umyalo otjhoko bona umThethomlingwa woke

namkha ingcenye yawo, ophasiswe siBethamthetho seNarha awukhambisani

nomThethosisekelo.

(2) Isibawo—

(a) kumele sisekelwe okungasenani malunga alingana nobunye bokuthathu

kwamalunga wesiBethamthetho seNarha; begodu

(b) kumele senziwe phakathi kwamalanga ama-30 ukusukela ngelanga

uMongameli amukele begodu bewatlikitla ngalo umThetho lowo.

(3) IKhotho yomThethosisekelo ingayala bona woke namkha ingcenye yomThetho

lowo ingalawulwa sibawo, kodwana ngokuya kwesigatjana (1) awunawo amandla

womThetho bekufike lapha iKhotho ithatha isiqunto ngesibaweso, nangabe—

(a) iinrhuluphelo zezobulungiswa ziyakudinga lokhu; begodu

(b) isibawo sisebujameni obuzwakalako bokungaphumelela.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

54

(4) Nangabe isibawesi asikaphumeleli, begodu ikhotho nayo khenge ibe sebujameni

obuthembisa ipumelelo, iKhotho yomThethosisekelo ingayala ababawi bona

babhadele zoke iindleko.

Ukwaziswa KwemiThetho

81. UmThethomlingwa owemukelweko bewatlikitlwa nguMongameli uba mThetho, kumele

umenyezelwe msinya, begodu uthome nokusebenza ngesikhatheso omenyezelwe ngaso

namkha ngelanga eliquntwe ngokuya komThetho.

Ukubulungwa KwemiThetho YePalamende

82. IKhophi etlikitliweko yomThetho wePalamende ibufakazi obuzeleko beenqalelelo

zomThetho lowo begodu, ngemva kokumenyezelwa kwawo kumle unikelwe iKhotho

yomThethosisekelo bona iwubulunge.

ISAHLUKO 4: IPALAMENDE

55

ISAHLUKO 5

UMONGAMELI NEKHABINEDI


UMongameli

83. UMongameli—

(a) uyiHloko yomBuso neHloko yeKhabinedi;

(b) kumele asekele, avikele begodu ahloniphe umThethosisekelo njengomThetho

omKhulu weRiphabliki; begodu

(c) uthuthukisa ibumbano lesitjhaba nalokho okuphumelelisa iRiphabhligi.

Amandla Nemisebenzi KaMongameli

84. (1) UMongameli unamandla athwese wona mThethosisekelo nomThetho, okufaka

hlangana amandla atlhogekako wokwenza imisebenzi yokuba yiHloko yomBuso

begodu neHloko yeKhabinedi.

(2) UMongameli unobuziphendulelo—

(a) ekwamukelweni nekutlikitlweni kwemiThethomlingwa;

(b) ekubuyiselweni emva komThethomlingwa esiBethamthethweni

seNarha ukobana uyokuhlolisiswa ngobutjha ukukhambisana kwawo

nomThethosisekelo;

(c) ekudluliselweni komThethosisekelo eKhotho yomThethosisekelo bona

ithathe isiqunto manqophana nokukhambisana kwawo nomThethosisekelo;

(d) ekubizweni kwesiBethamthetho seNarha, umKhandlu weNarha ongamele

iimFunda namkha iPalamende bona izokuhlala ngokungakavami ukobana

izokwenza imisebenzi eqakatheke khulu;

(e) ekuzalisweni kweenkhundlezo umThethosisekelo namkha umThetho otlhoga

bona uMongameli azenze, ngaphandle, kwesikhundla seHloko yeKhabinedi;

(f) ekubekweni kwamaKomitjhini wePhenyo;

(g) ekumenyezelweni kwereferandamu yenarha zombelele ngokuya komThetho

wePalamende

(h) ekwamukelweni begodu nekuvumeleni iimvakatjhi zombelele ezijamele

iinarha zangaphandle;

(i) ekubekweni kwabajameli zombelele benarha nabazenda bona bajamele

inarha le eenarheni zangaphandle;

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

56

(j) ekulitjalelweni kwabantu abasele babonwe umlandu begodu ehlise ihlawulo

namkha lokho abamukwe khona; begodu

(k) ekunikelweni ngabonongorwana bokuhlonipha.

[Isaziso esivamileko: Iinkambiso ezikhethekileko zokuthokoza ezivezwa kuGazede kaRhulumende

eyinomboro 24155 yamhlana zisi-6 kuNobayeni 2002 nakuGazede kaRhulumende eyinomboro

25213 yamhlana zima-25 kuVelabahlinze 2003.]

Amandla Wokulawula IRiphabliki

85. (1) Amandla welawulo leRiphabliki athweswe uMongameli

(2) UMongameli usebenzisa amandla wokulawula, namanye amalunga weKhabinedi,

ngo—

(a) kusebenzisa umThetho weNarha ngokwesiqunto ngaphandle kwalokha

umThethosisekelo namkha umThetho wePalamende ubeka ngendlela

eyehlukileko;

(b) kuthuthukisa nokusebenzisa ngokwesiqunto umthethokambiso wenarha;

(c) kuthintanisa imisebenzi yemiNyango yomBuso nezokuphatha;

(d) kulungisa nokusungula umThetho; begodu

(e) nangokwenza omunye nomunye umsebenzi wokulawula otjhiwo

mThethosisekelo namkha mThetho weNarha.

Ukukhethwa KukaMongameli

86. (1) Ekuhlaleni kwePalamende kokuthoma ngemva kwamakhetho begodu nanyana

kunetlhogakalo yokuzalisa isikhundla, isiBethamthetho seNarha kumele sikhethe

uMma namkha uBaba hlangana namalunga wawo bona abe nguMongameli.

(2) IJaji eliKhulu kumele likhambise amakhetho wakaMongameli, namkha likhombe

elinye iJaji bona lenze lokho. Indlela yekambiso ebekwe eHlelweni 3 ngiyo

ezakulandelwa lokha nakukhethwa uMongameli.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(3) Amakhetho wokuvala isikhala sesikhundla sikaMongameli kumele abanjwe

ngesikhathi begodu nangelanga elikhethwe liJaji eliKhulu, kodwana kungeqi

amalanga ama-30 ngemva kokuvuleka kwesikhala.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu somThetho

womnyaka we-2001.]

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

57

Ukuthoma Ukusebenza KwakaMongameli

87. Emva kobana akhethwe abe nguMongameli, umuntu loyo utjhiya phasi ukuba lilunga

lesiBethamthetho, begodu kumele, athome ukwenza umsebenzakhe kungakadluli

amalanga amahlanu, ngokwenza isifungo, namkha enze isibopho sokuthembeka

eRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo ngokukhambisana neHlelokambiso 2.

Isikhathi Esibekelwe Ukuba NguMongameli

88. (1) Isikhathi sokuthoma kukaMongameli ukusebenza, sithoma ngelanga athoma

ngalo ukusebenza esikhundleni sakhe begodu siphela lokha nakuba nesikhala

namkha lokha umuntu okhethwe ukuba nguMongameli olandelako athoma khona

ukusebenza.

(2) Akekho umuntu okumele abe nguMongameli amahlandla adlula kwamabili,

kodwana nangabe umuntu ukhethelwe ukuvala isikhundla sikaMongameli,

isikhathi esihlangana nokukhethwa kwakhe bekufike amakhetho alandelako

kaMongameli asithathwa njengesikhathi sobuMongameli.

Ukususwa KukaMongameli

89. (1) IsiBethamthetho seNarha, ngesiqunto esithethwe ngesekelo lamalunga

okungasenani abuncani obubili esithathwini, singamsusa uMongameli esikhundleni

sakhe, kwaphela ngemibandela elandelako—

(a) ukwephulwa komThethosisekelo okudanisako;

(b) ukuziphatha kumbi okudanisako; namkha

(c) ukubhalelwa kukwenza umsebenzi wesikhundla sakhe.

(2) Nanyana ngimuphi umuntu osuswe esihlalweni sikaMongameli ngokuya

kwesigatjana (1) (a) namkha (b) angeze athole nanyana ngiyiphi inzuzo

yesikhundleso begodu angeze asebenze kunanyana ngiliphi i-ofisi lomphakathi.

UMjaphethe KaMongameli

90. (1) Nangabe uMongameli akekho eRiphabliki namkha nakabhalelwa kukwenza

imisebenzi kaMongameli, namkha ngesikhathi kunesikhala sikaMongameli, esinye

isiphathiswa ngendlela ehleleke ngenzasi angaba nguMjaphethe kaMongameli:

(a) iSekela likaMongameli;

(b) uNgqongqotjhe okhonjwe nguMongameli;

(c) uNgqongqotjhe okhonjwe ngamanye amalunga weKhabinedi

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

58

(d) uSomlomo, bekufike lapha isiBethamthetho seNarha sikhomba khona omunye

wamalungaso.

(2) UMjaphethe kaMongameli unamandla, ubuziphendulelo nemisebenzi

kaMongameli.

(3) Ngaphambi kobana angathatha amandla, ubuziphendulelo, nemisebenzi

kaMongameli, uMjaphethe kaMongameli kumele afunge namkha enze

isiqinisekiso sokuthembeka eRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo, ngokuya

kweHlelokambiso 2.

(4) Umuntu lowo onguMjaphethe kaMongameli nasele afungile namkha nasele

enze isiqinisekiso sokuthembeka eRiphabliki akukameli bona abuyelele ikambiso

yokufunga kunanyana ngiliphi elinye ihlandla lokuba nguMjaphathe ngesikhathi

esiphela lokha nakuthoma ukusebenza uMongameli omutjha.

[Isigatjana (4) singezelelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lokuThoma lomThetho

womyaka we-1997.]



IKhabinedi

91. (1) IKhabinedi ibunjwa nguMongameli njengehloko yeKhabinedi, iSekela

likaMongameli naboNgqongqotjhe.

(2) UMongameli ubeka iSekela likaMongameli naboNgqongqotjhe, abanikele amandla

nemisebenzi, begodu unelungelo lokubaqotjha

(3) UMongameli—

(a) kumele akhethe iSekela likaMongameli hlangana namalunga

wesiBethamthetho seNarha;

(b) angakhetha nanyana ngisiphi isibalo saboNgqongqotjhe hlangana namalunga

wesiBethamthetho seNarha; begodu

(c) angakhetha aboNgqongqotjhe abangadluli kababili abavela ebantwini

abangasiwo amalunga wesiBethamthetho seNarha.

(4) UMongameli kumele akhethe ilunga leKhabinedi bona libemrholi wemisebenzi

kaRhulumende ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha.

(5) ISekela likaMongameli kumele lisize uMongameli ekwenziweni kwemisebenzi

kaRhulumende.

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

59

Ukuziphendulela Neembompho

92. (1) ISekela likaMongameli naboNgqongqotjhe banobuzibophelelo emandleni

nemisebenzini yeKhabinedi abanikelwe yona nguMongameli.

(2) Amalunga weKhabinedi anobuziphendulelo ngokuhlanganyela begodu

nangamunye ePalamende ekusebenziseni amandlabo nekwenziweni

kwemisebenzabo.

(3) Amalunga weKhabinedi kumele—

(a) asebenze ngokuya komThethosisekelo; begodu

(b) ethulele iPalamende imibiko ezeleko nevamileko ephathelene neendaba

ezingaphasi kwelawulo labo.

AmaSekela WaboNgqongqotjhe

93. (1) UMongameli angakhetha—

(a) nanyana mangaki amaSekela kaMongameli kumalunga wesiBethamthetho

seNarha; begodu

(b) amaSekela angadluliko kwamabili ebantwini abavela ngaphandle

kweBethamthetho seNarha, ukwenzela bona basize amalunga weKhabinedi,

begodu unelungelo lokubaqotjha.

(2) AmaSekela waboNgqongqotjhe akhethwe ngokuya kwesigatjana (1)(b)

anobuziphendulelo ePalamende ngokusetjenziswa kwamandlawo nekwenziweni

kwemisebenzawo.

[Isigaba 93 sijanyiselewe ngesigaba 7 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

Ukuragela Phambili KweKhabinedi Emva Kwamakhetho

94. Nangabe amakhetho wesiBethamthetho seNarha abanjiwe, iKhabinedi, iSekela

likaMongameli, aboNgqongqotjhe begodu nanyana ngimaphi amaSekela bahlala

banamandla wokusebenza bekufike lapha umuntu lowo okhethelwe ukuba

nguMongameli siBethamthetho esilandelako, uthoma ukusebenza.

Ukufunga Namkha Ukuqinisekisa

95. Ngaphambi kobana iSekela likaMongameli, aboNgqongqotjhe begodu nanyana ngimaphi

amaSekela, bathome ukusebenza eenkhundleni zabo, kumele bafunge namkha benze

iinqinisekiso, zokuthembeka kwabo kuRiphabliki nokuthobela kwabo umThethosisekelo,

ngokuya kweHlelokambiso 2.

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

60

Ukuziphatha Kwamalunga WeKhabinedi NamaSekela KaMongameli

96. (1) Amalunga weKhabinedi namaSekelabo kumele aziphathe ngendlela

eyamukelekako yokuziphatha ebekwe mThetho weNarha.

(2) Amalunga weKhabinedi namaSekelawo angeze bavunyelwa bona—

(a) benze nanyana ngimuphi omunye umsebenzi obhadelelwako ngaphandle;

(b) benze nanganyana ngiyiphi indlela engakhambisani neenkhundla zabo

namkha bazibeke ebujameni lapho kunobungozi bokutjhayisana phakathi

kwemisebenzabo kaRhulumende neenrhuluphelo zabo zangeqadi; namkha

(c) basebenzise iinkhundla zabo namkha nanyana ngiliphi ilwazi abalithole

ngebanga leenkhundla zabo ukuzingenisela imali namkha benzele nanyana

ngimuphi umuntu inzuzo ngendlela ephambene nokulunga.

Ukudluliswa Kwemisebenzi

97. UMongameli, angadlulisela elungeni leKhabinedi ngesimemezelo—

(a) ukuphathwa kwananyana ngimuphi umThetho onikelwe elinye ilunga;

namkha

(b) nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi onikelwe elinye ilunga

ngegunya lomThetho.

Ukunikelwa Kwemisebenzi Kwesikhatjhana

98. UMongameli anganikela ilunga leKhabinedi nanyana ngimaphi amandla namkha

umsebenzi welinye ilunga elingekho emsebenzini namkha elingaphumeleliko ukufezekisa

amandlalo namkha ukwenza umsebenzalo.

Ukunikelwa Kwemisebenzi

99. Ilunga leKhabinedi linganikela nanyana ngimaphi amandla umsebenzi okumele wenziwe

ngokuya komThetho wePalamende elungeni lomKhandlu wesiFunda wezokuphatha

namkha kumKhandlu kaMasipala. Ukunikelwa komsebenzi—

(a) kumele kube ngokuya kwesivumelwano hlangana nelunga elifaneleko

leKhabinedi nelunga lomKhandlu wezokuPhatha namkha umKhandlu

kaMasipala;

(b) kumele kukhambisane nomThetho wePalamende osetjenziswako nangabe

amandla namkha umsebenzi ofaneleko kumele wenziwe; begodu

(c) uthoma ukusebenza ngesikhatheso omenyezelwa ngaso nguMongameli.

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

61

Ukubeka Ilihlo KweKhabhinedi Kwezokuphatha ZesiFunda

[Isihloko sitjhugululwe ngesigaba 2 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho

womnyaka we-2003.]

100. (1) Nangabe isiFunda sibhalelwa namkha singakwazi ukufeza imisebenzi yezokuphatha

esibotjhelelwe yona ngokuya komThetho weNarha namkha umThethosisekelo,

iKhabinedi ingangena phakathi ngokuthatha amagadango afaneleko ukuqinisekisa

ukufezekiswa kwemisebenzi leyo, okufaka hlangana—

(a) ukukhutjhwa kwesinqophiso somKhandlu wesiFunda wezokuPhatha

ohlathulula izinga labo lokubhalelwa kufezekisa iimbopho zabo, begodu

nokuveza nanyana ngimaphi namagadango okumele athathwe ukufezekisa

iimbopho; begodu

(b) ubeke emahlombawo ukwenziwa komsebenzi ofaneleko esiFundeneso

ukufikela ezingeni elitlhogekako uku—

(i) ragela phambili ngezinga eliqakathekileko leNarha namkha

ukuhlangabezana nezinga elitlhogekako ekwethulweni komsebenzi;

(ii) ragela phambili ibumbano kwezomnotho;

(iii) ragela phambili ukuvikeleka kwenarha; namkha

(iv) ukuvimbela isiFundeso ekuthatheni amagadango afaneleko angalimaza

iinrhuluphelo zesinye isiFunda namkha zeNarha yoke.

[Isigatjana (1) sitjhugululwe ngesigaba 2 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye

lomThetho womnyaka we-2003.]

(2) Nangabe umKhandlu weNarha ungena hlangana endabeni yesiFunda ngokuya

kwesigatjana (1)(b)—

(a) kumele unikele isiyeleliso esitloliweko somnqopho wokulamula komKhandlu

weNarha ongamele iimFunda phakathi kwamalanga ali-14 emva kokusungula

kwehlelo lokulamula;

(b) ukulamulokho kumele kuphele ngaphandle nangabe umKhandlu weNarha

ongamele iimFunda ungakuvumi lokho phakathi kwamalanga ali-180 emva

kokuthoma kwehlelo lokulamula namkha ekupheleni kwesikhatheso ihlelo

lokulamula alikabi ukuvunyelwa ; begodu

(c) umKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele kuthi ngesikhathi

ukulamula kuragela phambili wona ikhisibe uhlolisise ihlelo lokulamula

begodu ungenza nanyana ngisiphi isiphakamiso esifaneleko kuKhabinedi.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 2 (c) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye

lomThetho womnyaka we-2003.]

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

62

(3) UmThetho weNarha ungalawula ikambiso esungulwe esigabenesi.

[Isigatjana, 100 sitjhugululwe ngokwesigaba 2 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye

lomThetho womnyaka we-2003.]

Iinqunto ZeLawulo

101. (1) Isiqunto sikaMongameli kumele sibe ngendlela etloliweko nangabe—

(a) sithethwe ngokuya komThetho; namkha

(b) nasinemiphumela yangokomThetho.

(2) Isiqunto esitloliweko sikaMongameli kumele sitlikitlwe godu ngelinye ilunga

leKhabinedi nangabe isiquntweso sithinta umsebenzi onikelwe ilungelo

leKhabinedi.

(3) Iimemezelo, imithetjhwana begodu nezinye iintlabagelo zomThetho omncani

kumele zifinyeleleke emphakathini.

(4) umThetho weNarha ungabeka indlela nezinga okumele bona iintlabangelo

ezitjhiwo esigatjaneni (3)—

(a) zethulwe ngayo ngaphambi kwePalamende; begodu

(b) zivunyelwe yiPalamende.

Iintjhukumiso Zokungathembani

102. (1) Nangabe isiBethamthetho seNarha ngevowudu yenengi lamalungalo liphasisa

ivowudu yokuzwakalisa ukungabi nethemba kuKhabinedi ngaphandle

kukaMongameli, uMongameli kumele abumbe kabutjha iKhabinedi.

(2) Nangabe isiBethamthetho seNarha, ngevowudu yenengi lamalungalo

liphasisa ivowudu ezwakalisa ukungabi nethemba kuMongameli, uMongameli

namanye amalunga weKhabinedi, begodu nanyana ngimaphi amaSekela

waboNgqongqotjhe kumele bathokoze umsebenzi.

ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI

63

ISAHLUKO 6

IIMFUNDA


IimFunda

103. (1) IRiphabliki ineemFunda ezilandelako:

(a) IPumalanga-Kapa;

(b) IFreyistata;

(c) I-Gauteng;

(d) IKwaZulu-Natal;

(e) IMpumalanga;

(f) ITlhagwini-Kapa;

(g) ILimpopo;

(h) ITlhagwini-Tjhingalanga; begodu

(i) neTjhingalanga -Kapa.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho

womnyaka we-2003 besajanyiselelwa ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili

lomThetho womnyaka we-2005.]

(2) Imikhawulo yebalanarha leemFunda okukhulunywa ngazo yakhiwa linani

lemikhawulo yamabalanarha atjengiswe eemebheni okukhulunywa ngazo

eeYelelisweni ezirheliswe eHlelwenikambiso 1A.

[Isigatjana. (2) sijanyiselelwe ngesigaba1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili

lomThetho womnyaka we-2005.]

(3) (a) Nanyana kunini imikhawulo yendawo yesifunda ibuye ijanyiselelwe

litjhugululo lomThethosisekelo, umThetho wePalamende unganikela

ngamagadango wokulawula, ngesikhathi esibekiweko, somThetho, begodu

nanyana ngimiphi eminye imiphumela yokubuyelelwa kwesiqunto.

(b) UmThetho wePalamende otjhiwo kupharagrafu

(a) ungenziwa umThetho bewuphumeleliswe ngaphambi ngokuthoma

kwetjhuguluko lomThethosisekelo, kodwana nanyana ngimiphi imisebenzi,

eyenziwa sifunda, ipahla, amalungelo, iimbopho, imisebenzi namkha

iinkwelede zingadluliswa kwaphela ngokuya komThetho ngemva kobana

itjhugulukwelo lomThethosisekelo sele lenzekile.

[Isigaba 103 sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili lomThetho

womnyaka we-2003.]

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

64

IimBethamthetho ZeemFunda


Amandla WeemFunda Wokwenza UmThetho

104. (1) Amandla wesiFunda wokwenza umThetho athweswe isiBethamthetho sesiFunda,

begodu namandla anikelwe isiBethamthetho sesiFunda kukobana—

(a) siphasise umThethosisekelo waso wesiFunda namkha kukwenza

amatjhuguluko wanyana ngimuphi omunye umThethosisekelo owaphasiswa

ngiso ngokuya kweengatjana 142 begodu nese-143

(b) siphasise umThetho wesiFunda saso manqophana—

(i) nanyana ngiyiphi indaba ephathelene nendawo abasebenzela kiyo

erheliswe eHlelwenikambiso 4;

(ii) nanyana ngiyiphi indaba ephathelene nendawo abasebenzela kiyo

erheliswe eHlelwenikambiso 5; begodu

(iii) nanyana ngiyiphi indaba engaphandle kweendawezo abasebenzela kizo,

begodu nenikelwe ngokunqophileko esiFundeni mThetho weNarha;

begodu

(iv) nanyana ngiyiphi indaba leyo isiqalelelo somThethosisekelo esihlongoza

bona kuphasiswe umThetho wesiFunda; begodu

(c) nokunikela nanyana ngimaphi amandlawo wangokomThetho emKhandlwini

kaMasipala wesiFundeso.

(2) IsiBethamthetho sesiFunda, ngesiqunto esisekelwa mavowudu abubili

ebuthathwini wamalungaso, ungabawa iPalamende bona itjhugulule igama

lesiFundeso.

(3) IsiBethamthetho sesiFunda sibotjhwa kwaphela mThethosisekelo begodu nangabe

siphasise umThethosisekelo wesiFunda, sawo begodu ngawo umThethosisekelo

lowo kumele usebenze ngokuya kwayo nangokulandela umThethosisekelo lowo,

nomThethosisekelo wesiFunda.

(4) Umthetho wesiFunda omalungana nendaba leyo etlhogakala ngokuzwakalako

namkha emayelana nokuphumelelisa kokusetjenziswa kwamandla malungana

nanyana ngiyiphi indaba erheliswe eHlelwenikambiso 4, uzakuthathwa ngazo zoke

indlela njengomThetho omalungana nendaba erheliswe eHlelwenikambiso 4.

(5) IsiBethamthetho sesiFunda singenza iimphakamiso esiBethamthethweni seNarha

bona yenze umThetho malungana nanyana ngiyiphi indaba ewela ngaphandle

kwamandla wesiBethamthetho, namkha nangabe umThetho wePalamende ukhona

ongamele umThetho wesiFunda.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

65

Ukubunjwa Nokukhethwa KweemBethamthetho ZeemFunda

105. (1) IsiBethamthetho sesiFunda sibunjwa bomma nabobaba abakhethwe

njengamalunga ngokuya kwerherho lamakhetho lelo—

(a) elibekwe Mthetho weNarha zombelele;

(b) elisekelwe phezu kwerherho elifanako labavowudu;

(c) elibonelela okungasenani ubuncani iminyaka eli-18 njengeminyaka

yokuvowuda; begodu

(d) nelinemiphumela, evamileko, nebuye ibe nokujanyelwa kweenhlangano

ngokwamavowudu eziwatholileko.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho

womnyaka we-2003 begodu sijanyiselelwe ngesigaba (3) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiNe

lomThetho womnyaka we-2008.]

(2) IsiBethamthetho sesiFunda sibunjwa malunga ahlangana nama-30 ukuya kama-

80. Inani lamalungelo okungezeka lihluke ukuya ngeemfunda, kumele liquntwe

ngokuya kwendlela ebekwe komThetho weNarha.

Ubulunga

106. (1) Esinye nesinye isakhamuzi esilungele ukuvowudela isiBethamthetho seNarha

siyakulungela ukuba lilunga lesiBethamthetho sesiFunda ngaphandle kwalokha—

(a) nanyana ngimuphi umuntu onikelwe isikhundla namkha osebenzela

uRhulumende begodu athole umrholo, ngaphandle—

(i) kwakaNdunakulu namanye amalunga womKhandlu wezokuPhatha

wesiFunda; begodu

(ii) nezinye iinkhulu imisebenzazo okutholakala bona misebenzi

ekhambisana nemisebenzi yomuntu olilunga lesiBethamthetho

sesiFunda begodu umenyezelwe ngokuya komThetho weNarha

njengomsebenzi okhambisana naloyo;

(b) amalunga wesiBethamthetho seNarha namalunga aziinthunywa zasafuthi

zomKhandlu weNarha ongamele iimFunda, namkha amalunga womKhandlu

kaMasipala;

(c) abantu abangakabi ukuba sebujameni obuhle beemali ngokuya kwekhotho;

(d) nanyana ngumuphi umuntu omenyezelwe yikhotho yeRiphabliki njengalowo

ongakaphili kuhle emkhumbulweni; namkha

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

66

(e) nanyana ngubani umuntu ongathi ngemva kobana isigabesi sithome

ukusebenza abotjhelwe umlandu begodu anikelwe isigwebo sesikhathi

esidluliko eenyangeni ezili-12, ejele ngaphandle kokuphiwa ihlawulo, kungaba

ngaphakathi namkha ngaphandle kweRiphabliki nangabe isenzo esibange

umlandu lo, besingaba mlandu ngaphakathi kweRiphabliki; kodwana akekho

noyedwa umuntu okuzakuthathwa bona sele agwetjiwe, beze kufike isikhathi

lapho isibawo sokubuyekezwa kokubonwa kwakhe umlandu namkha isigwebo

sesiqundiwe namkha lapho isibaweso sele siphelelwe sikhathi khona.

Ukungavunyelwa komuntu bona abe lilunga lesiBethamthetho kuphela emva

kweminyaka emihlanu ngemva kokuqeda isigwebo leso.

(2) Umuntu ongakalungeli lokuba lilunga lesiBethamthetho sesiFunda ngokuya

kwesigatjana (1) (a) namkha (b) angaba ngungikhethani wesiBethamthethweso

ngaphasi kweenrhunyezo namkha imibandela esungulwe mThetho weNarha

zombelele.

(3) Umuntu ulahlekelwa bulunga bakhe besiBethamthetho sesiFunda nangabe umuntu

loyo—

(a) angasanalo ilungelo lokuba lilunga; namkha

(b) utshwilile ukuba khona esiBethamthethweni ngaphandle kwemvumo

ngaphasi kobujamo lapha imilayo nemiyalo yesiBethamthetho iveza

ukulahlekelwa bulunga.

(c) angasanalo ilungelo lokuba lilunga lehlangano leyo emkhethileko bona abe

lilunga lesiBethamthetho.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho

womnyaka we-2003 kanye nesigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho

we-2008.]

(4) Iinkhundla zesiBethamthetho sesiFunda kumele zizaliswe ngokuya komThetho

weNarha.

Ukufunga Namkha Ukuqinisekisa

107. Ngaphambi kobana amalunga wesiBethamthetho sesiFunda athome ngemisebenziwo

wesiBethamthetho, kumele afunge namkha, aqinisekise ukwethembeka kwawo

kuRiphabliki begodu nokuthobela kwawo umThethosisekelo ngokuya kweHlelokambiso 2.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

67

Isikhathi Esibekelwe IimBethamthetho ZeemFunda

108. (1) IsiBethamthetho sesiFunda sivowudelwa isikhathi esiminyaka emihlanu.

(2) Nangabe isiBethamthetho sesiFunda siyapheliswa ngokuya kwesigaba 109,

namkha lokha nakuphela isikhathi saso, uNdunakulu wesiFunda ngesimemezelo

somThetho, kumele abize begodu abeke namalanga wokubanjwa kwamakhetho,

okumele abanjwe phakathi kwamalanga ama- 90 ukusukela ngelanga

isiBethamthetho esipheliswe ngalo, namkha ngemva kokuphela kwesikhathi saso.

Isimemezelo esibizako namkha esibeka ilanga lamakhetho kumele sikhutjhwe

ngaphambi namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokuphatha sesiBethamthetho

sesiFunda.

[Isigatjana 2 sijanyiselelwe ngesigatjana 1 somThethosisekelo oliTjhguluko lesiNe lomThetho

womnyaka we-1999.]

(3) Nangabe imiphumela yamakhetho wesiBethamthetho sesiFunda ayikamenyezelwa

ngesikhathi okukhulunywa ngaso esigabeni se-190 namkha nangabe amakhetho

abekelwe ngeqadi yikhotho, uMongameli ngesimemezelo somThetho kumele

amemezele begodu abeke namanye amalanga amakhetho amanye okumele

abanjwe ngawo phakathi kwamalanga ama-90 emva kokuphela kwesikhatheso

namkha kwelangelo amakhetho abekelwa ngalo ngeqadi.

(4) IsiBethamthetho sesiFunda sihlala sinamandla wokusebenza kusukela ngesikhathi

sokupheliswa kwaso, namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokusebenza

kwaso, bekufike ilanga elingaphambi kwelanga lokuthoma kwamakhetho

wesiBethamthetho esilandelako.

Ukupheliswa KweemBethamthetho ZeemFunda Ngaphambi Kokuphela

Kwesikhathi Sazo

109. (1) UNdunakulu wesiFunda kumele aphelise isiBethamthetho sesiFunda nangabe—

(a) isiBethamthetho samukele isiqunto esisekelwe linengi lamalungaso bona

kumele sipheliswe; begodu

(b) nangabe sekuphele iminyaka emithathu isiBethamthetho solo sakhethwako.

(2) UMjaphethe kaNdunakulu kumele aphelise isiBethamthetho sesiFunda nangabe—

(a) isikhundla sikaNdunakulu sivulekile; begodu

(b) nesiBethamthetho sibhalelwa kukhetha uNdunakulu omutjha phakathi

kwamalanga ama-30 emva kokuvuleka kwesikhundla lesi.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

68

Iinkhathi Zokuhlala Nezokuphumula

110. (1) Emva kwamakhetho, ukuhlala kokuthoma kwesiBethamthetho sesiFunda

kumele kubanjwe ngesikhathi nelanga eliquntwe liJaji elibekwe liJaji eliKhulu,

kodwana kungakadluli amalanga ali-14 emva kokumenyezelwa kwemiphumela.

IsiBethamthetho sesiFunda singaqunta iinkhathi nobude bokuhlala nokuphumula

kwaso.

[Isigatjana (1) esijanyiselelwe ngesigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

(2) UNdunakulu angabiza isiBethamthetho sesiFunda bona sizokuhlala

ngokungakavami ukuzokuqalana neendaba eziqakathekileko.

(3) IsiBethamthetho sesiFunda sizakuqunta bona sizakuhlala kuyiphi indawo.

USomlomo NeSekela LikaSomlomo

111. (1) Ekuhlaleni kokuthoma ngemva kwamakhetho, namkha lokha nakutlhogeka

ukuzalisa isikhundla, isiBethamthetho sesiFunda kumele sikhethe uSomlomo

neSekela likaSomlomo hlangana namalungaso.

(2) IJaji elibekwe liJaji eliKhulu kumele likhambise amakhetho kaSomlomo; uSomlomo

nguye ozakukhambisa amakhetho weSekela likaSomlomo.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 9 somThethsisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(3) Indlela yekambiso endlalwe eNgcenyeni A yeHlelokambiso 3 ngiyo esetjenziswako

nakukhethwa uSomlomo neSekela likaSomlomo.

(4) IsiBethamthetho sesiFunda singasusa uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo

esikhundleni ngokuthathwa kwesiqunto. Inengi lamalunga wesiBethamthetho

kumele abekhona nakwamukelwa isiqunto.

(5) Ngokuya kwemilayo nemiyalwaso, isiBethamthetho sesiFunda singakhetha

hlangana namalungaso abanye aboSihlalo ukusiza uSomlomo neSekela

likaSomlomo.

Iinqunto

112. (1) Ngaphandle kwalokha umThethosisekelo ubeka ngokuhlukileko—

(a) inengi lamalunga wesiBethamthetho sesiFunda kumele abekhona ngaphambi

kobana kuthathwe ivowudu manqophana nomThethomlingwa namkha

ukutjhugululwa komThethomlingwa;

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

69

(b) okungasenani, ubunye bobuthathu bamalunga kumele abekhona ngaphambi

kobana ivowudu yananyana ngiyiphi indaba ephambi kwesiBethamthetho

ingathathwa; begodu

(c) zoke iindaba eziphambi kwesiBethamthetho ziquntwa linengi lamavowudu

afakiweko.

(2) Ilunga elinguSihlalo emhlanganweni wesiBethamthetho sesiFunda alikavunyelwa

bona likhethe njengabanye, kodwana—

(a) kumele liphosele ivowudu ehlukanisako nangabe kunamavowudu alinganako

emahlangothini womabili phezu kombuzo othileko; begodu

(b) Angafaka ivowudu njengabanye nangabe indaba kumele iquntwe livowudu

elisekelwa okungasenani buncani benengi lobubili ebuthathwini bamalunga.

Amalungelo Wamalunga Aziinthunywa Zasafuthi EemBethamthethweni

ZeemFunda

113. Amalunga wesiFunda aziinthunywa zasafuthi emKhandlwini weemFunda angakhambela

begodu angakhuluma eemBethamthethweni zeemFunda namakomidazo, kodwana

angeze bavowuda. IsiBethamthetho singabawa ilunga elisithunywa sasafuthi bona

likhambele namkha likhulume esiBethamthethweni namkha amakomidinaso.

Amandla WesiBethamthetho SesiFunda

114. (1) Ekusebenziseni amandlaso wokulawula umthetho, isiBethamthetho sesiFunda

singa—

(a) tjheja, siphasise, sitjhugulule namkha sale nanyana ngimuphi

umThethomlingwa ongaphambi kwesiBethamthetho; begodu

(b) sungula namkha silungise umThetho, ngaphandle kwemiThethomlingwa

yeemali.

(2) IsiBethamthetho sesiFunda kumele sinikele iindlela—

(a) zokuqinisekisa bona zoke iinjamiso zomKhandlu womBuso wesiFunda

zokuphatha ziziphendulela kiso.

(b) eqinisekisa ukutlhogonyelwa okungeneleleko—

(i) kokusetjenziswa kwamandla womKhandlu wezokuphatha okufaka

hlangana nokusetjenziswa komThetho ngokwesiqunto; begodu

(ii) nakunanyana ngisiphi isijamiso somBuso wesiFunda.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

70

Ubufakazi Namkha Umbiko Ngaphambi KweemBethamthetho

ZeemFunda

115. IsiBethamthetho sesiFunda nomkha enye yamakomidaso inga—

(a) biza nanyana ngimuphi umuntu ukuvela ngaphambi kwaso ukuzokwethula

ubufakazi obufungelweko namkha obuqinisekisiweko namkha ukuveza

iincwadi zobufakazi;

(b) bawa nanyana ngimuphi umuntu namkha iinkhungo zeemFunda bona

zizokwethula umbiko ngaphambi kwaso;

(c) katelela, ngokuya komThetho wesiFunda namkha imilayo nemiyalo, nanyana

ngimuphi umuntu namkha iinkhungo bona zifezekise ukubizwa kwazo

namkha iindingo ngokuya kwepharagrafu (a) namkha (b); begodu

(d) nokwemukela kweenghonghoyilo, imibono neemphakamiso ezivela

kunanyana ngibaphi abantu abaneenrhuluphelo namkha iinkhungo.

Ukuhlela Kwangaphakathi, Ikambiso Neendlela ZeemBethamthetho

ZeemFunda

116. (1) IsiBethamthetho sesiFunda singa—

(a) qunta besilawule ukuhleleka kwangaphakathi, iinkambiso neendlela zaso;

begodu

(b) senze imilayo nemiyalo ephathelene nomsebenzaso, ngokutjhejwa

kobujameleko nokusebenza kwentando yesitjhaba, ubuziphendulelo ukuba

bupepenene begodu nokuzibandakanya komphakathi.

(2) Imilayo nemiyalo yesiBethamthetho sesiFunda kumele itjheje—

(a) ukusungulwa, ukubunjwa, amandla imisebenzi, iindlela zekambiso

neenkhathi ezibekelwe amakomidaso;

(b) ukuzibandakanya emisebenzini yesiBethamthetho begodu namakomidi

kwazo zoke iinhlangano ezincani zombanganarha ezijanyelweko ngaphakathi

kwesiBethamthetho ngendlela ekhambisana nentando yenengi;

(c) ukusekelwa ngeemali nangezokuphatha kwenye nenye inhlangano

yezombanganarha ejanyelweko esiBethamthethweni, ngokulandela indlela

yokujanyelwa kwazo esiBethamthethweni, ukwenzela bona ihlangano

enye nenye nomrholayo ikghone ukwenza imisebenzayo ephathelene

nesiBethomthethweni; begodu

(d) nokwamukelwa komrholi wehlangano engekulu kwezincani

esiBethamthethweni, njengoMrholi wehlangothi eliPhikisako.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

71

Amalungelo Akhethekileko

117. (1) Amalunga wesiBethamthetho sesiFunda namalunga aziinthunywa zasafuthi

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda—

(a) anetjhaphuluko lokukhuluma nanyana yini ngaphakathi kwesiBethamthetho

nemakomidawo, ngokuya kwemilayo nemiyalo; begodu

(b) angeze bamangalelwa ngokwemilandu ethinta ikambiso yomphakathi

namakha ubulelesi, babotjhwe, bavalelwe ejele namkha bahlawuliswe

ngomonakalo—

(i) wananyana yini abakukhulumileko, abakunikele namkha bakwethule

ngaphambi kwesiBethamthetho namkha kunanyana ngiyiphi

yamakomidaso; namkha

(ii) nanyana yini okuvezwe ngebanga lananyana yini ekhulunyiweko,

okunikelweko namkha okwethulwe ngaphambi kwesiBethamthetho

namkha kunanyana ngiyiphi yamakomidaso.

(2) Amanye amalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwesiBethamthetho sesiFunda

namalungaso angabekwa mThetho weNarha.

(3) Imirholo, iimbonelelo neenzuzo ezibhadelwa kumalunga wesiBethamthetho

sesiFunda avela bunqopha esiKhwameni sengenisoMali kaRhulumende sesiFunda.

Ukufikelela Nokuzibandakanya Komphakathi EemBethamthethweni

ZeemFunda

118. (1) IsiBethamthetho sesiFunda kumele—

(a) siphumelelise ukuzibandakanya komphakathi emisebenzini yokwenza

umthetho nakweminye imisebenzi yesiBethamthetho namakomidaso; begodu

(b) sense umsebenzaso etjhatjhalazini, begodu imihlanganwaso neyamakomidaso

ivulekele umphakathi; kodwana, amagadango azwakalako angathathwa—

(i) ukulawula indlela yokufikelela komphakathi, okufaka hlangana

nokufikelela ngemithombo yeendaba , isiBethamthethweni

namakomidaso; begodu

(ii) nokuvumela ukusetjhwa kwananyana ngimuphi umuntu begodu, lapha

kufaneleko nokwalelwa ukungena namkha ukukhutjhwa kwananyana

ngimuphi umuntu.

(2) IsiBethamthetho sesiFunda angeze satjhiya umphakathi, okufaka hlangana

nemithombo yeendaba ukukhambela imihlangano yekomidi ngaphandle kwalokha

nakuzwakalako begodu kulungele ukungenziwa emphakathini ovulekileko

newentando yenengi.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

72

Ukungeniswa KwemiThethomlingwa

119. Malunga womKhandlu weNarha ongamele iimFunda kwaphela namkha ikomidi namkha

ilunga lesiBethamthetho sesiFunda angethula umThethomlingwa esiBethamthethweni;

kodwana lilunga lomKhandlu wezokuphatha kwaphela elingaziphendulelako eendabeni

zeemali, namkha ilunga elikhonjwe nguNdunakulu ongangenisa umThethomlingwa

wezeemali esiBethamthethweni.

ImiThethomlingwa Yeemali

120. (1) UmThethomlingwa, kumThethomlingwa wemali nangabe—

(a) wabelana ngeemali;

(b) ukatelela ukubhadalwa komthelo weemFunda, amalevi, umthelo wepahla

namkha umthelo ongezelelweko;

(c) uphelisa namkha uphungula, namkha ukhupha umuntu emthelweni

wananyana ngisiphi isiFunda, amalevi, umthelo wepahla namkha umthelo

ongezelelweko; namkha

(d) ugunyaza ukutholakala komthelo bunqopha esiKhwameni seNgenisomali

yesiFunda.

(2) UmThethomlingwa weemali angekhe wasebenza nanganyana ngiyiphi enye into

ngaphandle—

(a) kwendaba ephathelene nesabelo seemali;

(b) kokukatelela, ukusulwa, namkha ukuphungulwa kwemithelo yeemFunda,

amalevi, umthelo wepahla namkha umthelo ongezelelweko;

(c) ukukhutjhwa komuntu emthelweni wananyana ngisiphi isiFunda, amalevi,

umthelo wepahla namkha umthelo ongezelelweko; namkha

(d) kokugunyaza ukutholakala komthelo bunqopha esiKhwameni seNgenisomali

yesiFunda.

(3) UmThetho wesiFunda kumele unikele ikambiso ukwenzela bona isiBethamthetho

sesiFunda sikwazi ukutjhugulula umThethomlingwa weemali.

[Isigaba 120 sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

73

Ukwamukelwa KwemiThethomligwa

121. (1) UNdunakulu wesiFunda kumele amukele begodu atlikitle umThethomlingwa

ophasiswe siBethamthetho sesiFunda ngokuya kweSahlukwesi namkha nangabe

uNdunakulu anokurhiniza ngehlangothini lokukhambisana nomThethosisekelo

komThethomlingwa loyo, kumele ubuyiselwe emva esiBethamthethweni bona

siyowuhlolisisa kabutjha.

(2) Nangabe, emva kokuhlolisiswa kabutjha, komThethomlingwa othileko, kutholakala

bona wanelisa zoke iinrhuluphelo zikaNdunakulu, uNdunakulu, kumele awamukele

bekawutlikitle umThethomlingwa loyo; nangabe akusinjalo uNdunakulu kumele

enze okhunye kwalokhu—

(a) angawamukela begodu awutlikitle umThethomlingwa loyo; namkha

(b) angawudlulisela eKhotho yomThethosisekelo bona ikhuphe isiqunto

ngokukhambisana kwawo nomThethosisekelo namkha awa.

(3) Nangabe iKhotho yomThethosisekelo iqunta bona umThethomlingwa loyo

ukhambisana nomThethosisekelo, uNdunakulu kumele awamukele begodu

awutlikitle.

Ukwenza KwamaLunga Iimbawo EKhotho YomThethosisekelo

122. (1) Amalunga wesiBethamthetho sesiFunda angenza isibawo eKhotho

yomThethosisekelo bona ikhuphe isiqunto esitjhoko bona umThetho wesiFunda

namkha ingcenye yawo ayikhambisani nomThethosisekelo.

(2) Isibawo—

(a) kumele sisekelwe okungasenani buncani obungaba maphesente ama-20

wamalunga besiBethamthetho; begodu

(b) kumele kwenziwe phakathi kwamalanga ama-30 ukusukela ngelanga

uNdunakulu awamukela begodu wawutlikitla ngayo.

(3) IKhotho yomThethosisekelo ingalaya bona woke namkha ingcenye yomThetho

loyo, okwenziwe isibawo ngawo ngokuya kwesigatjana (1) awunamandla

wangokomThetho bekufike lapha iKhotho ikhupha khona isiqunto ngesibaweso,

nangabe—

(a) iinrhuluphelo zezobulungiswa ziyakudinga lokho; begodu

(b) isibaweso sinekghonakalo elizwakalako bona singaphumelela.

(4) Nangabe isibawesi siba asiphumeleli, iKhotho yomThethosisekelo kumele igunyaze

bona abafaki besibaweso babhadele zoke iindleko.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

74

Ukukhangiswa KwemiThetho YeemFunda

123. UmThethomlingwa owamukelwako begodu watlikitlwa nguNdunakulu wesiFunda uba

mThetho wesiFunda, kumele waziswe msinya begodu bewuthome ukusebenza nasele

wazisiwe namkha ngelanga elizokubekwa mThetho.

Ukubulungwa KwemiThetho YeemFunda

124. IKhophi etlikitliweko yomThetho wesiFunda ibufakazi obuzeleko beenqalelelo zomThetho

loyo begodu, nasele umenyezelwe kumele unikelwe iKhotho yomThethosisekelo bona

iwubulunge.

ImiKhandlu YeemFunda


Amandla Wokulawula IimFunda

125. (1) Amandla wokuphatha isiFunda athweswe uNdunakulu wesiFundeso.

(2) UNdunakulu usebenzisa amandla wezokuphatha namanye amalunga womKhandlu

wezokuPhatha isiFunda ngokwenza lokhu—

(a) ngokwethula ukusetjenziswa komThetho wesiFunda ngaphakathi

kwesiFundeso.

(b) ngokukwethula ukusetjenziswa kwayo yoke imiThetho yeNarha engaphakathi

kweendawo zokusebenzela ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 nelesi- 5

ngaphandle kwanyana umThethosisekelo namkha umThetho wePalamende

utjho okuhlukileko;

(c) ngokutjheja esiFundeni ukusetjenziswa, komThetho weNarha ongaphandle

kweendawo zokusebenza ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 nelesi-5,

ukuphathwa kwawo okunikelwe ezandleni zamandla welawulo lesiFunda

ngokuya komThetho wePalamende;

(d) ngokuthuthukisa nokwethula umthethokambiso wesiFunda ngokwesiqunto.

(e) ngokuthintanisa imisebenzi yokuphathwa kwesiFunda nemiNyango

kaRhulumende;

(f) ngokulungisa nokusungula umThetho wesiFunda;

(g) ngokwenza nanyana ngimuphi umsebenzi onikelwe emandleni wesiFunda

ngokuya komThethosisekelo namkha umThetho wePalamende.

(3) IsiFunda sinamandla welawulo ngokuya kwesigatjana (2) (d) kwaphela ukufikela

ezingeni lapha siba khona namandla wokuba nekghono lokuba neembopho

kwezokuphatha. URhulumende weNarha, ngokomThetho begodu nangezinye

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

75

iindlela, kumele asize iimFunda ukobana zithuthukise amandlazo wezokuphatha

atlhogekako ukwenzela bona zikwazi ukusebenzisa amandlazo wokuphatha

ngepumelelo, begodu nokwenza imisebenzazo okukhulunywa ngayo esigatjaneni

(2).

(4) Nanyana ngimuphi umbango omalungana namandla wezokuphatha wesiFunda

ophathelene nanyana ngimuphi umsebenzi kumele udluliselwe emKhandlwini

weNarha ongamele iimFunda bona uwurarulule phakathi kwamalanga ama-30

ukusukela ngelanga umbango lo owadluliswa ngayo.

(5) Ngokulawulwa sigaba 100, ukwenziwa komsebenzi womThetho wesiFunda

ngaphakathi kwesiFunda, kusemandleni womKhandlu wesiFunda wezokuphatha

kwaphela.

(6) UmKhandlu wezokuphatha wesiFunda kumele usebenze ngokulandela—

(a) umThethosisekelo; begodu

(b) umThethosisekelo wesiFunda, nangabe umThethosisekelo wesiFunda

uphasisiwe.

Ukunikelwa Imisebenzi

126. Ilunga lomKhandlu wesiFunda wezokuphatha linganikelwa nanyana ngimaphi amandla

namkha umsebenzi okumele wenziwe namkha okumele ukwenziwa ngokuya komThetho

wePalamende, namkha umThetho wesiFunda, emKhandlwini kaMasipala. Umsebenzi—

(a) kumele wenziwe ngokuya kwesivumelwano hlangana nelunga elithintekako

lomKhandlu wezokuPhatha nomKhandlu kaMasipala;

(b) kumele ukhambisane nomThetho loyo ngokuya kwamandla afaneleko namkha

umsebenzi osetjenziweko namkha owenziweko; begodu

(c) uthoma ukwenziwa ekumenyezelweni kwawo nguNdunakulu.

Amandla Nemisebenzi YaboNdunakulu

127. (1) UNdunakulu wesiFunda unamandla nemisebenzi ethweswe yona sikhundla

ngokuya komThethosisekelo begodu nanganyana ngimuphi umthetho.

(2) UNdunakulu wesiFunda unesibopho salokhu—

(a) ukwamukela nokutlikitla imithetho-ehlongoziweko;

(b) ukubuyisela emva umThethomlingwa esiBethamthethweni sesiFunda bona

sihlolisise kabutjha ukukhambisana kwawo nomThethosisekelo.

(c) ukudlulisela umThethomlingwa eKhotho yomThethosisekelo bona ithathe

isiqunto sokobana iyakhambisana yini nomThethosisekelo;

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

76

(d) ukubiza isiBethamthetho sesiFunda bona sizokuhlala ngokungakavami

ukwenzela bona sikwazi ukwenza imisebenzi eqakatheke khulu;

(e) ukubeka amaKomtjhini wePhenyo; begodu

(f) nokumemezela ireferandamu yesiFunda ngokuya komThetho weNarha.

Ukukhethwa KwaboNdunakulu

128. (1) Ekuhlaleni kwesiBethamthetho sesiFunda kokuthoma ngemva kwamakhetho

begoud nanyana kukunini nakutlhogekako ukobana kuzaliswe isikhundla,

kumele kukhethwe umma namkha ubaba hlangana namalunga ukobana abe

nguNdunakulu wesiFunda.

(2) IJaji elibekwe liJaji eliKhulu kumele likhambise amakhetho wakaNdunakulu. Indlela

yekambiso endlalwe eHlelwenikambiso 3 ngiyo esetjenziswako ekukhethweni

kwakaNdunakulu.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(3) Amakhetho wokuvala isikhala sesikhundla sakaNdunakulu kumele abanjwe

ngesikhathi begodu nangelanga elikhethwe liJaji eliKhulu, lokhu kumele kwenzeke

kungakadluli amalanga ama-30 isikhala leso sivulekile.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

Ukuthoma Ukusebenza KwaboNdunakulu

129. Loyo akhethelwe bona abe nguNdunakulu kumele athome ngomsebenzakhe

phakathi kwamalanga amahlanu kusukela ngelanga akhethwa ngalo, ngokufunga

namkha ngokuqinisekisa ukwethembeka kwakhe kuRiphabliki begodu nokuthobela

umThethosisekelo, ngokuya kweHlelokambiso 2.

Isikhathi Somsebenzi Esibekelwe UNdunakulu Nokususwa Kwakhe

130. (1) Isikhathi sokuba nguNdunakulu sithoma lokha uNdunakulu athoma ukusebenza

esikhundleni sakhe begodu siphela lokha nakuba nesikhala namkha lokha umuntu

okhethelwe ukuba nguNdunakulu olandelako athoma ukusebenza.

(2) Akekho umuntu ozakuba sesikhundleni sikaNdunakulu amahlandla adlula

kwamabili, kodwana lokha umuntu nakakhethelwa ukuvala isikhundla

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

77

sikaNdunakulu, isikhathi esihlangana nokukhethwa kwakhokho bekufike

amakhetho alandelako kaNdunakulu asithathwa njengehlandla.

(3) IsiBethamthetho sesiFunda, ngokwesivumelwano esithathwe ngokusekelwa

yivowudu okungasenani yobunengi obububili ebuthathwini samalungaso,

singasusa uNdunakulu esihlalweni ngeenzathu ezilandelako kwaphela—

(a) ukwephulwa okudinisako komThetho namkha umThethosisekelo;

(b) ukungaziphathi kuhle; namkha

(c) ukubhalelwa kukwenza imisebenzi yesikhundla sakhe.

(4) Nanyana ngubani osusiweko esikhundleni sobuNdunakulu ngokwesigatjana (3)

(a) namkha (b) kumele angatholi iinzuzo zesikhundleso, begodu angeze asebenza

ngitjho kunanyana ngisiphi isikhundla kunanyana ngiyiphi i-ofisi lomphakathi.

AboMjaphethe BaboNdunakulu

131. (1) Nangabe uNdunakulu angekho namkha ngeenzathu ezithile uyehluleka ukwenza

imisebenzakhe njengoNdunakulu, namkha ngesikhathi nakunesikhala e-ofisini

likaNdunakulu, omunye umuntu osesikhundleni esingaphasi ngokuya kwerhelo

lokulandelana kweenkhundla angaba nguMjaphethe kaNdunakulu:

(a) Ilunga lomKhandlu wezokuPhatha elibekwe nguNdunakulu;

(b) Ilunga lomKhandlu wezokuPhatha elibekwe ngamanye amalunga

womKhandlu wezokuPhatha

(c) USomlomo bekufike lapha isiBethamthetho sibeka khona omunye

wamalungaso.

(2) UMjaphethe kaNdunakulu unamandla, unesibopho, amandla nemisebenzi

kaNdunakulu

(3) Ngaphambi kobana athome ngeembopho, amandla, nemisebenzi kaNdunakulu,

noMjaphethe kaNdunakulu kumele afunge namkha aqinisekise ukwethembeka

kwakhe kuRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo ngokuya kweHlelokambiso 2.

Imikhandlu Yezokuphatha

132. (1) UmKhandlu wesiFunda wezokuPhatha ubunjwa nguNdunakulu, njengehloko

yomKhandlu, begodu namalunga angasingaphasi kwamahlanu, begodu angadluli

kalitjhumi akhethwe nguNdunakulu hlangana namalunga wesiBethamthetho

sesiFunda.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

78

(2) UNdunakulu wesiFunda nguye obeka eenkhundleni amalunga womKhandlu

wezokuPhatha, uwanikela amandla nemisebenzi, begodu angawasusa

eenkhundleni.

Ubuziphendulelo Neembopho

133. (1) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha anesibopho semisebenzi

yokuphatha abanikelwe yona nguNdunakulu.

(2) Amalunga womKhandlu weiFunda wezokuPhatha wesiFunda aziphendulela

ngokuhlanganyela nanofana munye ngamunye esiBethamthethweni ekwenzeni

imisebenzi yabo.

(3) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha kumele—

(a) asebenze ngokuya komThethosisekelo; begodu

(b) ethule imibiko ezeleko nangeenkhathi zoke esiBethamthethweni manqophana

neendaba ezingaphasi kwelawulo labo.

Ukuragela Phambili KomKhandlu Wezokuphatha Emva Kwamakhetho

134. Ngesikhathi nakubanjwa amakhetho wesiBethamthetho sesiFunda, umKhandlu

wezokuPhatha namalungawo ahlala anamandla wokusebenza bekufe lapha umuntu

okhethelwe bona abe nguNdunakulu wesiBethamthetho esilandelako athoma

ukusebenza.

Ukufunga Namkha Ukuzibopha

135. Ngaphambi kobana amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha angathoma

ukwenza imisebenzawo, kumele afunge namkha aqinisekise ukwethembeka kwawo

kuRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo, ngokuya kweHlelokambiso 2.

Ukuziphatha Kwamalunga WemiKhandlu YezokuPhatha

136. (1) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha kumele aziphathe ngendlela

ebekwe mThetho weNarha.

(2) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha angeze avunyelwa bona—

(a) enze nanyana ngimuphi umunye umsebenzi obhadelelwako;

(b) bona aziphathe ngendlela engakhambisaniko neenkhundla zabo namkha

bazivumele bona babe sebujameni obungabandakanyeka engozini

yokutjhayisana phakathi kwemisebenzabo yombuso neenrhuluphelo zabo

zangeqadi; namkha

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

79

(c) basebenzise iinkhundla zabo namkha nanyana ngimuphi umbiko abawuthole

ngesibanga somsebenzabo ukuzingenisela imali namkha benzele nanyana

ngimuphi umuntu inzuzo ngendlela ephambene nokulunga.

Ukudluliswa Kwemisebenzi

137. UNdunakulu ngesimemezelo somThetho angadlulisela elungeni lomKhandlu

wezokuPhatha—

(a) ukuphathwa kwananyana ngimuphi umThetho onikelwe elinye ilunga;

namkha

(b) nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi onikelwe ngokomthetho

kelinye ilunga.

Ukunikelwa Kwemisebenzi Kwesikhatjhana

138. UNdunakulu, wesiFunda anganikela elinye ilunga lomKhandlu wezokuPhatha nanyana

ngimaphi amandla namkha umsebenzi welinye ilunga elitshwilileko emsebenzini namkha

elingakghoni ukusebenzisa amandla namkha ukwenza umsebenz lowo.

Ukungenelela KwakaRhulumende WesiFunda KuRhulumende WeKhaya

139. (1) Nangabe uMasipala uyabhalelwa namkha angakwazi ukuphumelelisa iimbophelelo

zakhe zokuphatha ngokuya komThethosisekelo namkha umThetho, umKhandlu

wesiFunda wezokuPhatha ofaneleko ungangenelela phakathi ngokuthatha nanyana

ngimaphi amagadango afaneleko ukuqinisekisa ukufezwa kweembopho, okufaka

hlangana—

(a) ukukhutjhwa komlayo emKhandlini kaMasipalada ngokuhlathulula izinga

lokubhalelwa ukufezekiswa kweembopho, nokutjho nanyana ngimaphi

amagadango okumele athathwe ukuhlangabezana neembopho zawo; begodu

(b) ukukhutjhwa komsebenzi ofanele isibopho sikaMasipala ukufikela lapha

kutlhogeka khona bona—

(i) abulunge izinga eliqakathekileko leNarha namkha ufinyelele izinga

elitlhogekako ekwethuleni komsebenzi;

(ii) avimbele umKhandlu kaMasipala ekuthatheni amagadango

angazwakaliko nangalimaza iinrhuluphelweni zomunye uMasipala,

begodu namkha zesiFunda soke; namkha

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

80

(iii) kubulungwe ibumbano kwezomnotho; namkha

(c) ukuhlakaza umKhandlu kaMasipala nokuqatjha umlawuli bekufike lapha

umKhandlu omutjha kaMasipala umenyezelwa khona nangabe ubujamo

obukhethekileko bugunyaza igadango elifana nalelo.

(2) Nangabe umKhandlu wesiFunda wezokuPhatha uyangenelela eendabeni

zakaMasipala ngokuya kwesigatjana (1)(b)—

(a) kumele ulethe isaziso esitloliweko sokungenelela—

(i) elungeni leKhabinedi eliphathelene neendaba zikaRhulumende; begodu

(ii) nesiBethamthethweni sesiFunda begodu nomKhandlu weNatha

ongamele iimFunda, phakathi kwamalanga ali-14 emva kobana

kuthome ukungenelela;

(b) Ukungelela kumele kuphele nangabe—

(i) ilunga leKhabhinethe eliphathelene neendaba zikaRhulumende

weKhaya lingavumeli ukungenelela ngamalanga ama-28 ngemva

kokuthoma kokungenelela namkha kutholakala bona ekupheleni

kwasikhatheso akakabi ukulivumela ingenelelo; namkha

(ii) umKhandlu ungavumeli ukungenelela lokho phakathi kwamalanga

ali-180 ngemva kobana kuthome ibonelelo namkha ekupheleni

kwesikhatheso kungabi ukuvunyelwa ukungenelela; begodu

(c) umKhandlu kumele, ngesikhatheso ingenelelo liragela phambili, ubuyekeza

ingenelelo qobe sikhathi esithileko begodu kungenza nanyana ngiziphi

iimphakamiso ezifaneleko emKhandlwini wesiFunda.

(3) Nangabe umKhandlu kaMasipala uphadlhlalajwe ngokuya kwesigatjana (1)(c)—

(a) isiGungu sesiFunda kumele silethe isiyeleliso esitloliweko sokuphadlhalajwa

kwaso ngokurhabekileko—

(i) elungeni leKhabinedi eliphethe iindaba zikaRhulumende wemaKhaya;

begodu

(ii) nesiBethamthethweni sesiFunda nemKhandlwini weNarha ongamele

iimFunda; begodu

(b) isiqunto sokuphadlhalajwa singathoma ukusebenza emalangeni ali-14

ukusukela ngelanga lokwamukelwa kwesiyeleliso esivela emKhandlu

ngaphandle kwanyana singabekelwa ngeqadi ilunga leKhabinedi namkha

mKhandlu ngaphambi kokuphela kwamalanga ali-14.

(4) Nangabe uMasipala akakghoni namkha akakwazi ukufezekisa isibopho ngokuya

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

81

komThethosisekelo namkha ngokomThetho ukuphasisa isabelo seemali namkha

amanye amagadango wokubuthelela kwengenisomali elitlhogekako ukwenza bona

kuthome ukusebenza kwesabelo seemali, isiGungu sesiFunda esifaneleko kumele

singenelele ngokuthatha nanyana ngimaphi amagadango afaneleko ukuqinisekisa

bona isabelo seemali namkha bona amagadango lawo wokubuthelelwa

kwengenisomali ayamukeleka yini, okufaka hlangana umKhandlu kaMasipala

begodu—

(a) nokuqatjhwa komlawuli bekufike lapha umKhandlu omutjha kaMasipala

kumenyezelwa khona bona sele uthomile ukusebenza ngokomthetho; begodu

(b) nokuphasiswa kwesabelo seemali sesikhatjhana namkha amagadango

wokubuthelelwa kwengenisomali ukukghonakalisa ukuragela phambili

kokusebenza kukaMasipala.

(5) NangabeuMasipala, ngebanga lokungakhambi kuhle kwezinto endabeni yezeemali,

usemrarweni omkhulu namkha wokungafezekisi imbopho zakhe zokunikela

imisebenzi esisekelo namkha ukufezakalisa iimbopho zakhe ezipathelene

nezeemali, namkha avuma bona akakwazi ukufezekisa iimbopho zakhe, namkha

iimbopho zezeemali, isiGungu sesiFunda esifaneleko kumele—

(a) sinikele iqhinga lokobana uMasipala ahlangabezane neembopho zakhe

ngokunikela imisebenzi esisekelo namkha isibopho sakhe sezeemali,

okumele—

(i) silungiswe ngokuya komThetho weNarha; begodu

(ii) ubopha uMasipala ekusebenziseni amandla wakhe wesiGungu

nawomThetho, kodwana kwaphela ekufikeleni ebujameni

obutlhogekako ukurarulula umraro ophathelene neendaba zeemali;

begodu

(b) nokuphadlhalaja umKhandlu kaMasipala, nangabe uMasipala akakwazi

namkha akavumeli amagadango womThetho, okufaka hlangana isabelo

seemali namkha amagadango wokubuthelela ingenisomali, elitlhogakalako

ukuphumelelisa iqhinga lokulungisa, begodu—

(i) nokuqatjhwa komlawuli bekufike lapha umKhandlu omutjha kaMasipala

kumenyezelwa khona bona sele uthomile ukusebenza ngokomthetho;

begodu

(ii) unikelwe ibhajethi yesikhatjhana namkha amagadango wokubuthelela

ingenisomali namkha nanyana ngimaphi amagadango aphumelelisa

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

82

iqhinga lokwenza bona uMasipala akwazi ukuragela phambli nokwenza

umsebenzakhe; namkha

(c) nangabe umKhandlu kaMasipala awukaphadlhalajwa ngokuya kwepharagrafu

(b); kumele kuthome isibopho sokusebenzisa iqhinga lokuphumelela

ukufikela ezingeni lapha uMasipala angeze akwazi namkha angavumeli

ukusetjenziswa kweqhinga lokuzivuselela.

(6) Nangabe isiGungu sesiFunda siyangenela kuMasipala ngokwesigatjana (4) namkha

(5), kumele silethe isaziso esitloliweko sokungenelela—

(a) elungeni leKhabinedi eliphathelene neendaba zaboRhulumende, begodu

(ii) esiBethamthethweni sesiFunda nemKhandlwini ongamele iimFunda,

ngamalanga amakhomba emva kokungenelela.

(7) Nangabe isiGungu sesiFunda singenelela emsebenzini kaMasipala ngokuya

kwesigatjana (4) namkha (5); kumele sinikele isiyeleliso sokungenelela esitloliweko.

(8) UmThetho wenarha asikghoni amandla asifuni namkha asenzi ungalawula

ukusetjenziswa kwesigaba lesi, kufaka hlangana iinkambiso ezihlonywe ngilesi

sigaba.

[Isigaba 139 sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho

womnyaka we-2003.]

Iinqunto Eziphezulu

140. (1) Isiqunto sikaNdunakulu wesiFunda kumele sitlowe phasi nangabe—

(a) sithethwe ngokuya komThetho; namkha

(b) sinemiphumela yangokomThetho.

(2) Isiqunto esitloliweko sikaNdunakulu kumele sitlikitlwe godu ngelinye ilunga

lomKhandlu wozokuPhatha nangabe isiquntweso sithinta umsebenzi onikelwe

elinye ilunga.

(3) Iimemezelo, imithetjhwana begodu nezinye intlabagelo zemithetjhwana emincani

yesiFunda kumele kwaziswe umphakathi.

(4) UmThetho wesiFunda ungatjho indlela leyo, begodu nalapha kufinyelela khona,

iinsetjenziswa ezitjhiwo esigatjaneni (3) kumele—

(a) wendlalwe esiBethamthethweni sesiFunda; begodu

(b) bewuphasiswe siBethamthetho sesiFunda.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

83

Isitjhukumiso Sokuzwakalisa Ukungabi Nethemba

141. (1) Nangabe isiBethamthetho sesiFunda ngesiqunto esamukelwe linengi lamalungaso

siphasisa isiphakamiso sokuzwakalisa ukungabi nethemba kumKhandlu wesiFunda

wezokuPhatha ngaphandle kukaNdunakulu, uNdunakulu kumele abumbe kabutjha

umKhandlu loyo.

(2) Lokha isiBethamthetho sesiFunda ngesiqunto esamukelwe linengi lamalungaso

siphasisa isiphakamiso sokungabi nethemba kuNdunakulu, uNdunakulu namanye

amalunga womKhandlu wezokuPhatha kumele batjhiye phasi iinkhundla zabo.

ImiThethosisekelo YeemFunda


Ukwamukelwa KwemiThethosisekelo YeemFunda

142. IsiBethamthetho sesiFunda singaphasisa umThethosisekelo wesiFunda, namkha

nakunokwenzeka sitjhugulule umThethosisekelwaso, lokha nangabe okungasenani

ubuncani bobubili ebuthathwini bamalungaso bavowudela umThethosisekelo loyo.

Okumumethwe MiThethosisekelo YeemFunda

143. (1) UmThethosisekelo wesiFunda namkha itjhugululo lomThethesisekelo akukameli

bona likhambisani nomThethosisekelo lo, kodwana ungabonelela lokhu—

(a) isiBethamthetho sesiFunda namkha iinjamiso zesiGungu begodu neendlela

zekambiso ezehlukileko kunalezo ezinikelweko esaHlukwenesi; namkha

(b) isikhungo, indima ayidlalako, amandla begodu nobujamo boburholi

bendabuko, lapha kufanele khona.

(2) Iinjamiso ezifakwe emThethwenisisekelo wesiFunda namkha umThethosisekelo

otjhugululiweko ngokuya kwepharagrafu (a) namkha (b) yesigatjana (1)—

(a) kumele zikhambisane nemigomo amunyethwe sigagaba 1 neSahluko 3;

begodu

(b) angeze athwesa isifunda nanyana ngimaphi amandla namkha imisebenzi loyo

ewela—

(i) ngaphandle kwendawo elawulwa siFunda ngokuya kweHlelokambiso 4

neyesi- 5; namkha

(ii) ngaphandle kwamandla nemisebenzi ethweswe isiFunda ngoyalelwa

ziingaba zomThethosisekelo.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

84

Ukuqinisekiswa KwemiThethosisekelo YeemFunda

144. (1) Nnagabe isiBethamthetho sesiFunda siphasise namkha sitjhugulule

umThethosisekelo, uSomlomo wesiBethamthetho kumele adlulisele umtlolo

loyo womThethosisekelo namkha wetjhugululo lomThethosisekelo eKhotho

yomThethosisekelo bona iwuqinisekise.

(2) Akunamtlolo womThethosisekelo wesiFunda namkha umThethosisekelo

otjhugululiweko ozakuba mThetho bekufike lapha iKhotho yomThethosisekelo

iqinisekisa bona—

(a) umtlolo loyo ophasiswe ngokuya kwesigaba 142; begodu

(b) umtlolo loyo woke uzalisa iindingo zesigaba 143.

Ukutlikitlwa, Ukwaziswa Nokulondwa KwemiThethosisekelo

YeemFunda

145. (1) UNdunakulu wesiFunda kumele amukele begodu atlikitle umtlolo

womThethosisekelo wesiFunda namkha umThethosisekelo otjhugululiweko nesele

uqinisekiswe yiKhotho yomThethosisekelo.

(2) UmTlolo owamukelwe bewatlikitlwa nguNdunakulu kumele ukhangiswe kuGazede

kaRhulumende weNarha begodu ubamThetho ekwazisweni kwawo namkha

elangeni lamuva, eliquntwe ngokuya komThethosisekelo namkha umThethosisekelo

otjhugululiweko.

(3) Umtlolo otlikitliweko womThethosisekelo namkha umThethosisekelo

otjhugululiweko wesiFunda ubufakazi obuzeleko beenqalelelo zawo begodu, emva

kokwaziswa, kumele udluliselwe eKhotho yomThethosisekelo bona iwubulunge.

ImiThetho Etjhayisanako


Ukungakhambisani Phakathi KomThetho WeNarha NewesiFunda

146. (1) Isigabesi sisetjenziswa nangabe kunokutjhayisana hlangana komThetho weNarha

nomThetho wesiFunda owela ngaphasi kwendawo yokusebenzela eerheliswe

eHlelwenikambiso 4.

(2) UmThetho weNarha osebenza ngokufana manqophana neNarha zombelele

usebenza ngehla komThetho wesiFunda otjhayisana nawo nangabe imibandela

elandelako iyazaliswa:

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

85

(a) UmThetho weNarha uqalane nendaba engeze yalawuleka kuhle

ngokwemiThetho ephasiswe ngileso naleso siFunda ngokwehlukahlukana;

(b) UmThetho weNarha usebenza ngendaba leyo okumele bona

nakuzakusetjenzwa ngayo ngepumelelo, kutlhogeka ifaniswano eNarheni

zombelele, begodu umThetho weNarha uletha ifaniswano ngokusungula—

(i) imigomo namazinga;

(ii) amaphahla; namkha

(iii) imithethokambiso yenarha.

(c) UmThetho weNarha uyadingeka ukubonelela—

(i) ukuvikeleka kwesitjhaba;

(ii) ukubumbana kwezomnotho;

(iii) ukuvikeleka kwezorhwebo ngokuhlanganyela ukusabalaliswa kwepahla

yokurhwetjwa, imali nezomsebenzi ;

(iv) ukuthuthukiswa kwemisebenzi yezomnotho nangale kwemikhawulo

yemfunda;

(v) ukukhuphula izinga lokufana kokulingana namkha ikghono lokufumana

izenzelwa zakaRhulumende; namkha

(vi) ukuvikeleka kwebhoduluko.

(3) UmThetho weNarha uba ngehla komThetho wesiFunda nangabe umThetho

weNarha unqophe ekuvimbela igadango elingazwakaliko lesiFundeso—

(a) elingakhubaza umnotho, zepilo neenrhuluphelo zokuvikeleka kwesinye

isiFunda namkha iNarha yoke; namkha

(b) elingariyadisa ukusetjenziswa kwendlela yekambiso yezomnotho wenarha

zombelele.

(4) Nangabe kunombango manqophana nokobana kungenzeka yini bona umThetho

weNarha utlhogeke ngomqopho otlolwe esigatjaneni (2) begodu nokobana

umbango uza ngaphambi kwesiqunto seKhotho, iKhotho kumele, ihlolisise

ukwamukelwa namkha ukwaliwa komThetho mKhandlu weNarha ongamele

iimFunda.

(5) UmThetho wesiFunda uba ngehla komThetho weNarha nangabe isigatjana (2)

nesesi- (3) asikasetjenziswa.

(6) UmThetho obekwe ngokuya komThetho wePalamende namkha umThetho

wesiFunda ungakhona kwaphela nangabe umThetho lowo uphasiswe mKhandlu

weNarha ongamele iimFunda.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

86

(7) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda awufikeleli esiquntwini

phakathi kwamalanga ama- 30 wokuhlala kwawo kokuthoma ngemva

kokudluliselwa komThetho lowo kiwo, umThetho lowo kumele uthathwe ngazo zoke

iindlela njengomThetho ophasiwe mKhandlu weNarha ongamele iimFunda.

(8) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda awamukeli umThetho

odluliselwe kiwo ngokuya kwesigatjana (6), kumele, phakathi kwamalanga

ama-30 ngemva kwesiqunto sawo, uthumele amabanga atjhoko bona kubayini

ungakavumeli umThetho lowo esiphathisweneso esidlulisele umThetho lo kiwo.

Ukutjhayisana Okhunye

147. (1) Nangabe kuba khona ukutjhayisana hlangana nomThetho weNarha nesiqalelelo

somThethosisekelo wesiFunda manqophana—

(a) nendaba,ephathelene nomThethosisekelo khulukhulu okutlhogakala bona

iphasiswe mThetho weNarha, umThetho weNarha lowo uba khona ngehla

kwesiqalelelo esithintekako somThethosisekelo wesiFunda;

(b) nokungenelela phakathi kweNarha ngokomThetho ngokuya kwesigaba 44(2),

umThetho weNarha uba ngehla kwesiqalelelo somThethosisekelo wesiFunda;

namkha

(c) nendaba engaphakathi kwendawo yokusebenza erhelweni leHlelokambiso 4,

isigaba 146 isetjenziswa kwanga siqalelelo esithintekako somThethosisekelo

wesiFunda lapha umThetho wesiFunda kukhulunywa ngawo khona

esigabenesi.

(2) UmThetho weNarha okukhulunywa ngawo esigabeni 44(2) uba ngehla komThetho

wesiFunda manqophana neendaba eziphakathi kweendawo zomsebenzi

ezirheliswe eHlelwenikambiso 5.

Ukutjhayisana Okungararululekiko

148. Nangabe umbango omanqophana nokutjhayisana ungakghoni ukurarululwa yikhotho,

umThetho weNarha uba ngehla komThetho wesiFunda namkha umThethosisekelo

wesiFunda.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

87

Ubujamo BomThetho Ongakabikhona

149. Isiqunto seKhotho sokobana umThetho uba ngehla komThetho omunye asitjho bona

umThetho otjhidiswako ophelelwa mamandla womThetho, kodwana umThetho omunye

lowo uhlala ungasebenzi nakusolo ukutjhayisanokho kuragela phambili.

Ihlathululo Lokutjhayisana

150. Lokha nawutjheja ukutjhayisana okubonakala kwanga kukhona hlangana nomThetho

weNarha newesiFunda, namkha hlangana komThetho weNarha nomThethosisekelo

wesiFunda, enye nenye iKhotho kumele ikhethe nanyana ngiyiphi ihlathululo ezwakalako

yomThetho namkha umThethosisekelo lowo obalekela ukutjhayisana ngehla kwananyana

ngiyiphi enye ihlathululo eletha ukutjhayisana.

ISAHLUKO 6: IIMFUNDA

88

ISAHLUKO 7

URHULUMENDE WEKHAYA


Ubujamo BaboMasipala

151. (1) Umkhakha kaRhulumende wemaKhaya ubunjwa boMasipala okumele basungulwe

eNarheni yoke yeRiphabliki.

(2) Amandla wokuphatha nokwenza umThetho kaMasipala athweswe umKhandlu

kaMasipala.

(3) UMasipala unelungelo lokulawula ngokwakhe iindaba ezimalungana

noRhulumende weKhaya nezomphakathakhe, ngaphasi komThetho weNarha

newesiFunda, ngokuya komThethosisekelo.

(4) URhulumende weNarha newesiFunda ngeze ehlisa namkha anyaze ikghono

namkha ilungelo likaMasipala lokusebenzisa amandlakhe namkha wokwenza

umsebenzakhe.

Iminqopho KaRhulumende WeKhaya

152. (1) iminqopho kaRhulumende weKhaya nginasi—

(a) ukubonelela uRhulumende wentando yenengi noziphendulelako

emiphakathini yemakhaya;

(b) ukuqinisekisa ukwethulwa kwezenzelwa emiphakathini ngendlela efaneleko;

(c) ukunyusa izinga lokuthuthukiswa kwezehlalakuhle nezomnotho

womphakathi;

(d) ukunyusa izinga lebhoduluko elivikelekileko nelinepilo;

(e) ukukhuthaza ukuzibandakanya komphakathi neenhlangano zomphakathi

eendabeni zakaRhulumende weKhaya.

(2) UMasipala kumele alwe, ngakho koke okusemandlenakhe weemali ukuphumelelisa

iminqopho etjhiwo esigatjaneni (1).

Imisebenzi YokuThuthukiswa KwaboMasipala

153. UMasipala kumele—

(a) akhe begodu alawule zokuphatha, manqophana nesabelo seemali, neendlela

zekambiso zokutlama, nokunikela iindingo eziqakathekileko zomphakathi

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

89

begodu enyuse nezinga lokuthuthukiswa kwezehlalakuhle nomnotho

womphakathi; begodu

(b) ahlanganyele emahlelweni wokuthuthukiswa kweNarha newesiFunda.

AboMasipala KuRhulumende Webambiswano

154. (1) URhulumende weNarha newesiFunda, ngomThetho namkha ngokwamanye

amagadango, kumele asize abe aqinise amandla waboMasipala ukobana

bakwazi ukuphatha iindaba zabo, basebenzise amandlabo bebakwazi nokwenza

umsebenzabo.

(2) Ukutlama umThetho weNarha newesiFunda othinta ubujamo, iinkhungo, amandla

namkha imisebenzi kaRhulumende weKhaya kumele waziswe emphakathini bona

uveze amazizo wawo ngaphambi kobona ungeniswe esiBethamthethweni seNarha

namkha esiBethamthethweni sesiFunda, ngendlela leyo evumela uRhulumende

weKhaya ohlelekileko, aboMasipala nabanye abantu abaneenrhuluphelo ithuba

lokuveza imibonwabo manqophana nomThetho otlhanyiweko.

Ukuhlonywa KwaboMasipala

155. (1) Kuneengaba ezilandelako zoboMasipala:

(a) Isigaba A: uMasipala onamandla angezelelweko begodu nokuziphatha

ngokomThetho endawenakhe.

(b) Isigaba B: uMasipala ohlukaniselwe amandla begodu nokuziphatha

ngokomThetho endawenakhe enesigaba C sikaMasipala ngaphasi kwendawo

awela kiyo.

(c) Isigaba C: uMasipala onikelwe amandla begodu nokuziphatha ngokomThetho

endaweni efaka hlangana aboMasipala abangaphezulu koyedwa.

(2) UmThetho weNarha kumele uhlathulule iingaba ezahlukeneko zaboMasipala

abangahlonywa ngaphakathi kwesigaba sinye.

(3) UmThetho weNarha kumele—

(a) usungule indlela yokubona bona indawo kumele ibe nesigaba sinye, isigaba A

namkha kumele ibe neengaba ezimbili, iingaba B nesika- C zabomasipala.

(b) usungule indlela begodu namano wokusika imikhawulo yaboMasipala

libandla elizijameleko lomThetho; begodu

(c) ngokuya kwesigaba 229, wenze isiqalelelo sokuhlukanisa kuhle amandla

begodu nemisebenzi hlangana naboMasipala nangabe indawo inaboMasipala

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

90

beengaba zombili, isigaba B nesigaba C. Ukwahlukaniselana kwamandla

nemisebenzi hlangana noMasipala wesigaba B noMasipala wesigaba C

bangahlukana ekwahlukaniselaneni kwamandla nemisebenzi hlangana

nesinye isigaba B begodu naso lesiya isigaba C sikaMasipala.

(4) UmThetho okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3) kumele utjheje ukunikelwa

kwezenzelwa zikaMasipala ngendlela elinganako begodu nebambelelako.

(5) UmThetho wesiFunda kumele ubonelele imihlobo eyahlukeneko yaboMasipala

abangahlonywako esiFundeni.

(6) Omunye nomunye uRhulumende wesiFunda kumele ahlome aboMasipala

esiFundeni ngendlela ekhambisana nomThetho ophasiswe ngokuya kwesigatjana

(2) nesesi- (3) begodu, nangokomThetho namkha kungaba ngowananyana

ngimaphi amagadango, kumele—

(a) anikele ngokulawulwa begodu nokusekela uRhulumende kaMasipala

esiFundeni, begodu

(b) anyuse izinga lokuthuthukiswa kwekghono lakaRhulumende weKhaya

ukusiza aboMasipala ukwenza imisebenzabo begodu bakghone nokuphatha

iindaba zabo.

(6A) ......

[Isigatjana. (6A) sifakwe ngokwesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThathu lomThetho

womnyaka we-1998 begodu sasulwa ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili

lomThetho womnyaka we-2005.]

(7) URhulumende weNarha, ngokuya kwesigaba 44, begodu naboRhulumende

beemFunda banamandla wangokomThetho nangokokuphatha ukuhlolisisa

ukusebenza okubonakalako kwaboMasipala ngemisebenzabo manqophana

neendaba ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 begodu 5, ngokulawula kusebenza

kwaboMasipala amandlabo wokwenza umThetho nokuphatha okukhulunywa

ngawo esigabeni 156(1).

Amandla Nemisebenzi YaboMasipala

156. (1) UMasipala unamandla wokuphatha begodu nelungelo lokulawula—

(a) iindaba zikaRhulumende weKhaya ezirheliswe eNgcenyeni B yeHlelokambiso 4

neNgcenye B yeHlelokambiso 5; begodu

(b) nanyana ngiyiphi indaba enikelwe namkha edluliselwe kiwo umThetho

weNarha namkha wesiFunda.

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

91

(2) UMasipala angenza begodu alawule imiThetho ekulawuleni kweendabezo

unelungelo lokuzilawula.

(3) Ngokulawulwa sigaba 151(4) umThetjhwana otjhayisana nomThetho weNarha

namkha wesiFunda awukho emthethweni. Nangabe kunokutjhayisana hlangana

nomThetjhwana begodu nomThetho weNarha namkha wesiFunda lokho

akusebenziseki ngebanga lokutjhayisana okukhulunywa ngakho esigabeni 149,

mThetjhwana lowo kumele uthathwe njengosemThethweni esikhathineso lapha

umThetho lowo usasetjenziswa.

(4) URhulumende weNarha newesiFunda kumele anikele namkha adlulisele

kuMasipala, ngesivumelwano begodu ngokulawulwa nginanyana ngibuphi

ubujamo ukuphathwa kwendaba erheliswe enNgcenyeni A eseHlelwenikambiso 4

namkha eNgcenyeni A eHlelwenikambiso 5 elikhambisana noRhulumende weKhaya

nangabe—

(a) indaba leyo ingadluliswa ngcono lokha nayitjhejwa endaweni leyo; begodu

(b) noMasipala nakanamandla wokuyidlulisa.

(5) UMasipala unelungelo lokusebenzisa nanyana ngimaphi amandla aphathelene

nendaba okutlhoga itjhejo namkha emayelana nokwenziwa komsebenzakhe

ngepumelelo.

Ukubunjwa Nokukhethwa KwemiKhandlu YaboMasipala

157. (1) UmKhandlu kaMasipala ubunjwa—

(a) malunga akhethwe ngokuya kweengatjana (2) nesesi-(3); namkha

(b) nangabe indlela inikelwa mThetho weNarha—

(i) amalunga akhethwa ngomunye umKhandlu kaMasipala ukujamela

umKhandlu omunye lowo; namkha

(ii) amalunga womabili akhethwe ngokuya kwepharagrafu (a) begodu

amalunga akhethwe ngokuya kwepharagrafana (i) yepharagrafu le.

[Isigatjana 1 sijanyiselelwe sigaba 1 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lobuNane lomThetho

womnyaka we-2002 begodu nesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho

womnyaka we-2008.]

(2) Ukukhethwa kwamalunga womKhandlu kaMasipala njengobana bekulindelwe

ngokuya kwesigatjana (1) (a) kumele kukhanjiswe ngokuya komThetho weNarha

okungiwo okumele ubeke irherho—

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

92

(a) lokujanyelwa kweenhlangano ukuya ngamavowudu atholwe ngizo ngokuya

kwerherho elifanako labavowudi bendawo kaMasipala, begodu banikela

ukukhethwa kwamalunga avela emarhelweni wabonkhethani behlangano

elitlolwe ngokulandelana kwamalunga okuquntwe yinhlangano leyo; namkha

(b) ngokujanyelwa kweenhlangano ukuya ngamavowudi atholwe ngizo

njengombana kutjhiwo epharagrafini (a) ehlanganiswe nerherho

lokujanyelwa kwamaWadi okusekelwe kuhlukaniswa kukaMasipala kwerhelo

elifanako labavowudi benarha.

(3) Irherho lamakhetho ngokuya ngokwesigatjana (2) kumele liphelele ngokujameleka

okulinganako.

[Isigatjana (3) sijanyiselewe sigaba 1 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lobuNane lomThetho

womnyaka we-2002.]

(4) (a) Nangabe irherho lamakhetho lifaka hlangana ukujanyelwa kweWadi,

ukurhunyezwa kwemikhawulo yamaWadi kumele kwenziwe siphathiswa

esizijameleko esikhethwe ngokuya begodu nangokulandela indlela yekambiso

ebekwe mThetho weNarha.

(b) ……

[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi namBili lomThetho

we-2005.] [Isigatjana (4) sijanyiselewe sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThathu

lomThetho womnyaka we-1998.]

(5) Umuntu angavowuda kuMasipala kwaphela lokha umuntu lowo atloliswe

engcenyeni yalowo Masipala erherhweni elifanako labavowudi benarha.

(6) UmThetho weNarha okukhulunywa ngawo esigatjaneni 1 (b) kumele usungule

irherho elivumela iinhlangano neenrhuluphelo ezivezwa ngaphakathi komKhandlu

kaMasipala, begodu ebonelela bonyana lezonkhundla zizaliswa ngokujanyelwa

okufaneleko.

Ubulunga BemiKhandlu KaMasipala

158. (1) Esinye nesinye isakhamuzi esinelungelo lokovowudela umKhandlu kaMasipala

sinelungelo lokuba ilunga lomKhandlu loyo, ngaphandle—

(a) kwananyana ngimuphi umuntu oqatjhwe namkha osebenza kwaMasipala

begodu othola umrholo ngebanga lokuqatjhwa namkha ukusebenza

kwakhokho; begodu loyo ongakakhutjhwa elungelwenelo ngokuya

komThetho weNarha;

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

93

(b) kwananyana ngimuphi umuntu oqatjhwe namkha osebenza kuRhulumende

kwelinye izinga, begodu othola umrholo ngebanga lokuqatjhwa namkha

ukusebenza kwakhokho, begodu owamukwe ubulunga bomKhandlu ngokuya

komThetho weNarha;

(c) kwananyana ngimuphi umuntu owamukwe ilungelo lokuvowudela

isiBethamthetho seNarha namkha owalelwe ngokuya kwesigaba 147(1) (c),

(d) namkha (e) ukuba lilunga lesiBethamthetho seNarha;

(d) kwelunga lesiBethamthetho seNarha, isithunywa somKhandlu weNarha

ongamele iimFunda namkha ilunga lesiBethamthetho sesiFunda; kodwana

ukwalelwa lokhu akusebenzi elungeni lomKhandlu kaMasipala elijamele

umKhandlu lowo komunye umKhandlu kaMasipala esigabeni esihlukileko;

namkha

(e) kwelunga lomKhandlu kaMasipala omunye; kodwana ukungabi nelungelo

lokhu akusebenzi elungeni lomKhandlu kaMasipala elijamela umKhandlu

lowo komunye umKhandlu kaMasipala womhlobo ohlukileko.

(2) Umuntu ongakalungeli ukuba lilunga lomKhandlu kaMasipala ngokuya

kwesigatjana (1)(a), (b), (d) namkha (e) angaba ngungikhethani womKhandlu,

ngokulawulwa nginanyana ngiziphi iinrhunyezo namkha imibandela esungulwe

mThetho weNarha.

(3) Iinkhundla kuMkhandlu kaMasipala kufuze zizaliswe ngokuya koMthetho weNarha.

[Isigatjana 3 singezelelwe ngesigaba 4 soMthethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nahlanu lomThetho

womnyaka we-2008.]

Isikhathi SemiKhandlu KaMasipala

159. (1) Isikhathi sokuhlala komKhandlu kaMasipala angeze sadlula iminyaka emihlanu,

ngendlela ebekwe mThetho weNarha.

(2) Nangabe umKhandlu kaMasipala uyaphadlhalajwa ngokuya komThetho weNarha,

namkha nangabe isikhathi sawo somsebenzi siyaphela, amakhetho kumele

abanjwe kungakadluli amalanga ama-90 kusukela ngelanga umKhandlu lowo

owaphadlhalajwa ngalo namkha waphelwa ngawo sikhathi.

(3) UmKhandlu kaMasipala, ingasiwo umKhandlu ophadlhalajwe ngokuya

kokungelelela kwesigaba 139, uhlala usezingeni lokungasebenza kusukela

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

94

ngesikhathi ophadlhalajwe ngaso namkha isikhathi sawo sesiphelile, ukufikela

lapha umKhandlu omutjha okhethiweko umenyezelwa khona ngokomThetho.

[Isigaba 159 sijanyiselelwe sigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho lomnyaka

we-we-1998.]

Iinkambiso Zangaphakathi

160. (1) UmKhandlu kaMasipala —

(a) uthatha iinqunto eziphathelene nokusetjenziswa kwawo woke amandla

begodu nokwenza kwayo yoke imisebenzi kaMasipala;

(b) kumele uzikhethele uSihlalwawo;

(c) ungakhetha iKomidi yesiGungu namanye amakomidi, ngukulawulwa

mThetho weNarha; begodu

(d) ungaqatjha abasebenzi labo abadingekako ukwenza imisebenzi yawo

ngokupheleleko.

(2) Imisebenzi elandelako angeze idluliselwe phambili mKhandlu kaMasipala:

(a) ukwenziwa kwemiThetho kaMasipala;

(b) ukuvunyelwa kwamabhajethi;

(c) ukufakwa kweenlinganiso kunye nemithelo eminye, amalevi, neminye

imisebenzi; begodu

(d) nokubuthelelwa kwemaliboleko.

(3) (a) inengi lamalunga womKhandlu kaMasipala kumele abekhona ngaphambi

kobona ivowudu ingathathwa kunanyana ngiyiphi indaba.

(b) yoke imibuzo emanqophana nazo zoke iindaba ezitjhiwo esigatjaneni (2)

zibekwa ngesiqunto esithethwe mKhandlu kaMasipala ngevowudu esekelwa

linengi lamalungawo.

(c) yoke eminye imibuzo engaphambi komKhandlu kaMasipala iquntwa linengi

lamavowudu asekelako.

(4) Awukho nowodwa umthetjhwana ongaphasiswa mKhandlu kaMasipala

ngaphandle kobana—

(a) woke amalungu womKhandlu anikelwe isiyeleliso esizwakalako; begodu

(b) umthetjhwana lowo ohlongozwako ukhangiswe emphakathini ukwenzela

bona ukwazi ukuveza amazizwawo.

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

95

(5) UmThetho weNarha unganikela indlela yokuqunta—

(a) ubukhulu bomKhandlu kaMasipala;

(b) bona umKhandlu kaMasipala ungakhetha iKomidi yesiGungu namkha

kungaba ngiyiphi enye ikomidi;

(c) ubukhulu beKomidi yesiGungu namkha kungaba ngiyiphi enye ikomidi

yomKhandlu kaMasipala.

(6) UmKhandlu kaMasipala ungenza imithetjhwana enikela imilayo nemiyalo eqalene

nokulandelako—

(a) ukuhleleka kwawo kwangaphakathi

(b) umsebenzi nekambiswawo; begodu

(c) Ukusungulwa, ukubunjwa, indlela yekambiso, amandla nemisebenzi

yamakomidawo.

(7) UmKhandlu kaMasipala kumele wenze umsebenzawo etjhatjhalazini, begodu

ingavala imihlanganwayo namkha leyo yamakomidayo kwaphela nangabe

kuyezwakala ukwenza njalo ngokutjheja ubujamo balowo msebenzi owenziwako.

(8) Amalunga womKhandlu kaMasipala avumelekile ukuzibandakanya

ekambiswenawo naleyo yamakomidawo ngokwendlela—

(a) evumela iinhlangano neerhuluphelo ezikhona emKhandlwini bonyana

zijanyelwa ngokufeneleko;

(b) ekhambisana nentando yenengi; begodu

(c) engalawulwa ngokomThetho weNarha.

Amalungelo Akhethekileko

161. UmThetho wesiFunda owakhiwe ngokwephahla lokomThetho weNarha ungabonelela

ngamalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwemiKhandlu kaMasipala namalungayo.

Ukukhangiswa Kwemithetjhwana KaMasipala

162. (1) Imithethwana kaMasipala ingakatelelwa kwaphela ngemva kobana ikhangiswe

oGazedeni yangokomthetho yesiFunda esithintekako.

(2) IGazede yesiFunda yangokomthetho kumele ikhangise imithetjhwana kaMasipala

lokha uMasipala nakabawa bona bamenzele lokho.

(3) Imithetjhwana kaMasipala kumele ifikelele emPhakathini.

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

96

UmBuso WeNdawo Ohlelekileko

163. UmThetho wePalamende ophasiswe ngokuya kwendlela yekambiso esungulwe

ngokwesigaba 76 kumele—

(a) ubonelele ukwamukelwa kweenhlangano zeNarha nezesiFunda ezijamele

aboMasipala;

(b) ubeke iindlela zekambiso uRhulumende weKhaya angakwazi uku—

(i) thintana ngazo noRhulumende weNarha namkha wesiFunda;

(ii) khomba ngazo abajameli abazakuthatha indima emKhandlwini

weNarha ongamele iimFunda; begodu

(iii) nokuzibandakanya ngazo ekambisweni ebekwe emThethweni weNarha

otjhejwe esigabeni 221 (1)(c).

[Isigaba 163 (b) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

Ezinye Iindaba

164. Nanyana ngiyiphi indaba ephathelene noRhulumende weKhaya ezingakabonelelwa

emThethosisekelo ingabonelelwa emThethweni weNarha, namkha emThethweni

wesiFunda ngokuya ngokuya kwephahla lomThetho weNarha.

ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA

97

ISAHLUKO 8

AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA


UmThetho WeKhotho YamaJaji

165. (1) Amandla welawulo lezobuLungiswa weRiphabliki athweswe amaKhotho.

(2) AmaKhotho azijamele, begodu alawulwa kwaphela mThethosisekelo begodu

nomThetho okumele awusebenzise ngaphandle kokuthatha ihlangothi, nokwesaba,

ukuzamelana begodu nokugandelela.

(3) Akakho noyedwa umuntu namkha isijamiso sombuso esingacabhela ekusebenziseni

kwamaKhotho.

(4) Iinjamiso zombuso, ngokusebenzisa umThetho namanye amagadango, kumele asize

begodu avikele namaKhotho, ukuqinisekisa ukuzijamela, ukungathathi ihlangothi,

ukuhlonipheka, ukufikeleleka begodu nekghono lamaKhotho.

(5) Isigunyazo namkha isiqunto esikhutjhwe yikhotho sibopha boke abantu neenjamiso

zomBuso lapha umthetho lo usebenza khona.

(6) IJaji eliKhulu eliyihloko yephiko lezobulungiswa begodu lisebenzisa igunya elinalo

lokusungulwa nokutjhejwa kwemikghwa namazinga okungenziwa ngawo

imisebenzi yobulungiswa yawo woke amakhotho.

[Isigatjana (6) singezelelwe sigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho

womnyaka we-2012.]

IRherho LeKhotho YamaJaji

166. AmaKhotho ngila—

(a) iKhotho yomThethosisekelo;

(b) iKhotho ePhakemeko yezokuBuyekezwa kweenGwebo;

(c) Khotho ePhakemeko yeSewula Afrika, begodu nanyana ngiyiphi iKhotho

ePhakemeko yokuBuyekeza engasungulwa ngomThetho wePalamende bona

ilalele iimbawo zokubuyekeza ezibuya kunanyana ngiyiphi ikhotho esezingeni

elilingana neleKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika;

(d) amaKhotho waboMarhastrada;

(e) nanyana ngiyiphi enye iKhotho esungulwe namkha eyamukelwe ngokuya

komThetho wePalamende, okufaka hlangana nanyana ngiyiphi iKhotho

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

98

esezingeni elilingana neleKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika namkha

nelamaKhotho waboMarhastrada.

[Isigatjana (c) bano-(e) bajanyiselelwe sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba

lomThetho we-2012.]

IKhotho YomThethosisekelo

167. (1) IKhotho yomThethosisekelo ibunjwa liJaji eliKhulu leSewula Afrika, iSekela leJaji

eliKhulu namanye amaJaji alithoba.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe sigaba 11 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(2) Indaba engaphambi kweKhotho yomThethosisekelo kumele ilalelwe okungasenani

majaji abunane.

(3) IKhotho yomThethosisekelo—

(a) yiKhotho engehla kwawo woke amaKhotho weRiphabliki; begodu

(b) ingararulula—

(i) imiraro ephathelene nomThethosisekelo; begodu

(ii) nanyana ngiyiphi enye indaba, nangabe iKhotho yomThethosisekelo

inikela imvumo yokwenza isibawo sokudluliswa komlandu

ngemibandela eveza bona isinghonghoyilo sakho singatjhukwa

ngaphasi komthetho wokuqakatheka kwendabakho emehlweni

womphakathi okumele sitjhejwe yiKhotho; begodu

(c) ngiyo ethatha isiqunto samaphelelo sokobana indaba ethileko iyindaba ewela

ngaphasi kwabo namkha awa.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba

lomThetho womnyaka we-2012.]

(4) YiKhotho yomThethosisekelo kwaphela—

(a) enganqunta imibango phakathi kweenjamiso zombuso ezingeni leNarha

namkha esiFundeni manqophana nobujamo bomThethosisekelo, amandla

namkha imisebenzi yananyana ngiziphi iinjamiso zombuso;

(b) enganqunta bona nanyana ngimuphi umThethomlingwa wePalamende

namkha wesiFunda uyakhambisana nomThethosisekelo namkha awa,

kodwana ingenza njalo kwaphela ebujameni obuhlongozwa esigabeni 79

namkha 121;

(c) engaqunta iiNdawo ezitjhiwo esigabeni 80 namkha 122.;

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

99

(d) engaqunta bona umThethosisekelo olitjhugululo ukhambisana

nomThethosisekelo wamambala namkha awa;

(e) engaqunta bona iPalamende namkha uMongameli ubhalelwe kukwenza

umsebenzakhe awuthweswe mThethosisekelo; namkha

(f) engaqinisekisa umThethosisekelo wesiFunda ngokulandela isigaba 144.

(5) IKhotho yomThethosisekelo yenza isiqunto samaphelelo kungaba manqophana

nomThetho wePalamende, umThetho wesiFunda namkha igadango likaMongameli

ukobana kuyakhambisana nomThethosisekelo, begodu kumele iqinisekise

nanyana ngisiphi isiqunto esingasimthetho esenziwe yiKhotho ePhakemeko

yezokuBuyekezwa kweenGwebo, [namkha] iKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika

namkha ikhotho esizingeni elilingana nayo, ngaphambi kobana isiquntweso

singaba namandla womThetho.

[Isigatjana (5) sijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba

lomThetho womnyaka we-2012.]

(6) UmThetho weNarha namkha imilayo yeKhotho yomThethosisekelo kumele ivumele

umuntu, lokha nakuseenrhuluphelweni zezobulingiswa begodu nangemvumo

yekhotho yomThethosisekelo—

(a) ukuletha indaba bunqopha ekhotho yomThethosisekelo; namkha

(b) enze isibawo bunqopha eKhotho yomThethosisekelo esivela kunanyana

ngiyiphi enye ikhotho.

(7) Indaba emanqophana nomThethosisekelo ifaka hlangana nanyana ngiyiphi

indaba emanqophana nokuhlathululwa, ukuvikelwa namkha ukukatelelwa

komThethosisekelo.

IKhotho EPhakemeko YokuBuyekezwa KweenGwebo

168. (1) IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo ibunjwa nguMongameli,

iSekela likaMongameli kanye namanye amajaji wezokubuyekezwa akhethwe

ngokuya komThetho wePalamende.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe sigaba 12 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(2) Umbango olethwe ngaphambi kweKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa

kweenGwebo kumele uquntwe linani lamajaji elibekwe mThetho wePalamende.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe sigaba 12 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

100

(3) (a) IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo ingathatha iinqunto kizo

zoke iimbawo zokubuyekeza ezivela, eKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika,

namkha iKhotho esezingeni elilingana neleKhotho ePhakemeko yeSewula

Afrika, ngaphandle kwendaba eziphathelene nezemisebenzi, iindaba

zamaphaliswano ukufikela ezingenelo elingalawulwa mThetho wePalamende.

(b) IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo ingathatha iinqunto

kwaphela—

(i) iimbawo zokubuyekeza;

(ii) iindaba ezikhambelana neembawo zokubuyekeza; begodu

(iii) nanyana ngimuphi omunye umraro okungenzekako bona uthunyelwe

kiyo ngemibandela ehlathululwa mThetho wePalamende.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba

lomThetho womnyaka we-2012.]

IKhoto ePhakemeko yeSewula Afrika

169. (1) IKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika ingaqunta—

(a) nanyana ngiyiphi indaba yomThethosisekelo ngaphandle kwendaba leyo—

(i) [engaquntwa] [kwaphela] iKhotho yomThethosisekelo ivumile ukuzwa

bunqopha ngokuya kwesigaba 167(6) (a); namkha

(ii) edluliselwe kwenye iKhotho esezingeni elifanako neleKhotho

ePhakemeko yeSewula Afrika ngomThetho wePalamende; begodu

(b) nanyana ngiyiphi enye indaba engakanikelwa enye iKhotho ngomThetho

wePalamende.

(2) IKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika yakhiwe ziiNgcenye ezibekwa ngokomThetho

wePalamende, okumele zenze bona—

(a) ukusungulwa kweeNgcenye, ezinesikhundla sinye namkha ezinzunzwana

eNgcenyeni ngayinye; begodu

(b) ukunikelwa kwamandla wokusebenza eNgcenyeni namkha esikhundleni

esingaphakathi kweNgcenye leyo.

(3) Enye nenye iNgcenye yeKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika—

(a) inoMongameli wamaJaji;

(b) ingaba neSekela likaMongameli elilodwa namkha anzunzwana; begodu

(c) inenomboro ethileko yamaJaji abekwa ngokuya komThetho weNarha.

[Isigaba 169 sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho

womnyaka we-2012.]

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

101

AmaKhotho Amanye

170. Woke amaKhotho ngaphandle kwalawo okukhulunywa ngawo eengabeni 167, 168,

begodu nese-169 angaqunta nanyana ngiyiphi indaba ebekwe mThetho wePalamende,

kodwana amaKhotho asezingeni elingaphasi kweleKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika

angeze ahlolisise namkha agunyaze ngokokukhambisana nomThethosisekelo kwananyana

ngimuphi umThetho namkha nanyana ngiyiphi indlela yokuziphatha kukaMongameli.

[Isigaba 170 sijanyiselelwe sigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho

womnyaka we-2012.]

Iinkambiso ZeKhotho

171. Woke amaKhotho asebenza ngokuya komThetho weNarha, begodu imilayo neendlela

zekambiso yawo kumele zibonelelwe ngokuya komThetho weNarha.

Amandla WamaKhotho Eendabeni ZomThethosisekelo

172. (1) Nawuqunta indaba esemandleni womThethosisekelo, iKhotho—

(a) kumele imemezele bona nanyana ngimuphi umThetho namkha indlela

yokuziphatha engakhambisaniko nomThethosisekelo ayikho emthethweni

ngebanga lokungakhambisani kwayo nomThetho; begodu

(b) Ingenza nanyana ngimuphi umyalo olungileko nofaneleko, okufaka

hlangana—

(i) umyalo orhunyeza ukusebenza kwesimemezelo sokungabi

semthethweni kusukela esikhathini esigadungileko;

(ii) umyalo ojamisa kwesikhatjhana ukusebenza kwesimemezelo sokungabi

semthethweni kunanyana ngisiphi isikhathi begodu nanganyana

ngibuphi ubujamo ukuvumela umphathi onekghono bona akwazi

ukulungisa umonakalo.

(2) (a) iKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo, iKhotho ePhakemeko

yeSewula Afrika namkha ikhotho yezinga elifanako ingenza umyalo

manqophana nokukhambisana komThethosisekelo nomThetho

wePalamende, umThetho wesiFunda namkha enye nenye indlela

yokuziphatha kukaMongameli, kodwana umyalo wokungabi semthethweni

komThethosisekelo awunawo amandla womThetho ngaphandle kobana

uqinisekiswe yiKhotho yomThethosisekelo.

[Ipharagrafu (a) ijanyiselelwe ngesigaba 7 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba

lomThetho womnyaka we-2012.]

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

102

(b) iKhotho eyenza umyalo wokungabi semthethweni ngokomThethosisekelo,

inganikeza isiqunto esivimbela kwesikhatjhana namkha elinye isizo

lesikhatjhana kunanyana ngubani, namkha ingajamisa ukulalelwa komlandu,

bekufike lapha iKhotho yomThethosisekelo ikhupha khona isiqunto ngokuba

semthethweni mThetho lowo namkha indlela yokuziphatha.

(c) umThetho weNarha kumele ubonelele ukudluliselwa komyalo wananyana yini

engakhambisani nomThethosisekelo weNarha eKhotho yomThethosisekelo.

(d) Nanyana ngimuphi umuntu namkha isijamiso sombuso esineenrhuluphelo

ezaneleko singenza isibawo sokubuyekezwa, namkha senze isibawo,

ngokunqophileko eKhotho yomThethosisekelo bona iqinisekise

namkha itjhugulule umyalo weKhotho oveza ukungabi semthethweni

ngokungakhambisani nomThethosisekelo ngokuya kwesigatjanesi.

Amandla Wemvelo Akhona

173. IKhotho yomThethosisekelo, iKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo begodu

neKhotho aPhakemeko yeSewula Afrika ngayine inamandla wasafuthi wokuvikela

nokulawula ikambiswawo begodu nokuthuthukisa umThetho wesintu, ngokutjheja

khulukhulu iinrhuluphelo zezobulungiswa.

[Isigaba 173 sijanyiselelwe sigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho

womnyaka we-2012.]

Ukubekwa Eenkhundleni KweemPhathiswa Zomthetho YamaJaji

174. (1) Nnayana ngimuphi uMma namkha uBaba osebujameni obumqemana

nobufanelekileko angabekwa esikhundleni sokuba siphathiswa somThetho.

Nanyana ngimuphi umuntu ozokubekwa esikhundleni eKhotho yomThethosisekelo

kumele godu abe sisakhamuzi seSewula Afrika.

(2) Isidingo sokobana iiphathiswa kumele zitjengisa ngokunabileko ibumbeko

lomhlobo nobulili beSewula Afrika kumele sitjhejwe nangabe iimphathiswa

zomThetho ziqatjhiwe.

(3) UMongameli njengeHloko yeKhabinedi, emva kokuthintana neKomitjhini

yeKambiso yezobuLungiswa nabarholi beenhlangano ezijanyelweko

esiBethamthethweni seNarha, ubeka esikhundleni iJaji eliKhulu neSekela lalo;

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

103

begodu, ngemva kokuthintana neKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa, ubeka

uMongameli weKhotho ePhakameko yokuBuyekezwa kweenGwebo neSekela lakhe.

[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 13 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

(4) Amanye amaJaji weKhotho yomThethosisekelo abekwa eenkhundleni

nguMongameli emva kokuthintana noMongameli njengeHloko yombuso,

ngemva kokubonisana neJali eliKhulu nabarholi beenhlangano ezijanyelweko

esiBthamthethweni seNarha, ngokulandela ikambiso elandelako:

(a) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa kumele ilungise irhelo lamabizo

wabantu abanyuliweko, abe ngehla kwesibalo esibekiweko ngamabizo

amathathu bese irhelwelo ilidluliselwa kuMongameli.

(b) UMongameli anganikela iinkhundla ngokuya kwerhelwelo begodu kumele

aluleke iKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa, ngokubeka amabanga

afaneleko nangabe kunomunye onyuliweko ongamukelekiko begodu

nokobana ukuragela phambili ngokunikela iinkhundla kusatlhogeka yini

ukwenziwa.

(c) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa kumele ingezelele irhelo ngokunikela

ngamabizo wabanye abenyuliweko begodu, uMongameli kumele anikele

abanye iinkhundla ezisaleleko asebenzise irhelo lokuzaliselelelo.

[Isigatjana. (4) sijanyiselelwe sigaba 13 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we -2001.]

(5) Ngaso soke isikhathi, okungasenani amalunga amane weKhotho yomThethosisekelo

kumele abe babantu egade selebamaJaji ngesikhathi abanikelwa ngaso iinkhundla

zobo eKhotho yomThethosisekelo.

(6) UMongameli kumele anikele amajaji wawo woke amakhotho amanye

ngokwelulekwa yiKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa.

(7) Ezinye iimphathiswa zobulungiswa kumele zinikelwe iinkhundla ngokuya

komThetho ophasisiweko wePalamende, okumele bona uqinisekise bona

ukunikelwa kweenkhundla, ukukhutjhulelwa eenkhundleni eziphakemeko,

ukuthunyelwa kwenye indawo yokusebenzela namkha ukuqotjhwa, namkha

ukuthathelwa amagadango wokukhalinywa kweemphathiswa zobulungiswa,

nokwenzeka ngaphandle kokuthatha inhlangothi namkha izindlekelo.

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

104

(8) Ngaphambi kobana iimphathiswa zobulungiswa zithome ukwenza imisebenzabo,

kumele bathathe isifungo, namkha bazibophelele ngokuya kweHlelokambiso 2,

nokobana bazakugcina begodu bavikele nomThethosisekelo.

Ukunikelwa Iinkhundla KwaboMjaphethe BamaJaji

175. (1) UMongameli anganikela uMma namkha uBaba isikhundla sokubana [abe]

nguMjaphethe weJaji eliKhulu, namkha iJali leKhotho yomThethosisekelo nangabe

kunesikhala kinanyana ngiliphi lama-ofisi lawo, namkha nangabe umuntu ophethe

i-ofiselo atshwilile emsebenzini. Ukunikelwa kweJaji isikhundlokhu, kumele

kwenziwe ngokuya kweemphakamiso zelunga leKhabinedi eliqalane nokulawulwa

kwezobulungiswa, elisebenza ngokubambisana weJaji eliKhulu, begodu

nokunikelwa isikhundla njengoMjaphethe weJaji eliKhulu kumele kuvele ekorweni

yamaJaji ebegade anikelwa iinkhundla eKhotho yomThethosisekelo ngokuya

kwesigaba 174(4).

(2) Ilunga leKhabinethe eliqalene nelawulo lezobuLungiswa kumele libeke

eenkhundleni amajaji bona abe bomjaphethe kwamanye amakhotho emva

kokuthintana nejaji elisesikhundleni esiphezulu lekhotho okufanele kusebenze kiyo

ijaji elingumjaphethelo.

[Isigaba 175 sijanyiselelwe sigaba 9 somThethosisekelelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba

lomThetho womnyaka we-2012.]

Isikhathi Esibekelwe IJaji Nemirholo

176. (1) Ijaji lekhotho yomThethosisekelo libekwa esikhundleni iminyaka eli- 12

engavuselelwako, kodwana kufanele litjhiye phasi isikhundla salo lokha naliba

neminyaka ema-70 ubudala, kuya ngokuthi ngikuphi okwenzeka kokuthoma

ngaphandle kwalapho umThetho wePalamende ungezelela isikhathi sokusebenza

sejaji leKhotho yomThethosisekelo.

[Isigatjana (1) sijanyiselwe sigaba 15 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we- 2001.]

(2) Amanye amaJaji aphatha i-ofisi bekufike lapha bakhutjhwa khona emsebenzini

ngokuya komThetho wePalamende.

(3) Imirholo, iibonelelo neenzuzo zamaJaji angeze zehliswa.

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

105

Ukususwa Esikhundleni

177. (1) IJaji lingakhutjhwa emsebenzini kwaphela nangabe—

(a) iKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ithola bona iJaji liyahluleka ngebanga

lokugula, unokungabi nekghono ngendlela ethuwelelisiweko namkha

ukuziphatha kumbi okusilingako; begodu

(b) nesiBethamthetho seNarha sibawa bona iJajelo likhutjhwe emsebenzini,

ngesiqunto esamukelwe okungasenani ngobuncani bobubili ebuthathwini

bamalungaso.

(2) UMongameli kumele akhuphe iJaji emsebenzini lokha nakwamukelwa isiqunto

sokobana iJajelo kumele likhutjhwe emsebenzini.

(3) UMongameli, ngokululekwa yiKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa, angajamisa

iJaji emsebenzini kwesikhatjhana lokha liqalene nekambiso etjhiwo esigatjaneni

(1).

IKomitjhini YezemiSebenzi YeKhotho YamaJaji

178. (1) KuneKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ebunjwa—

(a) liJaji eliPhakemeko eliyiHloko, elingusihlalo emihlanganweni yeKomitjhini;

(b) nguMongameli weKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo;

[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 16 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

(c) liJaji eleNgameleko elikhonjwe maJaji aNgameleko;

(d) lilunga leKhabinedi eliqalene nokulawulwa kwezobulungiswa, namkha

omunye umuntu okhethwe lilungelo leKhabinedi;

(e) amaGcwetha amabili asebenza umsebenzi wobugcwetha, anyulwe hlangana

namanye amaGcwetha ukujamela ithwasiso loke, begodu nonikelwe

isikhundla nguMongameli;

(f) amaGcwetha amabili asebenza umsebenzi wobugcwetha enyulwe hlangana

namaGcwetha amanye ukujamela uthwasiso lobugcwetha loke, begodu

banikelwe iinkhundla nguMongameli;

(g) umfundisi oyedwa ofundisa zomThetho okhethwe bafundisi bezomThetho

emayunivesithi weSewula Afrika;

(h) abantu abasithandathu abakhonjwe siBethamthetho seNarha hlangana

namalungayo, okungasenani abathathu babo kumele babe malunga

weenhlangano eziphikisako ezijanyelweko kusiBethamthetho;

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

106

(i) amalunga amane azinthunywa zasafuthi emKhandlwini weNarha ongamele

imFunda ajamela isifunda asemKhandlwini weNarha oweNgamele iimFunda,

akhonjwe ndawonye mKhandlu weNarha ongamele iimFunda ngokusekelwa

livowudu okungasenani leemFunda ezisithandathu;

(j) abantu abane abakhonjwe nguMongameli njengeHloko yesiGungu

seNarha, emva kokuthintana nabarholi beenhlangano zoke ngaphakathi

kwesiBethamthetho seNarha; begodu

(k) Lokha nawuqala iindaba ezimanqophana neNgcenye ethileko yeKhotho

ePhakameko yeSewula Afrika, uMongameli wamaJaji weNgcenye leyo begodu

noNdunakulu wesiFunda leso, namkha nomunye umuntu okhonjwe mumuntu

ngamunye.

[Ipharagrafu (k) ijanyiselelwe sigaba 2 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho

womnyaka we-1998 begodu nesigaba 16 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

(2) Nangabe inani labantu abenyulwe ethwasisweni lamajaji namkha lamagcwetha

ngokuya kwesigatjana (1) (e) namkha (f) lilingana neenkhundla ekumele zizaliswe,

uMongameli kumele abanikele iinkhundla. Nangabe inani labantu abenyuliweko

lidlula inani leenkhundla ezijamele ukuzaliswa, uMongameli, emva kokuthintana

nethwasiso elithintekako, kumele anikele iinkhundla abantwabo abenyuliweko

abaneleko ukuzalisa iinkhundlezo, ukutjheja iindingo zokuqinisekisa bona labo

ababekwe eenkhundleni bajamela ithwasiso loke.

(3) Amalunga weKomitjhini akhonjwe mKhandlu weNarha ongamele iimFunda,

asebenza bekufike lapha batjhidiswa ngabanye khona, namkha bekuvuleke

isikhundla hlangana nenani labo. Amanye amalunga akhonjwe bona abe

kuKomitjhini le, asebenza bekufike lapha labo abakhonjiweko batjhidiswa khona

ngabanye.

(4) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa inamandla nemisebenzi enikelwe

ngaphakathi komThethosisekelo nomThetho weNarha.

(5) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ingaluleka umBuso weNarha manqophana

nanyana ngiyiphi indaba ephathelene nezokwehlulela namkha ikambiso

yezobuLungiswa; kodwana lokha nayiqalene nanyana ngiyiphi indaba ngaphandle

kokubekwa esikhundleni kweJaji kumele lihlale ngaphandle kwamalunga

akhethwe ngokuya kwesigatjana (1) (h) no-(i).

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

107

(6) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ingazibekela ikambiso yayo, kodwana

iinqunto zeKomitjhini le, kumele zisekelwe linengi lamalungayo.

(7) Nangabe iJaji eliKhulu namkha uMongameli weKhotho eKulu yokuBuyekezwa

kweenGwebo akakwazi ukusebenza neKomitjhini kwesikhatjhana, iSekela

leJaji eliKhulu namkha iSekela likaMongameli weKhotho eKulu yokuBuyekezwa

kweenGwebo, ukuya ngobujamo, nguye ozakubamba kuKomitjhini.

[Isigatjana (7) singezelelwe sigaba 2 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho

womnyaka we-1998 besajanyiselelwa sigaba 16 (c) somThethesisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

(8) UMongameli nabantu abakhethako, abenyula namkha abakhomba amalunga

weKomitjhini ngokuya ngokwesigatjana (1) (c), (e), (f), no-(g), ngendlela efanako,

bangakhetha namkha benyule ozabajamela, ekusebenzeni kuKomitjhini nangabe

ilunga lelo alikghoni kwesikhatjhana ukwenza njalo ngebanga lokungakghoni

namkha lokungabikhona kuRiphabliki namkha elinye ibanga elizwakalako.

[Isigatjana (8) singezelelwe sigaba 2(b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho

womnyaka we-1998.]



Amandla Wokutjhutjhisa

179. (1) Kunelawulo elilodwa lobutjhutjhisi ngaphakathi kweRiphabliki, elimiswe

ngokulandela umThetho weNarha, begodu libunjwa—

(a) NgumNqophisi Zombelele wezobuTjhutjhisi bomPhakathi oyihloko

yabatjhutjhisi, begodu ubekwa esikhundleni nguMongameli njengeHloko

yesiGungu seNarha; begodu

(b) AbaNqophisi bezobuTjhutjhisi bomPhakathi begodu nabatjhutjhisi abaquntwe

mThetho weNarha.

(2) Ilawulo lobutjhutjhisi linamandla wokusungula ukugwetjwa ngemilandu

yobulelesi, obupathelene nombuso, nekwenzeni nanyana ngimiphi imisebenzi

etlhogekako enamathelene nekambiso yokuzwelela imilandu yobulelesi.

(3) UmThetho weNarha kumele uqinisekise bona abaNqophisi bezobuTjhutjhisi

bombuso—

(a) bakulungele ngokufaneleko ukuba baNqophisi bezobuTjhutjhisi; begodu

(b) banobuziphendulelo kwezobutjhuthisi ngokwamandla abanawo phezu

kweendawo ezithileko, ngokulawulwa sigatjana (5).

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

108

(4) UmThetho weNarha kumele uqinisekise bona ilawulo lobutjhutjhisi lenza

umsebenzalo ngaphandle kokwesaba ukuthatha ihlangothi namkha izindlekelo.

(5) UmNqophisi Zombelele wezobuTjhutjhisi bomPhakathi—

(a) kumele abeke, kanye kanye nelunga leKhabinedi elinobuziphendulelo

nokulawulwa kwezobulungiswa begodu kokuthintana nabaNqophisi

bezobuTjhutjhisi, bomPhakathi, ikambiso yobutjhutjhisi leyo okumele

iqalelelwe ekambisweni yomsebenzi wezobutjhutjhisi;

(b) kumele akhuphe iinqophiso zekambiso lezo okumele zilandelwe emisebenzini

yezobutjhutjhisi;

(c) zingangena phakathi ekambisweni yezobutjhutjhisi lokha nangabe iinqophiso

zomthethokambiso azilandelwa; begodu

(d) angahlolisisa isiqunto sokutjhutjhisa namkha sokungatjhutjhisi ngemva

kokuthintana nomNqophisi wezobuTjhutjhisi bomPhakathi othintekako

begodu ngemva kokuthatha iinghonghoyilo ngaphakathi kwesikhathi

esitjhiwo mNqophisi weNarha wezokuTjhutjhiswa komPhakathi ezivela kulaba

abalandelako:

(i) ummangalelwa.

(ii) ummangali.

(iii) nanyana ngimuphi umuntu umNqophisi weNarha wezokutjhutjhiswa

amthatha njengomuntu ofaneleko.

(6) Ilunga leKhabinedi elinobuziphendulelo ekulawulweni kwezobulungiswa kumele

libe nobuziphendulelo manqophana nelawulo lezobutjhutjhisi.

(7) Zoke ezinye iindaba ezimanqophana nelawulo lezobutjhutjhisi kumele zibekwe

mThetho weNarha.

Ezinye Iindaba Ezimanqophana Nelawulo Lezobulungiswa

180. UmThetho weNarha ungabonelela nanyana ngiyiphi indaba emanqophana nelawulo

lezobulungiswa engakahlathululwa ngaphakathi komThethosisekelo, okufaka

hlangana—

(a) amahlelo wokuthwasiswa kweemphathiswa zabahluleli;

(b) iindlela zokuqalana neenghonghoyilo ngeemphathiswa zabahluleli; begodu

(c) nokubandakanywa kwabanye abantu ngaphandle kweemphathiswa

zabahluleli ekuthathweni kweenqunto zekhotho.

ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA

109

ISAHLUKO 9

AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO

WENTANDO YENENGI


Ukuhlonywa Kanye Nekambisolawulo Yokuphatha

181. (1) Amaziko wombuso alandelako aqinisekisa ukuba ngokwentando yenengi

komThethosisekelo ngaphakathi kweRiphabliki:

(a) umVikeli womPhakathi

(b) iKomitjhini yamaLungelo wobuNtu yeSewula Afrika.

(c) IKomitjhini yokuThuthukisa nokuVikela amaLungelo wemiPhakathi

ngokwamaSiko, iKolo neLimi

(d) IKomitjhini yokuLingana koBulili

(e) UmHloli Zombelele wezeeMali

(f) IKomitjhini yezamaKhetho.

(2) Amaziko la azijamele, begodu asebenza kwaphela ngokulandela umThethosisekelo

nomThetho begodu, kumele bona angathathi ihlangothi begodu asebenzise

amandla anikelwe wona begodu enze imisebenzi yawo ngaphandle kokwesaba,

nokuthatha ihlangothi.

(3) Iinjamiso ezinye zombuso, ngokusebenzisa umThetho namanye amagadango,

kumele arhelebhe begodu avikele amaziko la, ukuqinisekisa ukuzijamela kwawo,

ukungathathi hlangothi, ukuhlonipheka nokuphumelela kwawo.

(4) Akukho muntu namkha isijamiso sombuso esifanele singenangene phakathi

kokusebenza kwamaziko la.

(5) Amaziko la azaziphendulela ePalamende, begodu kumele ethule imibiko

ngokusebenza kwawo esiBethamthethweni seNarha okungenani kanye ngonyaka.

UmVikeli WomPhakathi


Imisebenzi YomVikeli WomPhakathi

182. (1) UmVikeli womPhakathi unamandla alandelako, njengombana alawulwa mThetho

weNarha—

(a) wokuphenya okhunye nokhunye ukuziphatha emisebenzini yombuso namkha

ekuphathweni kwemisebenzi yomphakathi kunanyana ngiliphi izinga

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

110

lombuso, okuthiwa namkha okusolelwa bona alisebenzi ngokufaneleko

namkha okungaletha imiphumela emimbi namkha ekhubaza omunye

umuntu.

(b) wokwethula umbiko kulokho ukuziphatha; begodu

(c) newokuthatha amagadango afaneleko wokulungisa ubujamo.

(2) UmVikeli womPhakathi unamandla angezelelweko nemisebenzi ebekwa mThetho

weNarha.

(3) UmVikeli womPhakathi angeze aphenye iinqunto zekhotho.

(4) UmVikeli womPhakathi kumele akghone ukufikelelwa ngibo boke abantu

nomphakathi.

(5) Nanyana ngimuphi umbiko okhutjhwe mVikeli womPhakathi, abantu kumele

bavunyelwe bona bawubone, ngaphandle kwalokha nakunobujamo obuthileko

obungakavami obubekwe ngokulandela mThetho weNarha obutlhoga bona umbiko

ubeyifihlo.

Isikhathi Esibekelwe Ukuphatha Isikhundla

183. UmVikeli womPhakathi ubekwa ahlale esikhundleni iminyaka elikhomba

engavuselelwako.

IKomitjhini YamaLungelo WobuNtu YeSewula Afrika


Imisebenzi YeKomitjhini YamaLungelo WobuNtu YeSewula Afrika

184. (1) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu kumele—

(a) yenyule izinga lokuhlonitjhwa kwamalungelo wobuntu nesiko lamalungelo

wobuntu ngaphakathi kweRiphabliki;

(b) yenyule izinga lokuvikelwa, ukuthuthukiswa begodu nokutholakala

kwamalungelo wobuntu; begodu

(c) ibeke ilihlo begodu imede bona amalungelo wobuNtu ahlonitjhwa kangangani

ngaphakathi kweRiphabliki le.

(2) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu inamandla, njengoba ilawulwa mThetho

weNarha, ewadingako ekwenzeni imisebenzi yawo, kufaka hlangana namandla—

(a) wokuphenya nokwethula umbiko manqophana nokuhlonitjhwa

kwamalungelo wobuntu;

(b) wokuthatha amagadango wokubonelela ukunikelwa kwesizo elifaneleko

lapha amalungelo wobuntu akhubazeke khona;

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

111

(c) wokwenza irhubhululo; begodu

(d) nawokufundisa.

(3) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu kufuneka njalo ngonyaka ifune imibiko

emagatjeni wombuso athintekako, mayelana namagadango athethweko

ekuphumeleliseni nekuqinisekiseni ukuthola ilungelo lokuba nendawo yokuhlala,

indlu, zepilo, ukudla, amanzi, ukuvikeleka lapho kuhlala khona abantu, ifundo

nebhoduluko.

(4) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu yeSewula Afrika inamandla nemisebenzi

engezelelweko ebekwa mThetho weNarha.

IKomitjhini YokweNyula Izinga NokuVikela AmaLungelo

WemiPhakathi NgokwamaSiko, IKolo NeLimi


Imisebenzi YeKomitjhini

185. (1) Iminqopho eqakathekileko yeKomitjhini yokweNyula izinga nokuVikela

amaLungelo wemiPhakathi ngokwamaSiko, iKolo neLimi ineminqopho

eqakathekileko elandelako—

(a) ukunyulwa kwezinga lokuhlonitjhwa kwamalungelo wamasiko, ikolo

namalimi wemiphakathi;

(b) ukunyulwa kwezinga nokuthuthukiswa kokuthula, itjhebiswano, ubuntu,

ukungapheli ihliziyo nebumbano lesitjhaba manqophana namasiko, ikolo

namalimi wemiphakathi, okusekelwe phezu kokulingana, ukungabandlululi

nekululeko yokuzibandakanya.

(c) ukwenza isiphakamiso ngokuhlonywa namkha ukuvunyelwa, ngokuya

komThetho weNarha, umKhandlu wamasiko namkha eminye imikhandlu

yemiphakathi ethileko eSewula Afrika.

(2) IKomitjhini inamandla, njengoba ilawulwa mThetho weNarha, ewadingako bona

ifezekise iminqopho yayo eqakathekileko, okufaka hlangana amandla wokubeka

ilihlo, wokuphenya, wokurhubhulula, wokufundisa, wokubawa abantu bayisekele,

wokweluleka begodu nowokuthula umbiko eendabeni ezimalungana namalungelo

wamasiko, wekolo namalimi wemiphakathi.

(3) IKomitjhini ingathula nanyana ngimuphi umbiko owela ngaphasi kwamandla

nemisebenzayo kuKomitjhini yamaLungelo wobuNtu bona yona iphenyisise.

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

112

(4) IKomitjhini inamandla nemisebenzi engezelelweko equntwa mthetho.

Ukubunjwa KweKomitjhini

186. (1) Inani lamalunga weKomitjhini yokuNyula izinga wemiPhakathi ngokwamaSiko,

iKolo neLimi begodu nokubekwa kwabo ngokuya kwemisebenzi kumele

kukhanjiswe ngokomThetho weNarha.

(2) Ukubunjwa kweKomitjhini—

(a) kumele ijameleke ngokunabileko ngehlangothini lemiphakathi esebenzisa

amasiko, ikolo namalimi aqakathekileko weSewula Afrika; begodu

(b) itjengise ngokunabileko ubujamo bobulili beSewula Afrika.

IKomitjhini YokuLingana NgokoBulili


Imisebenzi YeKomitjhini YokuLingana NgokoBulili

187. (1) IKomitjhini yokuLingana ngokoBulili kumele yenyule izinga lokuhlonitjhwa

kokulingana kobulili, nokuvikeleka, ithuthukise, begodu yenze bona kufikelelwe

ekulinganeni ngokobulili.

(2) IKomitjhini yokuLingana koBulili inamandla, ngendlela elawulwa ngayo mThetho

weNarha, inamandla atlhogekako ekwenziweni komsebenzayo okufaka hlangana

amandla wokubeka ilihlo, wokuphenya, wokurhubhulula, wokufundisa, wokufuna

bona isekelwe, wokweluleka nawokubika manqophana neendaba ezithinta

ukulingana ngokobulili.

(3) IKomitjhini yokuLingana ngokoBulili inamandla begodu nemisebenzi

engezelelweko ebekwa mThetho weNarha.

UmHloliincwadizombelele


Imisebenzi YomHloliincwadizombelele

188. (1) UmHloliincwadizombelele kumele ahlolisise iincwadi begodu ethule nombiko

manqophana nama-akhawundi, iintatimende zezeemali begodu nekambiso

yokuphathwa kwezeemali—

(a) kiyo yoke imiNyango yomBuso weNarha neyeemFunda, begodu nehlangothini

lokuphatha;

(b) zabo boke aboMasipala; begodu

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

113

(c) nakunanyana ngimaphi amaziko namkha iingcenye ezisebenza ngamaakhawundi

adingwa mThetho namkha mThetho weemFunda bona kumele

ahlolisiswe mHloliincwadizombelele.

(2) Ukungezelela emisebenzini etjhiwo esigatjaneni (i), begodu nangokulawulwa

nginanyana ngimuphi umThetho, umHloliincwadizombelele angahlolisisa begodu

ethule umbiko manqophana nama-akhawundi, iintatimende zeemali nekambiso

yokuphathwa kwezeemali—

(a) nanyana ngiliphi iziko elisekelwa ngeemali ezivela esiKhwameni

seNgenisomali somBuso weNarha, nesiKhwameni seNgenisomali sesiFunda

namkha sikaMasipala; namkha

(b) nanyana ngiliphi iziko elivunyelwe ngokuya kwananyana ngimuphi umThetho

ukwamukela imali yokwenza umsebenzi womphakathi.

(3) UmHloliincwadizombelele kumele ethule imibiko kunanyana ngisiphi

isiBethamthetho esinerhuluphelo elinqophileko ehlolisisweni begodu nakunanyana

ngimuphi umThetho obekwe ngokomThetho weNarha. Yoke imibiko kumele

yaziswe kiwo woke umphakathi.

(4) UmHloliincwadizombelele unamandla angezelelweko nemisebenzi ebekwe

mThetho weNarha.

Isikhathi Sokuphatha Isikhundla

189. UmHloliincwadizombelele kumele abekwe esikhundleni ihlandla elibekiweko, engekhe

lavuselelwa kabutjha, lesikhathi esihlangana kweminyaka emihlanu nelitjhumi.

IKomitjhini YezamaKhetho


Imisebenzi YeKomitjhini YezamaKhetho

190. (1) IKomitjhini yezamaKhetho kumele—

(a) ilawule ikambiso yamakhetho wesiBethamthetho seNarha, zeemFunda

nezaboMasipala ngokuya komThetho weNarha;

(b) iqinisekise bona amakhetho, kuba ngatjhaphulukileko nalungileko; begodu

(c) imemezele imiphumela yamakhetho layo esikhathini okumele sibekwe

mThetho weNarha begodu nesifitjhani ngokukghonakala okuzwakalako.

(2) IKomitjhini yezamaKhetho inamandla begodu nemisebenzi engezelelweko ebekwa

mThetho weNarha.

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

114

Ukubunjwa KweKomitjhini YezamaKhetho

191. IKomitjhini yezamaKhetho kumele ibunjwe ubuncani bakhona babantu abathathu. Inani

lamalunga nesikhathi sokuphatha iinkhundla kumele kuquntwe mThetho weNarha.

UmThetho OziJameleko WokuLawula UkuRhatjha


IPhiko LezokuRhatjha

192. UmThetho weNarha kumele usungule iphiko elizijameleko bona lilawule zokurhatjha

ngokweenrhuluphelo zomphakathi nokuqinisekisa ngokufaneleko ukwehlukahlukana

kwemibono ejamela umphakathi weSewula Afrika ngokunabileko.

Iinqalelelo EziVamileko


Ukubekwa Eenkhundleni

193. (1) UmVikeli womPhakathi namalunga wananyana ngiyiphi iKomitjhini esungulwe

ngilesiSahluko kumele kube bomma namkha abobaba labo—

(a) abazizakhamuzi zeSewula Afrika;

(b) abababantu abasezingeni elihle nelifaneleko lokubamba isikhundla isithileko,

begodu

(c) bazalise nanyana ngiziphi ezinye iindingo ezibekwe mThetho weNarha.

(2) Iindingo zeKomitjhini esungulwe ngokweSahlukwesi ukobana itjengise

ngokunabileko ibumbeko ngokobuhlobo nobulili beSewula Afrika kumele zitjhejwe

nangabe amalunga sele abekwa eenkhundleni.

(3) UmHloliincwadizombelele kumele kube ngumma namkha ubaba osisakhamuzi

seSewula Afrika, begodu abe mumuntu osilungeleko nofaneleko ukuphatha

isikhundleso, namkha abe nelemuko lezokuhlolwa kwezeemali zombuso

nakezokuphathwa komphakathi begodu kumele kutjhejwe khulu lokha nakubekwa

umHloliincwadizombelele esikhundleni.

(4) UMongameli, ngokuya kwesiphakamiso sesiBethamthetho seNarha kumele

babekwe eenkhundleni umVikeli woMphakathi, umHloliincwadizombelele,

namanye amalunga we—

(a) Komitjhini yamaLungelo wobuNtu;

(b) Komitjhini yokuLingana koBulili; begodu

(c) Komitjhini yezamaKhetho.

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

115

(5) IsiBethamthetho seNarha kumele siphakamise abantu—

(a) abenyulwe yiKomidi yesiBethamthetho ngendlela yokujanyelwa

kweenhlangano zoke zesiBethamthetho seNarha; begodu

(b) bavunyelwe siBethamthetho seNarha ngesiqunto esamukelwe linengi

lamalungaso—

(i) okungasenani amaphesende ama-60 wamalunga wesiBethamthetho,

nange iimphakamiso eziphathelene nokuqatjhwa komVikeli

womPhakathi namkha umHloliincwadizombelele, namkha

(ii) yenengi lamalunga wesiBethamthetho, nange iimphakamiso

ziphathelene nokuqatjhwa kwelunga leKomitjhini.

(6) Ukuzibandakanya komphakathi ekwenziweni kweemphakamiso kungabonelelwa

njengombana kubekwe esigabeni 59 (1)(a).

Ukukhutjhwa Emsebenzini

194. (1) UmVikeli womPhakathi, umHloliincwadizombelele namkha amalunga

weKomitjhini esungulwe ngokuya kweSahlukwesi, angakhutjhwa emsebenzini

kwaphela nangabe—

(a) uziphethe kumbi, akakghoni ukwenza umsebenzi, namkha lokha

nakabhalelwa misebenzakhe;

(b) Nakukhona isiqunto ngalokho esivela eKomidini yesiBethamthetho; begodu

(c) Ngokwamukela kwesiBethamthetho isiqunto esitjho bona umuntu loyo

kumele akhutjhwe emsebenzini.

(2) Isiqunto sesiBethamthetho manqophana nokukhutjhwa emsebenzini—

(a) komVikeli womPhakathi namkha umHloliincwadizombelele kumele

kwamukelwe ngesisekelo samavowudu okungasenani ubuncani bakhona

abubili ebuthathwini bamalunga wesiBethamthetho seNarha; namkha

(b) ilunga leKomitjhini kumele lamukelwe ngokusekelwa okungasenani

ngamavowudu wenengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha.

(3) UMongameli—

(a) angajamisa umuntu emsebenzinakhe kwesikhatjhana kesinye nesinye

isikhathi ngemva kobana iKomidi yesiBethamthetho ithome ngephenyo

lokhutjhwa komuntu loyo emsebenzini; begodu

(b) kumele akhuphe umuntu emsebenzini ngemva kobana isiBethamthetho

seNarha samukele isiqunto esitjhoko bona umuntu loyo angakhutjhwa.

ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI

116

ISAHLUKO 10

ZOKUPHATHA KURHULUMENDE


Amagugu Aqakathekileko Nekambisolawulo Elawula Zokuphatha

KuRhulumende

195. (1) Ukuphatha kuRhulumende kumele kulawulwe magugu asekela intando yesitjhaba

nemigomo emumethwe mThethosisekelo okufaka hlangana:

(a) izinga eliphakemeko lepatho eyamukelwako kufanele lithuthukiswe

beliphumeleliswe.

(b) imithombo ifanele isetjeniswe ngekghono nangokubabalela iindleko okumele

ziphunyeleliswe.

(c) ukuphatha kuRhulumende kumele kuphunyeleliswe.

(d) imisebenzi kumele yethulwe ngaphandle kokuthatha ihlangothi,

ngokufaneleko, ngokulinganako nangaphandle kokuveza iinrhuluphelo zalowo

owethula umsebenzi.

(e) iindingo zabantu kumele zibonelelwe begodu umphakathi kumele

ukhuthazwe bona ubenesandla ekuthatheni iinqunto ezimanqophana

nokuphatha.

(f) ukuphatha kwakaRhulumende kumele kube nokuziphendulela.

(g) ukuphatha kwakaRhulumende kumele kube setjhatjhalazini ngokubonelela

umphakathi ngamaqiniso ngeenkhathi ezifaneleko.

(h) ubudlelwano hlangana nabantu netuthuko yokuthwasiselwa imisebenzi

kumele kungezelelwe begodu kutjalwe emphakathini.

(i) ukuphatha kwakwaRhulumende kumele kutjengise ukujanyelwa

ngokunabileko babantu beSewula Afrika, ukuqatjha nekambiso yokuphatha

kumele kusekelwe phezu kwekghono, kumele kuzaliswe neendingo

zokukhuphula labo abatjhiyeke emva ngebanga lebandlululo kuze kufikelele

ubujamo obulinganako.

(2) Iinkambisolawulo ezingehla zisetjenziswa—

(a) kwezokuphatha kunanyana ngiliphi izinga likaRhulumende;

(b) eenjamisweni zombuso; begodu

(c) nakumabhizinisi wombuso.

(3) UmThetho weNarha kumele uqinisekise ukwenyulwa kwezinga lamagugu

neenkambisolawulo ezirheliswe esigatjaneni (1).

ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE

117

(4) Ukuqatjhwa kwenani labantu emsebenzini wezokuphatha kuRhulumende

ngokutjhejwa komthethokambiso akukavimbelwa, kodwana umThetho weNarha

kumele alawule ukuqatjhwa emsebenzini womphakathi.

(5) UmThetho olawula ukuphatha kwakaRhulumende ungahlukanisa phakathi

kweengcenye ezahlukeneko, zokuphatha namkha iinkhungo.

(6) Umhlobo nemisebenzi yeengcenye ezahlukileko, zezokuphatha namkha iinkhungo

zokuphathwa komphakathi zimaphuzu aqakathekileko okumele atjhejwe

emThethweni olawula zokuphatha komphakathi.

IKomitjhini YeenSebenzi ZikaRhulumende

196. (1) KuneKomitjhini yabasebenzi bakaRhulumende eyodwa yeRiphabliki.

(2) IKomitjhini izijamele begodu kumele ingakhethi, begodu kumele isebenzise

amandlayo yenze nemisebenzayo ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi

namkha ukulimaza ngenrhuluphelo lokutjhejwa lokuphathwa komphakathi

ngepumelelo nangekghono begodu nezinga eliphezulu lobukghoni emsebenzini

womphakathi. IKomitjhini kumele ilawulwe mThetho weNarha.

(3) Ezinye iinjamiso zombuso, ngokusetjenziswa komthetho namanye amagadango,

kumele zivikele bezisize iKomitjhini ukuqinisekisa ukuziphatha, ukungakhethi,

isithunzi kunye nokuphumelela kweKomitjhini. Akunamuntu namkha ihlangano

yombuso engangenangena hlangana ukusebenza kweKomitjhini le.

(4) Amandla nemisebenzi yeKomitjhini le nginaka alandelako—

(a) kunyula amagugu neenkambisolawulo ezendlalwe esigabeni 195 kizo zoke

iinkhungo zomsebenzi womphakathi;

(b) kuphenya, ukubeka ilihlo nokutjhejisisa ukuhleleka nekambiso begodu

namagadango athathwa ziinsebenzi, zomsebenzi womPhakhathi;

(c) kwenza iimphakamiso zamagadango angahle athathwe ukuqinisekisa

ipumelelo nobukghoni bokusebenza umsebenzi womphakathi;

(d) kukhupha iinqophiso ezinqophe ukuqinisekisa bona indlela yekambiso

ephathelene nokutholela abantu umsebenzi, ukutjhidiselwa kwabasebenzi

kezinye iindawo, ukukhutjhulwa eenkhundleni begodu nokukhutjhwa

emsebenzini ukobana, iyakhambisana yini nemihlinzeko neenkambisolawulo

ezitjhiwo esigabeni 195;

(e) kukwethula umbiko manqophana nemisebenzayo okufaka hlangana

neenqunto ezithetheko, iimphakamiso nokweluleka ekunikelweko ukufikela

ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE

118

ezingeni lapha imihlinzeko neenkambisolawulo ezendlalwe esigabeni 195

zizalisiwe; begodu

(f) nayinye yeenrhuluphelo zayo namkha ukwamukelwa kwananyana ngiziphi

iinghonghoyilo zayo okumele—

(i) iphenye namkha ihlolisise amagadango wezokuphatha anamatha

abasebenzi nokwethula umbiko kusiphathiswa esiqondeneko namkha

kwiBethamthetho;

(ii) ukuphenyisisa iinghonghoyilo zeensebenzi zombuso manqophana

namagandango wangokomThetho namkha ukubhalelwa kuthatha

amagadango lawo, begodu yenze iimphakamiso zeensombululo;

ukuhlolisisa nokuphenyisisa ukulandelwa kweenkambiso ezifaneleko

kwezomsebenzi womphakhathi; begodu

(iii) ukutjheja nokuphenya bona kubanjelelwe kangangani eenkambisweni

ukusetjenzelwa komphakathi; begodu

(iv) nokuyelelisa amagatja womBuso weNarha newesiFunda manqophana

neekambiso ezimanqophana neensebenzi zombuso okufaka hlangana

lezo ezimanqophana nokuqatjha, ukuthunyelwa kwenye indawo

yesisebenzi namkha ukuphiwa omunye umsebenzi, wokuqotjhwa

neminye imininingwana emanqophana neensebenzi zombuso.

(g) Ukusebenzisa amandla namkha imisebenzi engezelelweko etholakala

emThethweni wePalamende.

[Ipharagrafu (g) ifakelelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho

womnyaka we-1998.]

(5) IKomitjhini iziphendulela esiBethamthethweni seNarha.

(6) IKomitjhini kumele yethule umbiko okungasenani kanye ngomnyaka ngokuya

kwesigatjana (4)(e)—

(a) esiBethamthethweni seNarha; begodu

(b) manqophana nemisebenzayo esiFundeni, esiBethamthethweni sesiFundeso.

(7) IKomitjhini inaboKomitjhinara abali-14 abalandelako ababekwe eenkhundleni

nguMongameli:

(a) aboKomitjhinara abahlanu abavunywe siBethamthetho seNarha

ngokwesigatjana (8) (a); begodu

(b) uKomitjhinara oyedwa qobe siFunda okhethwe nguNdunakulu wesiFundeso

ngokuya kwesigatjana (8)(b).

ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE

119

(8) (a) uKomitjhinara obekwe esikhundleni ngokuya kwesigatjana (7)(a) kumele—

(i) aphakanyiswe yiKomidi yesiBethamthetho ebunjwe ngokulinganako

manqophana neenhlangano zoke ezijanyelwe kusiBethamthetho;

begodu

(ii) avunywe siBethamthetho seNarha ngesiqunto esithethwe ngevowudu

esekelwa linengi lamalungalo.

(b) UKomitjhinara okhethwe nguNdunakulu wesiFunda okumele—

(i) aphakanyiswe yiKomidi yesiBethamthetho sesiFunda ebunjwe

ngokulinganako manqophana neenhlangano zoke ezijanyelweko

esiBethamthethweni; begodu

(ii) avunywe siBethamthetho ngesiqunto esithathwe ngevowudu esekelwa

linengi lamalungaso.

(9) UmThetho wePalamende kumele, ulawule indlela yekambiso yokunikelwa

umsebenzi kwaboKomitjhinara.

(10) UKomitjhinara ubekwa anikelwe umsebenzi isikhathi seminyaka emihlanu,

evuselelwa isikhathi esingezelelweko sonyaka munye kwaphela, begodu okumele

abengumma namkha ubaba—

(a) osisakhamuzi seSewula Afrika; begodu

(b) nomumuntu okulungeleko begodu nonelwazi le, namkha ilemuko lokwenza,

ukuphatha namkha ukunikela ngemisebenzi kaRhulumende.

(11) UKomitjhinara angakhutjhwa emsebenzini kwaphela ngebanga—

(a) lokungaziphathi kuhle, ukungakghoni namkha ukubhalelwa ukwenza

umsebenzi;

(b) sokutholwa anephoso ngalokho siBethamthetho seNarha namkha nange

kunguKomitjhinara owenyulwe nguNdunakulu wesiFunda, namkha yiKomidi

yesiBethamthetho sesiFunda leyo; begodu.

(c) nangesiqunto esithethwe siBethamthetho seNarha namkha siBethamThetho

sesiFunda esithintekako, ngesiqunto sevowudu elisekelwe linengi lamalungaso

bona uKomitjhinara akhutjhwe emsebenzini.

(12) UMongameli kumele akhuphe uKomitjhinara othintekako emsebenzini nangabe—

(a) isiBethamthetho seNarha yamukele isiqunto esitjho bona uKomitjhinara lowo

asuswe.

(b) isaziso esitlolwe nguNdunakulu bona iPalamende yesiFunda ithethe isiqunto

sokobana uKomitjhinara lowo akhujthwe.

ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE

120

(13) AboKomitjhinara abatjhiwo esigatjaneni (7) (b) bangasebenzisa amandla bebenze

imisebenzi yeKomitjhini eemFundeni zabo njenganyana kuquntwe mThetho

weNarha.

ZemiSebenzi KaRhulumende

197. (1) Ngaphakathi kwezokuphathwa komphakathi kunemisebenzi kaRhulumende

weRiphabliki, okumele isebenze begodu yakhiwe ngokuya komThetho weNarha

begodu nokumele bona ngokwethembeka yethulwe ngemithethokambiso

esemthethweni kaRhulumende wanamhlanjesi.

(2) Imininingwana nemibandela yokuqatjhwa kweensebenzi zikaRhulumende kumele

ilawulwe mThetho weNarha. Iinsebenzi zinamalungelo wokuthola umhlalaphasi

njengombana ulawulwa mThetho weNarha.

(3) Asikho isisebenzi sikaRhulumende esizakuphathwa ngcono kunabanye namkha

akhubazeke ngebanga kwaphela lokusekela ihlangano ethileko yezombanganarha

namkha umnqopho wayo.

(4) Kusemahlombe kaRhulumende weemfunda ukuzifunela ukuqatjha, ukukhuphula

emsebenzini, ukuthumela kwenye indawo yokusebenza namkha ukwenza omunye

umsebenzi nokuqotjhwa kwabasebenzi bakaRhulumende ngakwezokuphatha

ngeendaweni zakhe , kodwana ngokulandela imigomo efanako namazinga

asetjenziswa kwezomsebenzi kaRhulumende .

ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE

121

ISAHLUKO 11

ZOKUPHEPHA


Iinkambisolawulo Ezilawulako

198. Iinkambisolawulo ezilandelako ilawula zokuphepha kweNarha ngaphakathi

kweRiphabliki:

(a) ukuphepha kweNarha kumele kutjengise ukuzibopha kwamaSewula Afrika,

ngokwehlukana kwawo kodwana basitjhaba sinye, ukuphila nje ngabantu

abalinganako, baphile ngokuthula, nangaphandle kokwesaba, ukutlhoga

nokufuna ipilo engcono.

(b) isibopho sokuphila ngokuthula nomusa sivimbela nanyana ngimuphi umuntu

osisakhamuzi seSewula Afrika ekuzibandakanyeni ngaphakathi kwenturhu

yeenkhali, ngaphakathi kweNarha namkha emaphasini wangaphandle,

ngaphandlekwangendlela enikelwe ngokuya komThethosisekelo namkha

umThetho weNarha.

(c) ikuphepha kwenarha kufanele kulandelwe ngokukhambisana nomThetho,

okufaka hlangana nomThetho wamazwe.

(d) ukuphepha kwenarha kuzakulawulwa ngaphasi kwePalamende neKhabinedi.

Ukusungulwa, Ukwakhiwa Nokuziphatha Kwamaziko Wezokuphepha

199. (1) Amaziko wezokuphepha weRiphabliki akhiwa libutho lezokuvikela elilodwa,

amaziko wezesipholisa nawezobuhloli asungulwe ngokuya komThethosisekelo.

(2) Ibutho lezokuvikela ngilo kwaphela ibutho elisemthethweni ngaphakathi

kweRiphabliki.

(3) Ngaphandle kwamaziko wezokuphepha asungulwe ngokuya komThethosisekelo,

iinhlangano ezihlome ngeenkhali namkha imisebenzi, ingasungulwa kwaphela

ngokuya komThetho weNarha.

(4) Amaziko wezokuphepha kumele asungulwe begodu akhiwe ngokuya komThetho

weNarha.

(5) Imaziko wezokuphepha kumele asebenze begodu afundise begodu abawe

amalungawo bona asebenze ngokuya komThethosisekelo nomThetho okufaka

hlangana umThetho wamazwe neemvumelwano zeentjhabatjhaba ezibopha

iRiphabliki.

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

122

(6) Alikho ilunga lananyana ngiliphi iziko lezokuphepha okumele lithobele isiqunto

okusepepeneneni bona asikho emthethweni.

(7) Nanyana kungaba maziko wezokuphepha namkha ngimaphi amalungawo

okungezeka bona ekwenzeni imisebenzabo—

(a) bakhubaze iinrhuluphelo zeenhlangano zezombanganarha ezivunyelwa

mThetho ngokuya komThethosisekelo; namkha

(b) baragele phambili ngendlela esekelako nanyana ngiliphi irhuluphelo

lehlangano yezombanganarha.

(8) Ukuphumelelisa iinkambisolawulo zokwenza izinto bupepenene begodu

nangobuziphendulelo, amaKomidi wePalamende ahlonywe linengi leenhlangano,

kumele abeke ilihlo phezu kwamaziko wezokuphepha ngendlela ebekwe mThetho

weNarha namkha imilayo nemiyalo yePalamende.

Zokuvikela


IButho LezokuVikela

200. (1) IButho lezokuVikela kumele lijanyiswe belilawulwe njengeButho lezokuVikela

eliziphethe kuhle.

(2) Umsebenzi oqakatheke khulu weButho lezokuVikela kujamela nokuvikela

iRiphabliki, inarha yoke elingaphakathi kwayo nabantu bayo ngokuya

komThethosisekelo neenkambisolawulo zomThetho weentjhabatjhaba olawula

ukusetjenziswa kwamandla.

Isibopho Sezombanganarha

201. (1) Ilunga leKhabinedi kumele libe nesibopho sezevikeleko.

(2) NguMongameli kwaphela, njengeHloko yesiGungu seNarha, ongagunyaza

ukusetjenziswa kwaButho lezokuVikela—

(a) ekusebenzisaneni nezesipholisa;

(b) ekuvikeleni iRiphabliki; namkha

(c) ekufezekiseni iimbopho zeentjhabatjhaba.

(3) Nangabe ibutho lezokuphepha lisetjenziselwe nanyana ngisiphi isizathu esitjhiwo

esigatjaneni (2), uMongameli kumele azise iPalamende msinya nangokuzeleko

ngalokhu —

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

123

(a) amabanga wokusetjenziswa kweButho lezokuVikela;

(b) ngananyana ngiyiphi indawo lapha iButho lezokuVikela lisetjenziswa khona;

(c) inani labantu abasetjenziswako; begodu

(d) nesikhatheso iButho lezokuVikela okulindwe ngaso bona lisetjenziswe.

(4) Nangabe iPalamende ayihlali ngaphakathi kwamalanga alikhomba emva

kokusetjenziswa kweButho lezokuVikela ngendlela okutjhiwo ngayo kusigatjana

(2), uMongameli kumele ethule umbiko otlhogekako esigatjaneni 3 kukomidi

elawulako.

Ilawulo LeButho LezokuVikela

202. (1) UMongameli njengeHloko yesiGungu seNarha, umLawuli-oyiHloko weButho

lezokuVikela, begodu kumele anikele umLawuli weButho lezokuVikela umsebenzi.

(2) Ilawulo leButho lezokuVikela kumele lisetjenziswe ngokuya kwenqophiso yelunga

leKhabinedi elinesibopho sezokuvikeleka ngaphasi kwelawulo kaMongameli.

Ubujamo BokuVikela INarha

203. (1) UMongameli angamemezela ubujamo bokuvikela inarha begodu kumele azise

iPalamende msinya nangokuzeleko—

(a) amabanga wesimemezelo;

(b) nanyana kukuphi lapha iButho lezokuPhepha lithunjelwe khona; begodu

(c) nenani labantu ababandakanyekako.

(2) Nangabe iPalamende ayihlali lokha ubujamo bokuvikela inarha bumenyezelwa,

uMongameli kumele abizele iPalamende emhlnganweni okhethekileko

ngaphakathi kwamalanga alikhomba kusukela ngelanga lesimemezelo.

(3) Isimemezelo sobujamo bokuvikela inarha siphelelwa sikhathi ngaphandle nangabe

sivunyelwa yiPalamende ngaphakathi kwamalanga alikhomba kusukela ngelanga

lesimemezelo.

UNobhala Womphakathi Kwezokuphepha

204. UNobhala womphakathi weButho lezokuVikela kumele lisungulwe mThetho weNarha

ukwenzela bona isebenze ngaphasi kwelawulo lelunga leKhabinedi elinesibopho

sezokuphepha.

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

124

AmaPholisa


Imisebenzi YobuPholisa

205. (1) Imisebenzi yobuPholisa beNarha kumele ijanyiswe ngendlela ezakusebenza

eNarheni zombelele, eemFundeni, nalapha kufaneleko, emazingeni kaRhulumende

wemaKhaya.

(2) UmThetho weNarha kumele usungule amandla nemisebenzi yobuPholisa begodu

kumele ubonelele bona imisebenzi yobuPholisa ikghone ukufeza iimbopho zawo

ngekghono, nokutjhejwa kweendingo zeemFunda

(3) Iminqopho yemisebenzi yobuPholisa kuvimbela, ukuqeda begodu nokuphenyisisa

ubulelesi, ukuletha ukuthula emphakathini, ukuvikela nokuqinisekisa abakhi

beRiphabliki nepahla yabo, ukulonda nokukatelela umThetho.

Isibopho Sezombanganarha

206. (1) Ilunga leKhabinedi kumele lizibophelele kwezobuPholisa, begodu kumele

libeke umthethokambiso wezobuPholisa beNarha emva kokuthintana nemibuso

yeemfunda begodu nokutjheja iindingo zeemFunda.

(2) UmThethokambiso weNarha wezobuPholisa ungenza iinqalelelo

zemithethokambiso eyahlukahlukeneko manqophana neemFunda ezahlukneko

ngemva kokutjheja iindingo zobuPholisa nezinto eziqakathekileko kunezinye

zeemFundezo.

(3) IsiFunda ngasinye sinelungelo—

(a) lokubeka ilihlo ngokuziphatha kwezobuPholisa;

(b) ukubeka ilihlo, okufaka hlangana ukwamukela imibiko malungana nekghono

lemisebenzi yezobuPholisa;

(c) ukwenyula izinga letjhebiswano hlangana nezobuPholisa nomphakathi;

(d) ukulinganisa ikghono elifikelelwa ngezobuPholisa obubonakalako; begodu

(e) lokuthintana nelunga leKhabinedi eliziphendulela kwezobuPholisa nokwenza

iimphakamiso manqophana nobulelesi ngaphakathi kwesiFunda.

(4) IsiGungu sesiFunda esinesibopho semisebenzi yobuPholisa—

(a) esithweswe yona siSahlukwesi;

(b) esinikelwe yona mThetho weNarha; begodu

(c) esinikelwe yona ngokomthethokambiso wenarha wezobuPholisa.

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

125

(5) Ukwenzela bona akwazi ukwenza imisebenzi etjhiwo esigatjaneni (3); isiFunda—

(a) singaphenya, namkha sibeke iKomitjhini yePhenyo bona iphenye

iinghonghoyilo ezitjhoko bona amapholisa akasebenzi kuhle namkha

ukungakhambisani kuhle hlangana namaPholisa nomphakathi othileko;

begodu

(b) kumele yenze iimphakhamiso elungeni leKhabinedi elinesibopho

sezobuPholisa.

(6) ekwamukelweni kweenghonghoyilo ezethulwe siGungu sesiFunda, igatja

lobuPholisa leenghonghoyilo elizijameleko elisungulwe mThetho weNarha kumele

liphenye nanyana ngikuphi ukungasebenzi kuhle, namkha ubulelesi obenziwe

lilunga lezobuPholisa esiFundeni.

(7) UmThetho weNarha kumele ubonelele iphahla lokusungulwa, amandla, imisebenzi

nokulawulwa kwezobupholisa bendawo.

(8) Ikomidi ebunjwe lilunga leKhabinedi namalunga wesiGungu somKhandlu

weemFunda okumele lisungulwe ukwenzela bona libonelele ukusebenzisana

kwezobuPholisa nokuthintana hlangana kwamazinga wombuso.

(9) IsiBethamthetho sesiFunda singabawa uKomitjhinara wamaPholisa wesiFunda

bona avele ngaphambi kwananyana ngiyiphi ikomidi yaso ukuzokuphendula

iimbuzo.

ILawulo Lezobupholisa

207. (1) UMongameli, njengeHloko yesiGungu seNarha kumele afake emsebenzini umuntu

onguMma namkha uBaba bona abe nguKomitjhinara weNarha Zombelele

wezobuPholisa bona alawule begodu aphathe imisebenzi yobuPholisa.

(2) UKomitjhinara weNarha Zombelele kumele asebenzise amandla aphathe imisebenzi

yobuPholisa ngokuya komThethokambiso yobuPholisa yeNarha neenqophiso

ezibuya elungeni leKhabinedi elinesibopho sokusebenza kobuPholisa.

(3) UKomitjhinara weNarha Zombelele, ngokuzwana nesiGungu sezokuPhatha

sesiFunda kumele abeke esikhundleni uMma namkha uBaba njengoKomitjhinara

wesiFundeso, kodwana nangabe uKomitjhinara weNarha Zombelele nesiGungu

sesiFunda abakghoni ukuzwana ngalowo okumele anikelwe umsebenzi, lilunga

leKhabinedi elinesibopho sezobupholisa kumele libe ngumlamuli kilokho.

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

126

(4) AboKhomitjhinara besiFunda banesibopho sezobuPholisa eemFundeni zabo—

(a) njengombana kujanyiswe mThetho weNarha; begodu

(b) Ngokulawulwa mamandla kaKomitjhinara weNarha Zombelele ngale

kokuphatha imisebenzi yobuPholisa ngokuya kwesigatjana (2).

(5) UKomitjhinara wesiFunda kumele bona njalo ngonyaka abikele isiBethamthetho

sobupholisa besiFundeni, begodu kumele athumele iKhophi yombiko

kuKomitjhinara weNarha Zombelele.

(6) Nangabe uKomitjhinara wesiFunda angasathenjwa siGungu sesiFunda, isiGungweso

singabeka indlela efaneleko yekambiso yokususwa namkha ukutjhidiswa namkha

ukuthathwa kwegadango lokukhalima uKomitjhinara lowo ngokuya komThetho

weNarha.

Unobhala Womphakathi Wezobupholisa

208. Igatja labuNobhala bomphakathi kwezobupholisa kumele lisungulwe mThetho weNarha

bona lisebenze ngaphasi kwelawulo lelunga leKhabinedi elinesibopho sezobuPholisa.

UbuHloli


Ukusungulwa Nelawulo Lemisebenzi YezobuHloli

209. (1) Nanyana ngimuphi umsebenzi wezobuHloli, ngaphandle kwananyana ngiyiphi enye

ingcenye yebutho lezokuvikela, namkha umsebenzi wezobupholisa, ungasungulwa

kwaphela nguMongameli njengeHloko yesiGungu seNarha, begodu nangokuya

komThetho weNarha.

(2) UMongameli, njengeHloko yesiGungu seNarha kumele aqatjhe uMma namkha

uBaba njengeHloko yomunye nomunye umsebenzi wezobuHloli osungulwe

ngokuya kwesigatjana (1), begodu kumele abe nobuzibophelelo bezombanganarha

ukwenzela ukulawula nokuphatha nanyana ngimuphi wemisebenzi leyo, namkha

akhombe ilunga leKhabinedi ukuthatha ubuzibophenlelo.

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

127

Amandla, Imisebenzi Nokubeka Ilihlo

210. UmThetho weNarha kumele ulawule iminqopho; amandla nemisebenzi yezobuHloli,

okufaka hlangana nanyana ngiyiphi ingcenye yezobuHloli bebutho lezokuvikela namkha

yezobuPholisa; begodu kumele ubonelele—

(a) ukuthintanisa kwayo yoke imisebenzi yezobuHloli; begodu

(b) nokubeka ilihlo Mphakathi phezu kwemisebenzi leyo eyenziwa mHloli

oqatjhwe nguMongameli njengeHloko yesiGungu seNarha, begodu avunyelwe

ngesiqunto esemukelwe okungasenani buncani besibili esithathwini

bamalunga wesiBethamthetho seNarha.

ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA

128

ISAHLUKO 12

ABARHOLI BENDABUKO


Ukumukelwa

211. (1) Iziko, ubujamo nendima edlalwa buRholi beNdabuko ngokuya komThetho wesintu,

kuyamukelwa, ngaphasi komThethosisekelo.

(2) Ilawulo lobuRholi beNdabuko lelo elihlonipha irherho lekambiso yomThetho

wesiNtu lingasebenza ngokulawulwa nginanyana ngimuphi umThetho osebenzako

namasiko, okufaka hlangana amatjhuguluko namkha ukwesulwa komThetho lowo

namkha amasiko lawo.

(3) Amakhotho kumele asebenzise umThetho wesiNtu lapho umThetho loyo usebenza

khona, ngokulawulwa umThethosisekelo nomThetho wananyana ngimuphi omunye

umThetho osebenza ngomThetho wesiNtu.

Imisebenzi YabaRholi BeNdabuko

212. (1) UmThetho weNarha unganikela indima edlalwa baRholi beNdabuko

njengesikhungo esizingeni lemakhaya eendabeni ezithinta imiphakathi yemakhaya.

(2) Ukuqalana neendaba ezimanqophana nobuRholi beNdabuko, indima edlalwa

baRholi beNdabuko, umThetho wesintu namasiko wemiphakathi elandela ikambiso

yerherho lomThetho wesintu—

(a) UmThetho weNarha namkha wesiFunda ungakhuthaza ukuhlonywa kwezindlu

zabaRholi beNdabuko; begodu

(b) UmThetho weNarha ungasungula umKhandlu wabaRholi beNdabuko.

ISAHLUKO 12: ABARHOLI BENDABUKO

129

ISAHLUKO 13

ZEEMALI

IiNdaba EziVamileko ZeeMali


IsiKhwama SeNarha SeMalingeniso

213. (1) KunesiKhwama seNarha seNgenisomali ngaphakathi kwaso okumele kubhadelwe

yoke imali etholakele kuRhulumende weNarha ngaphandle kwemali etjhiywe

ngamabomu ngokuya komThetho wePalamende.

(2) Imali ingadoswa esiKhwameni seNarha seNgenisomali kwaphela—

(a) ngokwatjelwa ngokuya komThetho wePalamende; namkha

(b) njengehlawulo okumele ibhadelwe siKhwama seNarha seNgenisomali

nangabe kuyimali etjhiwo mThethosisekelo namkha ngokuya komThetho

wePalamende.

(3) Isabiwo esaneleko sesiKhwama sesiFunda seNgenisomali ebuthelelwe

nguRhulumende weNarha, idoswe bunqopha esiKhwameni seNarha seNgenisomali.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 213: 1 kuTjhirhweni 1998.]

Ukwabiwa Okulinganako Nezabelo Zemali Engenako

214. (1) UmThetho wePalamende kumele unikele—

(a) ukwabiwa okufaneleko kwesikhwama sengenisomali ebuthelelwe ezingeni

likaRhulumende weNarha phakathi kwakaRhulumende weNarha, wesiFunda

neweKhaya;

(b) ukuqunta inani lesabelo esifaneleko sesiFunda kilesisikhwama; begodu

(c) nanyana ngisiphi ukwatjelwa kweemFunda uRhulumende weKhaya namkha

uMasipala okuvela esikhwameni sikaRhulumende weNarha begodu nanyana

ngiyiphi imibandela izabelwezo ezingenziwa ngayo.

(2) UmThetho okukhulunywa ngawo esigatjaneni (1) ungamenyezelwa kwaphela emva

kokuthintana naboRhulumende beemFunda, bemaKhaya abahlelekileko begodu

neKomitjhini yeeNdaba zeeMali neeMali zikaRhulumende begodu nanyana ngiziphi

iimphakamiso zeKomitjhini sele zitjhejiwe, begodu kumele utjheje—

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

130

(a) neenrhuluphelo zenarha zombelele;

(b) nanyana ngisiphi isiqalelelo okumele senziwe manqophana neenkolodo

zenarha;

(c) iindingo neenrhulupelo zakaRhulumende weNarha eziquntwe ngendlela

ezwakalako;

(d) isidingo sokuqinisekisa bona iimFunda naboMasipala banekghono lokwethula

imisebenzi eqakathekileko nokwenza imisebenzi ebanikelwe yona;

(e) namandla kwezeemali zombuso nepumelelo yeemFunda naboMasipala;

(f) ekuthuthukiseni nezinye iindingo zeemFunda noRhulumende weKhaya

naboMasipala;

(g) ukungalingani kwezomnotho hlangana neemFunda;

(h) iimbopho zeemFunda naboMasipala ngokulandela umThetho weNarha;

(i) ifisekelo yezabiwo ezingatjhugululwako ngesikhathi nesikhathi; Iindingo

zokuba nekghono lokubonelela okurhabako namkha iindingo zesikhatjhana,

namanye amaphuzu asekelwe phezu kwamabanga afanako.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 214: 1 kuTjhirhweni 1998.]

IsabeloMali SeNarha, IimFunda NaboMasipala

215. (1) Isilinganiso seemali seNarha, iimFunda naboMasipala nekambiso yesilinganiso

seemali kumele ithuthukise ukusebenzela etjhatjhalazini, ukuziphendulela

nezokuphatha kwezeemali, kwezomnotho, iinkolodo begodu nehlangothi

lomphakathi.

(2) UmThetho weNarha kumele uqunte—

(a) iindlela zeelinganiso zeemali yeNarha, iimFunda naboMasipala;

(b) isikhathi iinlinganiso zeemali zeNarha, zesiFunda naboMasipala okumele

zethulwe ngaso; begodu

(c) nokobana isilinganiso seemali ezingeni elinye nelinye lombuso kufanele

sitjengise umthombo wezeemali zombuso nangendlela iindleko

zizakukhambisana ngayo nomThetho weNarha.

(3) Isilinganiso seemali sezinga elinye nelinye lombuso kumele simumathe—

(a) ukulinganisela kweemali ezingena esiKhwameni sikaRhulumende neendleko;

ngokwehlukanisa hlangana kwepahla nemali;

(b) iimphakamiso malungana nokubhadelwa kokutlhogeka kweemali

ngaphakathi kwesikhathi esisebenzisiweko; begodu

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

131

(c) ukuveza iinhloso manqophana nokubonelelwa kweemali nezinye iimbopho

zombuso ezizokwengeza iinkolodo zikaRhulumende emnyakeni olandelako.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 215: 1kuTjhirhweni 1998.]

Ukulawulwa Kwesikhwama

216. (1) UmThetho weNarha kumele usungule igatja elilawula iiMali zeNarha begodu ubeke

amagadango aqinisekisa ukusebenzela etjhatjhalazini nokulawula iindlela zombili

ezingeni elinye nelinye lombuso, ngokusungula—

(a) ikambiso eyamukelwa ngokuvamileko yezokubala imali;

(b) ukuhlukanisa iindleko ngaphasi kweenqhema ezifanako; begodu

(c) ukusebenzisa amazinga nemigomo efanako yokulawula imali.

(2) Igatja elilawula iimali kumele likatelele ukukhambisana namagadango ahlonywe

ngokwesigatjana (1), lingajamisa nokuthunyelwa kweemali kelinye igatja lombuso

nangabe igatja lelo lephula amagadango okuvunyelwene ngawo.

[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 5 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

(3) Isiqunto sokujamisa ukuthunyelwa kwemali ezimele zithunyelwe esifundeni

ngokwesigaba 214 (1) (b) singathathwa kwaphela ngokwemibandela evezwe

esigatjaneni (2) begodu—

(a) angekhe sijamise ukudluliswa kweemali amalanga adlula emalangeni ali-120;

begodu

(b) singakatelelwa ngokurhaba kodwana sizakuphelelwa sikhathi kusukela

emva, ngaphandle nangabe iPalamende isivumela ngokulandela ikambiso

efana ngokwaneleko naleyo esungulwe ngokulandela isigaba 76 (1) begodu

ebekwe migomo neenqunto ezihlanganyelweko. Ikambiso le kumele iqedwe

ngaphakathi kwamalanga ama-30 kusukela ekukhutjhweni kwesiqunto ligatja

elilawula zeemali.

[Isigatjana 3 sitjhugululwe sigaba 5 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

(4) IPalamende ingavuselela isiqunto sokujamisa ukudluliswa kweemali ngamalanga

angadluliko emalangeni ali-120 isikhathi ngasinye, ngokulandela ikambiso

esungulwe ngokuya kwesigatjana (3).

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

132

(5) Ngaphambi kobana iPalamende ingavumela namkha ivuselele isiqunto sokujamisa

ukudluliswa kweemali esifundeni—

(a) umHloliincwadizombelele kumele ethule umbiko ePalamende; begodu

(b) isiFunda kumele sinikelwe isikhathi sokuziphendulela manqophana

nokusolelwa kwaso begodu sithule bayo ubufakazi ngaphambi kwekomidi.

Ukuthola Ipahla Nokwenzela Imisebenzi

217. (1) Lokha isijamiso sombuso esisezingeni likaRhulumende weNarha, wesiFunda

namkha weKhaya namkha amanye amaziko akhonjwe mThetho weNarha enza

iimvumelwano zokuthenga namkha ukwenzelwa umsebenzi, kumele benze njalo

ngokuya komThetho weNarha namkha wesiFunda osungula ikambiso efaneleko,

elungileko, esetjhatjhalazini, enephaliswano begodu enakekela neendleko.

(2) Isigatjana (1) asivimbeli iinjamiso zombuso namkha amaziko akhonjiwe

esigatjanenesi ekusebenziseni indlela elandelwako ukothola ipahla nokwenzelwa

umsebenzi ebonelela—

(a) imihlobo ekhethwa kuneminye ekunikelweni ukuthola kwepahla namkha

ukwenzela umsebenzi; begodu

(b) ukuvikela nokuthuthukisa abantu namkha iinqhema zabantu abatjhiyeke

emva ngebanga lebandlululo elingakafaneleki.

(3) UmThetho weNarha kumele ubeke umleyo okuzakukghonakaliswa ngawo

umthethokambiso okukhulunywe ngawo esigatjaneni (2).

[Isigatjana (3) sijanyiselwe sigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

Iinqinisekiso ZikaRhulumende

218. (1) URhulumende weNarha, wesiFunda namkha weKhaya angazibophelela

ekubhadeleni imali ebolekiweko kwaphela nangabe ukuzibophelela lokho

kwenziwa ngokulandela imibandela ebekwe mThetho weNarha.

(2) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungamenyezelwa kwaphela nangabe

iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende zitjhejiwe.

(3) Qobe mnyaka, omunye nomunye uRhulumende kumele ukhuphe umbiko

ngeenqinisekiso ezinikelweko.

[Ilanga lokuthoma kwesigaba 218: 1 kuTjhirhweni 1998.]

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

133

Imirholo Yabantu Abaphethe Iinkhundla Zomsebenzi Womphakathi

219. (1) UmThetho wePalamende kumele usungule isijamiso esibeka—

(a) imirholo, izabelo ezinye ezingezelela umrholo nenzuzo yamalunga

wesiBethamthetho seNarha, amalunga aziinthunywa ngokuzeleko

ukujamela isifunda emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, amalunga

weKhabinedi, amaSekelabo, abaRholi beNdabuko, namalunga wananyana

ngimiphi imiKhandlu yabaRholi beNdabuko; begodu

(b) inani lokuphelela lomrholo, izabelo ezingezelela umrholo namkha inzuzo

yamalunga wesiBethamthetho sesiFunda, amalunga womKhandlu

wezokuphatha namalunga wemiKhandlu kaMasipala ehlukahlukileko.

(2) UmThetho weNarha okumele uhlome iKomitjhini ezokwenza iimphakamiso

manqophana nemirholo, izabelo nenzuzo etjhiwo esigatjaneni (1).

(3) IPalamende ingaphasisa umThetho okhonjwe esigatjaneni (1) emva kokutjheja

nanyana ngiziphi iimphakamiso zeKhomitjhini ehlonywe ngokwesigatjana (2).

(4) IKhabinedi, isiBethamthetho sesiFunda, uMasipala namkha ngisiphi esinye

isiphathiswa singasebenzisa umThetho weNarha okhonjwe kusigatjana (1) ngemva

kokutjheja nofana ngiziphi iimphakamiso zeKomitjhini esungulwe ngokuya

kwesigatjana (2).

(5) UmThetho weNarha kumele usungule iinjamiso ezibeka imirholo, izabelo

ezingezelelwa umrholo nemizuzo yamajaji, umVikeli womPhakathi,

umHloliincwadizombelele begodu namalunga wananyana ngiyiphi iKomitjhini

ebonelelwa mThethosisekelo, okufaka hlangana nelawulo lezokurhatjha elikhonjwe

esigabeni 192.

IKomitjhini YezeeMali NeeMali ZikaRhulumende


Ukuhlonywa Nemisebenzi

220. (1) KuneKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende weRiphabliki eyenza

iimphakamiso ezibonelelwa eSahlukwenesi, namkha emThethweni weNarha,

ePalamende, eemBethamthethweni zeemFunda nezinye iimphathiswa ezibekwe

mThetho weNarha.

(2) IKomitjhini izijamele begodu ingaphasi kwaphela komThethosisekelo nomThetho

begodu kumele ingathathi ihlangothi.

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

134

(3) IKomitjhini kumele isebenze ngokulandela umThetho wePalamende begodu

ekwenzeni imisebenzi yawo, kumele itjheje amaphuzu woke aqakathekileko,

okufaka hlangana nalawo arheliswe esigabeni 214(2).

Ukubekwa Eenkhundleni Nesikhathi Sokusebenza Samalunga

221. (1) IKomitjhini le ibunjwa boMma naboBaba abalandelako, abakhethwe

nguMongameli njengeHloko yeKhabinedi:

(a) uSihlalo neSekela likaSihlalo;

(b) abantu abathathu abakhethwe ngemva kokubonisana naboNdunakulu,

ngokuya ngokwerhelo elenziwe ngokuya kwekambiso etjhiwo mThetho

weNarha;

(c ) abantu ababili abakhethwe ngemva kokubonisana noRhulumende weKhaya,

ngokuya kwerhelo elenziwe ngokuya kwekambiso etjhiwo mThetho weNarha,

begodu

(d) nabanye abantu ababili.

[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiHlanu somThetho

womnyaka we-1999 ojanyiselelwe ngesigaba 7 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba

lomThetho womnyaka we-2001.]

(1A) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) kumele uvumele ukuzibandakanya—

(a) kwaboNdunakulu ekwenzeni irhelo eliqaliweko esigatjaneni (1) (b); kanye

(b) naboRhulumende beKhaya abahlelelekileko ekwenzeni irhelo eliqaliweko

esigatjaneni (1) (c).

[Isigatjana (1A) sifakwe ngokwesigaba 7 (b) somThethosiseko oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]



(2) Amalunga weKomitjhini kumele abe nelwazi elifaneleko.

(3) Amalunga asebenza eenkhundleni lezo ngokwesikhathi esibekwe mThetho

weNarha. UMongameli angasusa ilunga esikhundleni ngamabanga

wokungaziphathi kuhle, ukubhalelwa msebenzi nofana ukungabi nekghono.

Imibiko

222. IKomitjhini kumele ibike qobe ePalamende neemBethamthethweni zeemFunda.

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

135

IDzwili LeBulungelo


Ukuhlonywa

223. IBulungelo eliphakathi leSewula Afrika libulungelo eliphakathi leRiphabliki begodu

lilawulwa ngokulandela umThetho wePalamende.

Iminqopho Eqakathileko

224. (1) Iminqopho eqakathekileko yeBulungelo eliphakathi leSewula Afrika kuvikela inani

lemali esetjenziswa enarheni yekhethu eenrhuluphelweni zomnotho odzimeleleko

nothuthukako ngaphakathi kweRiphabliki.

(2) IBulungelo eliphakathi leSewula Afrika, ekuphumeleliseni iminqopho yalo, kumele

lenze imisebenzi yalo ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi namkha

ukuvinjelwa; kodwana kumele kube nokuthintana hlangana neBulungelo leli

nelunga leKhabinedi elinobuziphendulelo eendabeni zeemali.

Amandla Wemisebenzi

225. Amandla nemisebenzi yeBulungelo eliPhakathi leSewula Afrika ngilawo asetjenziswa

ngokwesiko mabulungelo aphakathi, amandla nemisebenzi le kufanele ibekwe mThetho

wePalamende begodu kumele asetjenziswe namkha enziwe ngokulandela imibandela

ebekwe ngokulandela loyo mThetho.

IiNdaba ZeeMali ZeemFunda NezemaKhaya


IiMali EziNgenako ZeemFunda

226. (1) KunesiKhwama seeMali seemFunda kesinye nesinye isiFunda, ngaphakathi kwaso

kumele kubhadelwe imali yoke eyamukelwa nguRhulumende wesiFunda.

(2) Imali ingadoswa esiKhwameni seeMali zikaRhulumende wesiFunda kwaphela—

(a) ngokulandela isilinganiso seemali esenziwe ngokomThetho wesiFunda;

namkha

(b) lokha kuyimali leyo kumele ibhadelwe siKhwama seeMali zikaRhulumende

wesiFunda ngokwaso, lokha lokho kubonelelwa mThethosisekelo namkha

mThetho wesiFunda.

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

136

(3) Imali eyabelwe uRhulumende weKhaya ngendlela yokuyidluliswa kuRhulumende

wesiFunda, ngokuya kwesigaba 214(1) imali edoswa, ngokunqophileko

esiKhwameni seeMali zikaRhulumende wesiFunda.

(4) UmThetho weNarha ungazenzela umThethosisekelo lapho—

(a) umThetho wesiFunda ngokuya ngokwesigatjana (2) (b) esivumela

ukukhutjhwa kwemali kube isibizo esinqophileko esiKhwameni seMali

yombuso sesiFunda ; begodu

(b) Imali ebekelwe uRhulumende weKhaya ngokudluliswa esiFundeni ngokuya

ngokwesigatjana (3) kumele ibhadelwe kuMasipala wesiFundeso.

[Isigatjana (4) sifakwe ngokwesigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 226: 1 kuTjhirhweni1998.]

Imithombo YeNarha Yezabelo ZikaRhulumende WeemFunda

NowemaKhaya

227. (1) URhulumende wemaKhaya kusiFunda ngasinye—

(a) Unelungelo lokwabelwa ngokufaneleko kileyomali ebuthelelwe enarheni

zombelele bona ukghone ukwethula imisebenzi eqakathekileko nokwenza

imisebenzi enikelwe yona; begodu

(b) Ungamukela izabelo ezinye ezivela kumali kuRhulumende weNarha, ngokuya

kwemibandela ethileko, namkha ngaphandle kwemibandela.

(2) Imali kaRhulumende engezelelweko ebuthelelwe ziimFunda namkha

boMasipala angeze yadoswa kuleyo Mali eyabelwe yona evela esiKhwameni

seeMali zikaRhulumende weNarha. Ngokulinganako uRhulumende weNarha

awukabotjhelelwa bona ulilise iimFunda namkha aboMasipala ababhalelwe

kukwengeza imali yombuso bona ilinganise amandla wayo kwezeemali zombuso,

nalokho ekubuthelelako ngendlela yomthelo.

(3) ISabelo sesiFunda esifaneleko seMali kaRhulumende ebuthelelwe enarheni

zombelele, kumele sidluliselwe esiFundeni ngaphandle kokuriyada begodu

ngaphandle kokudoswa, ngaphandle nangabe ukudluliswa lokho kujanyiswe

ngokulandela isigaba 216.

(4) IsiFunda kumele sizibonele nanyana ngimiphi imithombo esiyidingako

ngokulandela isijamiso somThethosisekelo wesiFunda, leso ezalisela iindingo

ezibonelelwa mThethosisekelo lo.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 227: 1 kuTjhirhweni 1998.]

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

137

Imithelo YeemFunda

228. (1) IsiBethamthetho sesiFunda singabhadelisa—

(a) Imithelo, amalevi namkha imbophelelo ngaphandle komThelo wemali

eyamukelwa mumuntu, umthelo wokuthenga, umthelo wepahla ovamileko,

umthelo obhadelelwa inarha namkha imithelo yepahla evela ngaphandle

kwenarha; begodu

(b) Iimali ezilinganako ezibhadelelwa imisebenzi, umthelo, ilevi namkha umthelo

wepahla obekwe mThetho weNarha, ngaphandle kwemithelo yamafemu,

umthelo wentengo, umthelo weNarha namkha umthelo wepahla evela

ngaphandle kwenarha.

[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 9 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho

womnyaka we-2001.]

(2) Amandla wesiBethamThetho wokubhadelisa imithelo, ilevi nomthelo

wemisebenzi—

(a) Angeze asetjenziswa ngendlela ekhubaza ngokungazwakaliko ikambiso

yezomnotho weNarha, yezomnotho ukweqela ngaphandle kwemikhawulo

yeemFunda namkha ukudluliswa kwepahla, imisebenzi neemali; begodu

(b) Kumele kulawulwe ngokulandela umThetho wePalamende, loyo

ongamenyezelwa kwaphela emva kweemphakamiso zeKomitjhini yezeemali

neeMali zikaRhulumende sele zitjhejiwe.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 228: 1 kuTjhirhweni 1998.]

Amandla Nemisebenzi KaMasipala Yeemali

229. (1) Ngokweengatjana (2), (3) begodu (4), uMasipala—

(a) angabeka imali ebhadelwako epahleni kanye nehlawulo yemali yemisebenzi

yethulwe namkha eyenziwe esikhundleni sakaMasipala; begodu

(b) nange agunyaziwe mThetho wesiTjhaba, ezinye iintela, imithelo

begodu imithelo yePahla elungele uRhulumende weKhaya namkha

isigaba sikaRhulumende weKhaya lapha uMasipala loyo awela khona,

kodwana akakho uMasipala ongabeka ilevi yentengo, umthelo wentengo

engezelelweko, umthelo wentengo ovamileko namkha umthelo.

(2) Amandla kaMasipala ukubeka imali ebhadelwako yepahla, nehlawulo yemali

yemisebenzi ezihlinzekwe nofana esikhundleni sikaMasipala, namkha amanye

amalevi, imithelo namkha imithelo yepahla—

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

138

(a) angeze kwenziwa ngendlela ebonakala ivimbela imigomo yezomnotho

weNarha, imisebenzi, namkha ukukhambiswa kwepahla yesitjhaba,

imisebenzi, imali namkha umsebenzi; begodu;

(b) kungalawula mThetho weNarha.

(3) Nange aboMasipala ababili banamandla weemali afanako begodu nemisebenzi

efanako malungana neendawo efanako, ukwahlukana okufaneleko kwamandla

nemisebenzi kumele kwenziwe ngokomThetho weNarha. Ukwahlukana

kungenziwa ngemva kokuqalisisa ubuncani bakhona iindlela ezilandelako:

(a) isidingo sokukhambisana neenkambisolawulo ezizwakalako zemithelo.

(b) amandla nemisebenzi eyenziwa nguMasipala ngamunye.

(c) amandla weemali zikaMasipala ngamunye.

(d) ukuphumelela nekghono lokubuthelelwa kweemali zemithelo.

(e) ukulingana.

(4) Akukho esigabenesi okutjhiya ngaphandle ukwabelana kwenzuzo etholakele

ngokwalesisigaba phakathi kwaboMasipala labo abanamandla weemali

nemisebenzi endaweni efanako.

(5) UmThetho weNarha otjhwiwo esigabenesi ungenziwa kwaphela ngemva

kokuthintana noRhulumende weKhaya ohlelekileko nokutjhejisisa iimphakamiso

ezenziwe yiKomitjhini.

[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 229: 1 kuTjhirhweni 1998.]

Ukuboleka Iimali KwesiFunda

230. (1) IsiFunda singaboleka imali yokubhadela ipahla namkha iindleko ezikhona ngaphasi

kwemibandela ezwakalako ebekwe mThetho weNarha, kodwana ukubolekwa

kweemali kungaphakanyiswa nakunesidingo sokubhadela iindleko ezikhona

ngesikhathi sonyaka.

(2) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungenziwa umthetho kwaphela

ngemva kobana iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zitjhejiwe.

[Isigaba 230 sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

we-2001.]

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

139

Ukuboleka Iimali KwakaMasipala

230A. (1) UmKhandlu kaMasipala ngokuya ngokomThetho weNarha unga—

(a) bolekela uMasipala imali namkha usebenzise iindleko zananyana ngisiphi

isikhathi, leyo mali ingafuneka nangabe kunesidingo sokusetjenziswa kwemali

yomthelo; begodu

(b) bona nomKhandlu wakusasa bazibophelele ekusebenziseni umThetho

kanye nesiGungu somThetho ukubonelela imalimboleko namkha amasiso

kaMasipala.

(2) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungenziwa umThetho kwaphela

ngemva kobana iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zitjhejiwe.

[Isigaba 230A sifakwe ngokwesigaba 17 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho

womnyaka we-2001.]

ISAHLUKO 13: ZEEMALI

140

ISAHLUKO 14

IINJAMISO EZIVAMILEKO

UmThetho WeenTjhabatjhaba


Iimvumelwano ZeenTjhabatjhaba

231. (1) Ukubamba iinkulumiswano nokutlikitla iimvumelwano zeentjhabatjhaba

kusemahlombe weKhabinedi.

(2) iimvumelwano zeentjhabatjhaba zibopha iRiphabliki kwaphela emva kobana

zamukelwe ngesiqunto sesiBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha

ongamele iimFunda ngaphandle kwanyana kusivumelwano esitjhiwo

esigatjaneni (3).

(3) Iimvumelwano zeentjhabatjhaba zomhlobo wesithekiniki, ukuphatha namkha

ilawulo, namkha isivumelwano esingatlhogi ukuqinisekiswa emva kobana senziwe

namkha ukwamukelwa muva, esingenelwe yiKhabinedi, sibopha iRiphabliki

ngaphandle kobana sivunywe siBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha

ongamele iimFunda, kodwana kumele sethulwe ebandleni nemKhandlwini

ngaphakathi kwesikhathi esizwakalako.

(4) Esinye nesinye isivumelano samazwe sizakuba mThetho ngaphakathi kweRiphabliki

nangabe simenyezelwe ukuba mThetho ngendlela yomThetho weNarha;

kodwana isijamiso esizisebenzela ngokwaso ngileso esamukelwe yiPalamende,

simThetho ngaphakathi kweRiphabliki ngaphandle kwanyana singakhambisani

nomThethosisekelo namkha nomThetho wePalamende.

(5) IRiphabliki ibotjhelelwa ziimvumelwano zeentjhabatjhaba lezo ebezibopha

iRiphabliki lokha umThethosisekelo lo uthoma ukusebenza.

UmThetho Wamasiko Weentjhabatjhaba

232. UmThetho wamasiko weentjhabatjhaba mThetho weRiphabliki ngaphandle kwalokha

ungakhambisani nomThethosisekelo lo namkha umThetho wePalamende.

ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKO

141

Ukusetjenziswa KomThetho Weentjhabatjhaba

233. Lokha nakuhlathululwa nanyana ngimuphi umThetho, ikhotho kumele izikhethele

ihlathululo ezwakalako yomThetho leyo ekhambisana nomThetho weentjhabatjhaba,

kunalelo elinye ihlathululo elingakhambisaniko nomThetho weentjhabatjhaba.

Ezinye Iindaba


ITjhatha YamaLungelo

234. Ekutjaleni intando yesitjhaba esungulwe mThethosisekelo lo, iPalamende ingamukela

amaTjhatha wamaLungelo akhambisana neenjamiso zomThethosisekelo.

Umaziphathe

235. Ilungelo labantu beSewula Afrika loke lokuziphatha komphakathi othileko ngokwesiko

nelimi lawo, njengobana kutjengiswa tjhatjhalazi mThethosisekelo lo, akuvimbeli,

ngaphakathi kwesijamiso selungelo leli, ukubonelelwa kwelungelo lokuzibumba

ngokwesiko nelimi kwanoma ngimuphi umphakathi ohlanganyela isiko nelimi elifanako,

ngaphakathi kwenye nenye ingcenye yeRiphabhliki, namkha ngananyana ngiyiphi indlela

ebekwe mThetho weNarha.

Ukusekelwa Ngeemali Kweenhlangano Zombanganarha

236. Ekurageni intando yesitjhaba ebandakanya iinhlangano-ezinengi, umThetho weNarha

kumele ubonelele ukusekelwa ngeemali kweenhlangano zombanganarha ezithatha

indima eemBethamthethweni zeNarha nezeemFunda, ngendlela efaneleko nangendlela

yokujanyelwa kweenhlangano lezo ngokwamavowudu atholwe ngizo.

Ukugcina Iimbopho ZomThethosisekelo

237. Zoke iimbopho zomThethosisekelo kumele zigcinwe ngokuzimisela nangaphandle

kokuriyada.

Ukwenzelwa Nokudlulisela Amandla Nemisebenzi

238. IsiGungu sesiJamiso somBuso esikunanyana ngiliphi izinga likaRhulumende—

(a) singadlulisela nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi okumele

siwenze ngokuya komThetho kunanyana ngisiphi esinye isiGungu sesiJamiso

ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKOCompetence

142

somBuso, ngaphandle kwanyana ukudlulisela lokho kukhambisana

nomThetho wokobana amandla asetjenziswako namkha umsebenzi

kungenziwa; namkha

(b) singasebenzisa nanyana ngimaphi amandla namkha senze nanyana ngimuphi

umsebenzi wananyana ngisiphi isiGungu sesiJamiso somBuso ezingeni learhende

namkha ezingeni leenthunywa.

Iinhlathululo

239. Ngaphakathi komThethosisekelo, ngaphandle kwalokha ubujamo nabutjho ngenye

indlela—

“UmThetho weNarha” ufaka—

(a) umThetjhwana owenziwe manqophana nomThetho wePalamende; begodu

(b) umThetho ebewusebenza lokha umThethosisekelo nawuthomako begodu

bewenziwa nguRhulumende weNarha;

“IsiJamiso somBuso” sitjho—

(a) nanyana ngimuphi umNyango kaRhulumende namkha ukuphatha ezingeni

lomBuso weNarha, wesiFunda namkha wemaKhaya; namkha

(b) Noma ngimuphi umsebenzi namkha iziko—

(i) elisisebenzisa amandla namkha elenza umsebenzi ngokulandela

umThethosisekelo lo namkha umThethosisekelo wesiFunda; namkha

(ii) elisebenzisa amandla wombuso namkha elenza umsebenzi

womphakathi ngokulandela umThetho, kodwana alifaki hlangana

ikhotho namkha abahluleli;

“UmThetho wesiFunda” ufaka—

(a) imithetjhwana eyenziwe ngokulandela umThetho wesiFunda; begodu

(b) nomThetho lowo ebewuvele unamandla womThetho lokha umThethosesekelo

lo nawuthoma ukusebenza begodu ulawulwa mBuso wesiFunda.

Ukutjhayisana Hlangana Nemitlolo YomThethosisekelo Ehlukahlukileko

240. Lokha nakwenzeka bona kube nokutjhayisana hlangana nemitlolo ehlukahlukeneko

yomThethosisekelo, umtlolo wesiNgisi ozakuba ngiwo abanamandla womThetho.

ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKO

143

Amalungiselelo Wesikhathi Setjhuguluko

241. ITjhejuli 6 isebenza ngesikhathi setjhuguluko lehlelo lomThethosisekelo elitja elihlonywe

mThethosisekelo lo begodu nakwenye nenye indaba ekhambisana nesikhatheso

setjhuguluko.

Ukusulwa KwemiThetho

242. ImiThetho etjhiwo eHlelweni 7 iyasulwa, ngokulawulwa sigaba 243 neHlelo 6.

Isihloko Esifitjhani Nokuthoma Ukusebenza

243. (1) UmThetho lo ubizwa ngomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika we-1996,

begodu uthoma ukusebenza msinyana ngemva kwelanga elibekwe nguMongameli

ngesimemezelo, okungeze kwaba lilanga elingemva kwamhlana ilanga lili- 1

kuVelabahlinze 1997.

(2) UMongameli angabeka amalanga ahlukileko ngaphambi kwelanga elitjhiwo

esigatjaneni (1) manqophana neenjamiso ezihlukileko zomThethosisekelo lo.

(3) Ngaphandle kwalokha lomTlolo uveza okuhlukileko, nakutjhiwo isikhathi

sokuthoma ukusebenza komThethosisekelo lo ngaphakathi komThethosisekelo

kumele kuhlathululwe njengombana kutjhiwo isikhathi leso ngaso lesosigaba

sithoma ukusebenza.

(4) Nayikukuthi ilanga elihlukileko libekelwe nanyana ngisiphi isigaba

somThethosisekelo lo ngokwesigatjana (2) esinye nesinye isigaba esinqopheneko

somThethosisekelo weRephabliki yeSewula Afrika (umThetho 200 we-1993),

esitjhiwo esimemezelwenesi, siyasulwa kusukela ngalo ilangelo.

(5) Iingaba 213, 214, 215, 216, 218, 226, 227, 228, 229 nesama- 230 zithoma

ukusebenza mhlana ilanga lili-1 kuTjhirhweni 1998, kodwana lokho akuvimbeli

ukumenyezelwa ngokulandela lomThethosisekelo komThetho otjhiwo kunanyana

ngisiphi isigaba ngaphambi kwelangelo. Bekufike lelolanga esinye nesinye isijamiso

esinqophene begodu simalungana neengaba zomThethosisekelo weRiphabliki

yeSewula Afrika we-1993 zihlala zinamandla.

ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKO

144

IHLELO 1

IFLARHA YESITJHABA


(1) Iflarha yesitjhaba yincani; inobude obubuyelelwe kanye nesiquntu kunobubanzi.

(2) Inzima, isagolide, ihlaza satjani, imhlophe, inokubovu okusabilibili begodu ihlaza samkayi

(3) Inesibumbeko saka-Y esihlaza satjani esibubunye besihlanu obubanzi njengeflarha.

Amalayini aphakathi webhendi athoma emakhoneni aphezulu nenzasi hlanu komphetho

weflarha, ahlangana phakathi kweflarha, aragele phambili ngokuvundlileko ukutjhinga

phakathi komphetho otjhaphulukileko.

(4) Ibhendi ehlaza satjani inomphetho, ngehla nangenzasi omhlophe, begodu nayitjhinga

ekupheleni kweflarha inokusagolide. Omunye nomunye umphetho unobubanzi

obububunye besihlanu njengeflarha.

(5) Uncantathu ohlanu kwesiphetho seflarha unzima.

(6) Ibhendi engehla evundlileko ibovu sabilibili kuthi ibhendi engenzasi evundlileko ibe hlaza

satjani. Amabhendi la ngayinye ibubanzi obusithathu seflarha.

Black = Nzima Gold = Golide White = Mhlophe

Green = Hlaza satjani Red = Bovu sabilibili Blue = Hlaza samkayi

IHLELO 1: IFLARHA YESITJHABA

145

IHLELO 1A

IINDAWO ZEEMFUNDA


[IHlelo 1A lifakwe sigaba 4 soMThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili lomThetho womnyaka

we-2005 nangesigaba 1 soMThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nantathu lomThetho womnyaka

we-2007 nangoMThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]

IsiFunda SePumalanga Kapa


[Ukuqintwa kwemikhawulo yesiFunda sePumalanga-Kapa kujanyiselelwe Mthethosisekelo oliTjhuguluko

leTjhumi nantathu lomThetho womnyaka we-2007.]

Umebhe Nomboro 3 weHlelo 1 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 6 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 7 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 8 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 9 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 10 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 11 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SeFreyistata


Umebhe Nomboro 12 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 13 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 14 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 15 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 16 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SeGauteng


[Ukusikwa kwemikhawulo yesiFunda se-Gauteng kutjhugululwe mThethosisekelo oliTjhuguluko

lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]

Umebhe WeNomboro 4 EsiYelelisweni 1490 Somnyaka We-2008

[Ireferensi yemebhe Nomboro 4 kuNothisi 1490 we-2008 ijanyiselelwe sigaba 1(a) somThethosisekelo

oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]

IHLELO 1A: IINDAWO ZEEMFUNDA

146

Umebhe Nomboro 17 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 18 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 19 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 20 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 21 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SaKwaZulu-Natal


[Ukusikwa kwemikhawulo yesifunda saKwaZulu-Natal kutjhugululwe mThethosisekelo oliTjhuguluko

leTjhumi naNtathu lomThetho womnyaka we-2007.]

Umebhe Nomboro 22 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 23 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 24 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 25 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 26 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 27 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 28 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 29 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 30 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 31 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 32 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SeTlhagwini (Limpopo)


Umebhe Nomboro 33 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 34 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 35 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 36 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 37 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SeMpumalanga


Umebhe Nomboro 38 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 39 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 40 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IHLELO 1A: IINDAWO ZEEMFUNDA

147

IsiFunda SeTlhagwini Kapa


Umebhe Nomboro 41 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 42 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 43 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 44 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 45 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SeTlhagwini Tjhingalanga


[Ukusikwa kwemikhawulo yesiFunda seTlhagwini –Tjhingalanga kutjhugululwe mThethosisekelo

oliTjhuguluko leTjhumi nesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]

Umebhe WeNomboro 5 EsiYelelisweni 1490 Somnyaka We-2008

[Ireferensi yemebhe Nomboro 5 ijanyiselelwe sigaba 1(b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi

nesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]

Umebhe Nomboro 46 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 47 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 48 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IsiFunda SeTjhingalanga Kapa


Umebhe Nomboro 49 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 50 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 51 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 52 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 53 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

Umebhe Nomboro 54 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005

IHLELO 1A: IINDAWO ZEEMFUNDA

148

IHLELO 2

IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO


[IHlelo 2 litjhugululwe ngokwesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lokuThoma lomThetho

womnyaka we-1997 beyajanyiselelwa sigaba 18 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

Isifungo Namkha Isibopho SikaMongameli Kunye NoMjaphethe

KaMongameli

1. UMongameli namkha uMjaphethe kaMongameli, ngaphambi kweJaji eliKhulu, namkha

elinye ijaji elinyulwe liJaji eliKhulu, kumele afunge/ azibophe ngokulandelako:

Phambi kwabantu boke abahlangene lapha, ngokwamukela ngokuzeleko isimemezelo

esiphezulu ngithatha ,njengoMongameli/Mjaphethe kaMongameli weRiphabliki yeSewula

Afrika, Mina u A. B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizakwethembeka kuRiphabliki

yeSewula Afrika, ngizakuhlonipha, ngiqalelele, ngibambelele emThethwenisisekelo

nakweminye imiThetho yeRiphabliki. Ngiyathembisa ngokuzithoba bona ngaso soke

isikhathi ngiza—

• kwenyusa izinga lakho koke okuzakukhulisa iRiphabhligi, ngiphikise koke

lokho okuzayilimaza;

• ngivikele bengenyuse izinga lamalungelo wawo woke amaSewula Afrika;

• ngenze yoke imisebenzi ngamandla nangekghono lami ngokwelwazi lami

elipheleleko nangokulalela unembeza wami;

• ngenze ukulunga kibo boke;

• ngizibophelele ekwenzeni okungcono kuRiphabliki nebantwini bayo.

(Nangabe kuthathwa isifungo: UZimu ngibawa angisize.)

Iimfungo Kunye Neembopho ZeSekela LikaMongameli

2. ISekela likaMongameli, ngaphambi kweJaji eliKhulu namkha elinye ijaji elibekwe liJaji

eliKhulu, kumele lifunge / lizibophe ngokulandelako:

Phambi kwabantu boke abahlangene lapha, ngokwamukela ngokuzeleko isimemezelo

esiphezulu ngithatha njengoMongameli weRiphabliki yeSewula Afrika, Mina u A. B.

ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizakwethembeka kuRiphabliki yeSewula Afrika, begodu

ngizakuthobela ngilandele, ngiphakamise nokuphumelelisa umThethosisekelo nayo

IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO

149

yoke imithetho eminye yeRiphabliki; begodu ngiyazibopha bengithembisa ngokuzithoba

bonyana ngaso soke isikhathi—

• ngizakuphuhlisa koke okuzakukhulisa iRiphabliki, ngiphikise lokho

okuzayilimaza;

• ngizakuba lilunga lesibethamthetho elithembekako;

• ngizakwenza umsebenzi wami ngamandla wami woke neemphiwo enginazo

ngelwazi lwami loke nekghono, namaqiniso walokho engikukholelwako;

• ngenze ukulunga kibo boke;

• ngizibophelele ekwenzeni okungcono kuRiphabliki nebantwini bayo.

(nangabe kuthathwa isifungo: UZimu ngibawa angisize.)

Isifungo Namkha Isibopho SaboNgqongqotjhe NamaSekela

WaboNgqongqotjhe

3. Omunye nomunye uNgqongqotjhe neSekela likaNgqongqotjhe, ngaphambi kweJaji

eliKhulu namkha iJaji elibekwe liJaji eliKhulu, ufanele afunge\azibophe ngokulandelako:

Mina u-A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizakwethembeka kuRiphabliki yeSewula

Afrika, begodu ngizakuthobela, ngihloniphe nokuphakamisa umThethosisekelo

nomThetho woke omunye weRiphabliki; Ngizibopha ukuphatha isikhundla

njengoNgqongqotjhe\iSekela likaNgqongqotjhe ngehlonipho nesithunzi; ukuba

ngumeluleki wamambala nothembekileko; ngingavezi ngokunqophileko namkha

ngokungakanqophi indaba okuyifihlo ethulelwe mina; begodu nokwenza imisebenzi

yesikhundla sami ngokutlhogomela nangekghono lami loke.

(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)

Iimfungo Namkha Iimbopho Zamalunga WesiBethamthetho SeNarha

Iinthunywa Zasafuthi ZomKhandlu Ongamele IimFunda Namalunga

WeemBethamthetho ZeemFunda

4. (1) Amalunga wesiBethamthetho seNarha, amalunga azithunywa ngokuzeleko

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda namalunga weemBethamthetho

zeemFunda, ngaphambi kweJaji eliKhulu namkha umehluleli okhonjwe liJaji

eliKhulu, bafanele bafunge\bazibophe ngokulandelako:

IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO

150

Mina, A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizokwethembeka kuRiphabliki

yeSewula Afrika, begodu ngizakuthobela, ngihloniphe nokuphakamisa

umThethosisekelo nomThetho woke weSewula Afrika, begodu ngithembisa

ngokuzibopha ukwenza imisebenzi yami njengelunga lesiBethamthetho\

elithunyelwe ngokuzeleko kumKhandlu weNarha ongamele iimFunda\lunga

lesiBethamthetho sesiFunda C.D ngekghono lami loke.

(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)

(2) Abantu abazalisa isikhundla kwesiBethamthetho seNarha, esiqhemeni samalunga

athunyelwe ngokuzeleko namkha esiBethamthethweni sesiFunda bangafunga

namkha bazibophe ngokuqinisekisa ngokulandela isigatjana (1) ngaphambi

koSihlalo wesiBethamthetho seNarha, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda

namkha iimBethamthetho zeemFunda, ngokuhlukahlukana.

Isifungo Namkha Isibopho SaboNdunakulu, AboMjaphethe

BaboNdunakulu Begodu Namalunga WeenGungu ZemiKhandlu

YeemFunda

5. UNdunakulu namkha uMjaphethe kaNdunakulu wesiFunda, elinye nelinye ilunga

lesiGungu somKhandlu wesiFunda, ngaphambi kweJaji eliKhulu namkha iJaji elikhonjwe

liJaji eliKhulu kumele bafunge\bazibophe ngokulandelako:

Mina, A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizokwethembeka kuRiphabliki yeSewula

Afrika begodu ngizakuthobela, ngihloniphe bengiphakamise umThethosisekelo

nomThetho woke omunye weRiphabliki; begodu ngizibopha ukuphatha isikhundla

njengoNdunakulu\ilunga lomKhandlu wezokuphatha wesiFunda C.D. ngehlonipho

nangesithunzi; ukuba ngumeluleki wamambala nothembekileko; nokungavezi

ngokunqophileko namkha ngokungakanqophi indaba eyifihlo ethulelwe mina; begodu

nokwenza imisebenzi yesikhundla ngekghono lami eliphezulu.

(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)

Iimfungo Namkha Iimbopho ZeemPhathiswa ZomThetho

6. (1) Elinye nelinye iJaji namkha uMjaphethe weJaji, ngaphambi kweJaji eliKhulu,

kumele lifunge / lizibophe ngokulandelako:

IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO

151

Mina, A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona njengeJaji leKhotho yomThethosisekelo

\ iKhotho ePhakemeko yezokuBuyekeza iinGwebo \ iKhotho ePhakemeko/

iKhotho E.F, ngizakwethembeka kuRiphabliki yeSewula Afrika, ngizakuphakamisa

nokuvikela umThethosisekelo begodu ngizakwenza okulungileko kibo boke abantu

ngokulingana ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi namkha ukukhubaza,

ngokukhambisana nomThethosisekelo nomThetho.

(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)

(2) Umuntu obekwe esikhundleni sokuba liJaji eliKhulu ongasilo iJaji esikhathini

sokukhonjwa kwakhe kumele afunge ngaphambi kweSekela leJaji eliKhulu,

nalingekho iJaji lelo kungaba liJaji elisesikhundleni esiphezulu eKhotho

yomThethosisekelo.

(3) IimPhathiswa zomthetho, namaSekela weemPhathiswa zomthetho, ngaphandle

kwamaJaji, kumele zifunge /zizibophe ngokukhambisana nomThetho weNarha.

IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO

152

IHLELO 3

IKAMBISO YAMAKHETHO


[IHlelo 3 litjhugululwe ngokwesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiNe lomThetho

womnyaka we-1999, begodu ngokwesigatjana 19 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001 nangesigaba 3 soMthethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho

womnyaka we-2002 kanye nesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane womnyaka

we-2008.]

Ingcenye A

Ikambiso Yamakhetho WeemPhathiswa ZomThethosisekelo


Ukusetjenziswa

1. Ikambiso etjhiwo eHlelenweli isetjenziswa lokha—

(a) isiBethamthetho seNarha sihlanganela ukukhetha uMongameli, namkha

uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo wesiBethamthetho seNarha;

(b) umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uhlanganela ukukhetha uSihlalo

namkha iSekela likaSihlalo; namkha;

(c) isiBethamthetho sesiFunda sihlanganela ukukhetha uNdunakulu wesiFunda

namkha uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo wesiBethamthetho.

Ukwenyulwa

2. Emhlanganweni lapha iHlelo lisetjenziswa khona uSihlalo kumele abawe abongikhethani

abanyuliweko.

Iimfuneko ZangokomThetho

3. (1) Ukwenyula kumele kwenziwe eforomini elenzelwe lokho ngokwemithetho etlolwe

ku-ayithemu 9.

(2) Iforomu okwenyulwe kilo kumele litlikitlwe—

(a) malunga amabili wesiBethamthetho seNarha, nangabe kukhethwa

uMongameli namkha uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo

wesiBethamthetho seNarha

(b) ebujameni beenqhema ezimbili zamalunga aziinthunywa weemFunda,

IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO

153

nangabe uSihlalo namkha iSekela likaSihlalo uzokukhethwa; namkha

(c) malunga amabili wesiBethamthetho sesiFunda esithintekako, nangabe

uNdunakulu wesiFunda namkha uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo

uzokukhethwa.

(3) Umuntu onyuliweko ufanele atjengise bonyana uyakwamukela ukwenyulwa

kwakhe ngokutlikitla iforomu lokwenyulwa namtjhana elinye nelinye iforomu

eliqinisekiso esitloliweko.

Ukumemezelwa Kwamabizo Wabongikhetheni

4. Emhlanganweni lapha iHlelo lisetjenziswa khona, onguSihlalo kumele amemezele

amabizo wabantu labo abanyulwe njengabongikhetheni, kodwana angeze avumele

ipikiswano.

Ungikhetheni Oyedwa

5. Nangabe kwenyulwe ungikhetheni munye, uSihlalo kumele amemezele ungikhetheni

lowo njengokhethiweko.

Ikambiso Yamakhetho

6. Nangabe abantu abadlula munye benyulwe njengabongikhetheni—

(a) kumele kuthathwe ivowudu kilowo mhlangano ngokuvowuda emsitheleni;

(b) elinye nelinye ilunga elikhambele umhlangano, namkha lokha kumhlangano

womKhandlu weNarha ongamele iimFunda , isiFunda ngasinye

esijanywelweko, singaphosela ivowudu yinye; begodu

(c) umuntu loyo onguSihlalo kumele amemezele ungikhetheni othole

amavowudu wobunengi njengokhethiweko.

Ikambiso Yokukhutjhwa

7. (1) Nangabe akabikhona ungikhetheni othola amavowudu wenengi, ungikhetheni

othola inani lamavowudu elingaphasi kwawo woke kumele akhutjhwe begodu

kuthathwe enye ivowudu kilabo abongikhetheni abaseleko ngokukhambisana

nesigaba 6. Lekambiso kumele ibuyelelwe kube kufike lapha ungikhetheni athola

inengi lamavowudu.

(2) Nangabe abongikhetheni ababili namkha ukwedlula, omunye nomunye wabo

IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO

154

uthole inani lamavowudu elingaphasi kwawo woke, ivowudu ehlukileko

yabongikhetheni labo kumele ithathwe, begodu ibuyelelwe ngokwenani lelo

okudingekako bonyana kuquntwe bona ngimuphi ungikhetheni okumele

ukukhutjhwa.

Imihlangano Eminye Engalandelako

8. (1) Nangabe kwenyulwe abongikhethani ababili kwaphela, namkha nangabe kusele

abongikhetheni ababili kwaphela ngemva kokulandela ikambiso yokukhutjhwa,

begodu labo abongikhetheni ababili bathola inani elilinganako lamavowudu,

umhlangano olandelako kumele ubanjwe ngaphakathi kwamalanga alikhomba,

ngesikhathi esizakubekwa nguSihlalo womhlangano.

(2) Nangabe umhlangano olandelako ubanjwa ngokuya kwesigatjana (1) ikambiso

ebekwe eHlelweneli kumele isetjenziswe emhlanganweni lowo sengathi

bekumhlangano wamathomo wamakhetho lawo athintekako.

Imilayo

9. (1) IJaji eliKhulu kumele lenze imilayo equnta—

(a) ikambiso yemihlangano lapha iHlelweli lisetjenziswa khona;

(b) imisebenzi yananyana ngimuphi umuntu obe nguSihlalo emhlanganweni

lowo begodu nanyana ngimuphi orhelebha loyo onguSihlalo;

(c) iforomu lelo okumele kwethulwe ngalo abenyuliweko;

(d) indlela amakhetho okumele akhanjiswe ngayo.

(2) Imilayo le kumele yaziswe ngendlela equntwe liJaji eliKhulu.

Ingcenye B

Indlela Okuquntwa Ngayo Ukuzibandakanya Kweenhlangano

ZeenThunywa ZeemFunda EmKhandlwini WeNarha Ongamele

IimFunda


1. Inani leenthunywa esiqhemeni seenthunywa ezijamele isiFunda emKhandlwini

weemFunda ongamele iimFunda lapha ihlangano ivela khona, kumele liquntwe

ngokubuyelela inani leenhlalo zehlangano eziphetheko esiBethamthethweni sesiFunda

ngetjhumi begodu imiphumela ihlukaniswe ngenani leenhlalo esiBethamthethweni

IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO

155

kungezelelwe ngasinye.

2. Nangabe ukubalwa ngokwesigaba 1 kuletha inani elidlulileko elingakghoni ukuzaliswa

linani lamalunga aziinthunywa elabelwe ihlangano ngokwesigaba leso, inani elidluleleko

lelo kufanele liphalisane namanye amanani adluleleko atholwa yihlangano enye namkha

iinhlangano, begodu lawo malunga aziinthunywa angakaneli iinhlalo esiqhemeni

kufanele babelwe ihlangano namkha iinhlangano ngokulandela ubunengi ngenani

elidluleleko

3. Nangabe iinsalela eziphalisanako eziqalelelwe ku-ayithemu 2 ziyalingana, iinthunywa

ezingakathunyelwa kumele zifakwe ehlanganweni, namkha eenhlanganweni ngeensalela

ezifanako ngendlela esuka enanini lamavowudu eliphezulu ukuya kweliphasi,

elirekhodiweko leenhlanganwezo ngamakhetho wokugcina wesiBethamthetho sesiFunda

okukhulunywa ngawo.

[I-ayithemu 3 ingezelelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiNe lomThetho womnyaka

we-2009 begodu wajanyiselelwa ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho

womnyaka we-2002 kanye nesigaba 5(a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho

womnyaka we-2008.]

4. Nangabe iinhlangano ezidlula kweyodwa ezinenani lesalela elifanako zirekhode

amavowudu alinganako emakhethweni wokugcina wesiBethamthetho sesiFunda,

isiBethamthetho esithintekako kumele siphe iinthunywa zeenhlangano ngesalela efanako

neyehlangano abalingana nayo ngokomthetho okhambisana noMthethosisekelo.

[I-ayithemu 4 ingezelelwe sigaba 5(b) soMthethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho

womnyaka we-2008.]

IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO

156

IHLELO 4

IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO

LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA

Ingcenye A


• Ilawulo lamahlathi weendabuko

• Zelimo

• Ubudoyelo beemphaphamtjhini, ngaphandle kwebeentjhabatjhaba nabangekhaya

bangenarheni nebeentjhabatjhaba

• Ukuphathwa kweembandana namalwele

• Amakhasino, imijarho, ukugembula, ukubheja, ukungenela amaphaliswano ngaphandle

kwelotho nezemidlalo

• Ukuvikeleka kwabathengi

• Iindaba zamasiko

• Ilawulo yomonakalo omkhulu owehlileko

• Ifundo kiwo woke amazinga, ngaphandle kwefundo ephakemeko

• Ibhoduluko

• Imisebenzi yezamaphilo

• Ukwakhiwa kwezindlu

• UmThetho wesintu naloyo ophathelene namasiko ngokulawulwa siSahluko 12

somThethosisekelo

• Umthethokambiso welimi nokulawulwa kwamalimi esemthethweni ngendlela isiqalelelo

sesigaba 6 somThethosisekelo sidlulisela ngayo ikghono lokuphathwa kwamalimi

esiBethamthetho sesiFunda.

• Ukulawulwa namkha ukunikelwa bunqopha komsebenzi wokukhutjhwa kweendaba

kuRhulumende wesiFunda ngokulawulwa sigaba 192

• Ukutlhogonyelwa kwemvelo, ngaphandle kweenqiwu neendawo zesitjhaba , iimvande

zeentjalo neentlabagelo ezivela elwandle

• ZobuPholisa ukufika ezingeni lapha iinqalelelo zeSahluko 11 somThethosisekelo zinikela

isiBethamthetho sesiFunda amandla welawulo

• Ilawulo lesilaphazo

IHLELO 4: IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO

LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA

157

• Ukukhula kwesizwe

• Iimali zokudluliswa kwepahla

• Amaziko kaRhulumende aseemFundeni manqophana neendawo zokusebenzela

eziseHlelweneli begodu neHlelweni 5

• Iinkhwelo zomphakathi

• Imisebenzi yomphakathi kwaphela ephathelene neendingo zemiNyango kaRhulumende

yeemFunda ekunikelweni ngezenzelwa ukulawula bunqopha imisebenzi abanikelwe yona

ngaphasi komThethosisekelo lo namkha nanyana kungaba ngimuphi omunye umThetho

• Ukuhlelwa kweeemFunda nentuthuko

• Ilawulo leendlela

• Ukulondwa kwehlabathi

• Ukuvakatjha

• Zerhwebo

• UbuRholi beNdabuko, ngokulawulwa sisaSahluko 12 somThethosisekelo

• Ukuthuthukiswa kweendawo ezisemadorobheni nezisemakhaya

• Ukuthelelwa kweenkoloyi

• Imisebenzi yezehlalakuhle

Ingcenye B


Iindaba ezilandelako ezimanqophana noRhulumende wemaKhaya kufikela ezingeni elitjhiwo

sigaba 155 (a) no (7):

• Isilaphazo lommoya

• Imigomo yokwakha

• Iinsetjenziswa zetlhogomelo yabantwana

• Ukwenziwa kwegezi nerhasi

• Zeencima mlilo

• Ukuvakatjha kwangaphakathi kwendawo

• Amadoyelo weemphaphamtjhini wakaMasipala

• Ukuhlela aboMasipala

• Imisebenzi yezamaphilo yaboMasipala

• Zeenkhwelo zomphakathi kuMasipala

• Zemisebenzi yomphakathi kaMasipala kwaphela ephathelene neendingo zaboMasipala

ukurhelebha ekunikeleni ngezenzelwa ukulawula bunqopha imisebenzi abanikelwe yona

ngaphasi komThethosisekelo lo namkha nanyana kungaba ngimuphi omunye umThetho

IHLELO 4: IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO

LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA

158

• Zemikhumbi, iinkepe, amabhrorho eqa ilwandle, iindawo lapha kujama iinkephe kungafaki

iindaba zemikhumbi zenarha zeentjhabatjhaba

• Ilawulo lamanzi endleleni eendaweni ezinemakhiwo

• Imigomo yezerhwebo

• Imisebenzi yezamanzi nokuhlwengisa ngamanzi leyo erhunyezwe kufika lapha

kumalungana neendlela zokunikela amanzi nokukhambiswa kwamanzi asilapheleko

nesoreji

IHLELO 4: IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO

LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA

159

IHLELO 5

IINDAWO ZOKUSEBENZISA IKGHONO LESIGUNGU

SESIBETHAMTHETHO SESIFUNDA

Ingcenye A


• Ubuhlabelo

• Iinkhwelo zeengulani

• Izindlu zokulonda iincwadi nemitlolo ngaphandle kwezindlu zokulonda iincwadi nemitlolo

zenarha

• IBulungelo leencwadi ngaphandle kweBulungelo leencwadi lenarha.

• Amalayisensi wotjwala

• Amamyuziyamu kungafaki amamyuziyamu weNarha

• Ukuhlelwa kwesiFunda

• Iindaba zamasiko zesiFunda

• Zokuzithabisa ngaphakathi kwesiFunda

• Zemidlalo neendawo zokuzithabisa ngaphakathi kwesiFunda

• Zeendlela nesiphithiphithi ngaphakathi kwesiFunda

• Zokwelatjhwa kweembandana ngaphandle kwelawulo yomsebenzi ofundelwe lokho

Ingcenye B


Iindaba ezilandelako zikaRhulumende weKhaya ukufikela ezingeni elendlalwe kusigaba 155(b)

(a) no (7):

• Indawo zokududa neensetjenziswa zokuzithabisa amathuna, amamotjhara neendawo

zokutjhiswa kweendumbu

• Zokuhlwengisa

• Ilawulo lalokho okulitshwenyo emphakathini

• Ilawulo lokuthengiswa kotjwala emphakathini

• Iindawo zokuhlalisa, ukutlhogomela nokubulunga iinlwana

• Ukukampela namadrada wokukampela

• Ukukhutjhwa kwamalayisense nokulawulwa kweendawo ezithengisela

• umphakathi ukudla

IHLELO 5: IINDAWO ZOKUSEBENZISA IKGHONO LESIGUNGU SESIBETHAMTHETHO SESIFUNDA

160

• Ukulawulwa kweendawo ezithengisela umphakathi utjwala

• Iinsetjenziswa zendawo

• Iindawo neensetjenziswa namkha izinto zokudlala

• Iimaraga

• Ubuhlabelo bukaMasipala

• Iindawo zokuphumula nokuzithabisa

• Iindlela zikaMasipala

• Itjhada elisabaleleko

• Iinkiti (zeenkomo)

• Iindawo zomphakathi

• Ukuthuthwa kwesila namasoreji

• Ukuthengisa eentradini

• Ukukhanyiswa kweentrada

• Zeendlela nokuphagwa kweenkoloyi

IHLELO 5: IINDAWO ZOKUSEBENZISA IKGHONO LESIGUNGU SESIBETHAMTHETHO SESIFUNDA

161

IHLELO 6

AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA


[IHlelo 6 itjhugululwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lekuThoma lomThetho womnyaka

we-1997,nangesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho womnyaka we-1998

kanye nangesigaba 20 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka

we-2001.]

Iinhlathululo

1. EHlelweneli, ngaphandle kwanyana kungakhambisani nomtlolo—

“Isabelo” kutjhiwo ingcenye yeRiphabliki ngaphambi kokuthoma komThethosisekelo

omutjha, ekhabe kuyindawo ngokuya komThethosisekelo weSewula Afrika yebandlululo

ithathwa ezijameleko namkha ezibusako;

“UmThethosisekelo omutjha” kutjhiwo umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1996

“UmThetho wombuso owadlulako” kutjhiwo umThetho ophasiswe ngaphambi kobana

umThethosisekelo odlulileko uthome;

“UmThethosisekelo odlulileko” kutjhiwo umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1993 (umThetho wenomboro 200).

Ukuragela Phambili Komthetho Okhona

2. (1) Woke umthetho ogade usebenza lokha umThethosisekelo omutjha uthoma

ukusebenza, uragela phambili ngokusebenza, ngaphasi kwalokhu—

(a) nanyana ngiliphi itjhugululo namkha ukwesulwa; begodu

(b) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.

(2) UmThetho wombuso owadlulako usaragela phambili ngokusebenza

ngokwesigatjana (1)—

(a) awunakho ukusetjenziswa okubanzi, ngokwesifunda nanyana gayiphi indlela,

kunokobana beyinjalo ngaphambi komThethosisekelo odlulileko usetjenziswe

ngaphandle usulwe ngokulandelana bona ube nokusetjenziswa okubanzi;

begodu

(b) uragela phambili nokusetjenziswa baphathi labo egade bawusebenzisa

ngesikhathi umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

162

Ihlathululo Lomthetho Osesekhona

3. (1) Ngaphandle kwanyana ungakhambisani nomqondo namkha ungakhambisani,

kwananyana ngiwuphi umThetho lowo obukade ukhona lokha nakuthoma

ukusebenza umThethosisekelo omutjha—

(a) kuRiphabliki yeSewula Afrika namkha umbuso onomaziphathe, kumele

kuthathwe bona kutjhiwo kuRiphabliki yeSewula Afrika ngaphasi

komThethosisekelo omutjha;

(b) ePalamende; isiBethamthetho seNarha namkha indlu yeSinethi kumele

kuthathwe bona kutjhiwo yiPalamende,isiBethamthetho seNarha namkha

umKhandlu weNarha ongamele iimFunda ngaphasi komThethosisekelo

omutjha;

(c) kuMongameli, iSekela likaMongameli, uNgqongqotjhe, iSekela

likaNgqongqotjhe namkha iKhabinedi, kuthathwe bonyana kutjhiwo

uMongameli, iSekela likaMongameli lokuthoma, uNgqongqotjhe, iSekela

likaNgqongqotjhe namkha iKhabinedi ngaphasi komThethosisekelo omutjha,

ngokwesigaba 9 seHlelweli;

(d) kuMongameli weSinethi kumele kuthathwe bonyana kutjhiwo uSihlalo

womKhandlu weNarha ongamele iimFunda;

(e) kusiBethamthetho sesiFunda, uNdunankulu nofana umKhandlu

wezokuphatha wesiFunda kuthathwe bona kutjhiwo isiBethamthetho

sesiFunda uNdunankulu namkha umKhandlu wezokuphatha ngaphansi

komThethosisekelo omutjha ngokwesigaba 12; eHlelweneli; namkha

(f) elimini elisemthethweni nofana amalimi, kumele kuthathwe bona kutjhiwo

nofana ngiliphi ilimi kulawo asemthethweni ngaphasi komThethosisekelo

omutjha.

(2) Ngaphandle kobanyana ingakhambisani nalokho okutjhiwoko nofana ingafani,

kungaqalwa kunofana ngiwuphi umThetho wombuso owadlulako—

(a) ePalamende, iNdlu yePalamende namkha isiBethamthetho namkha ibandla

lesiBethamthetho nofana umbuso onamaziphathe, kufanele kuthathwe

bonyana kutjhiwo—

(i) iPalamende ngaphasi komThethosisekelo omutjha, nangabe ilawulo

lomThetho lowo lifakiwe namkha linikelwe ngaphasi komThethosisekelo

owadlulako namkha umThetho lo wombuso weNarha; namkha

(ii) isiBethamthetho sesiFunda nakube ukusetjenziswa komThetho

kunikelwe namkha unikelwe ngaphasi komThethosisekelo owadlulako

nofana umThetho wombuso wesiFunda; namkha

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

163

(b) uMongameli womBuso, uNdunakulu, umlawuli namkha esinye isiphathiswa

esiphezulu, iKhabinedi, ibandla laboNgqongqotjhe namkha ibandla

eliphakemeko leRiphabhligi nofana umbuso onomaziphathe kufanele

kuthathwe bona kutjhiwo—

(i) uMongameli ngaphasi komThethosisekelo, nakube ukusetjenziswa

komThetho lowo kunikelwe namkha unikelwe ngaphasi

komThethosisekelo owadlulako namkha eHlelweneli kuKhabinedi;

namkha

(ii) uNdunankulu wesiFunda ngaphasi komThethosisekelo omutjha,

nakube ukulawulwa lokho kunikelwe namkha kunikelwe ngaphasi

komThethosisekelo owadlulako namkha eHlelenweli esiGungwini

seFunda.

IsiBethamthetho seNarha

4. (1) Nanyana ngubani ogade alilunga lesiBethamthetho seNarha ngesikhathi

umThethosisekelo omuntjha uthoma ukusebenza uba, lilunga ngesikhathi

sokuthoma ukusebenza komThethosisekelo.

(2) IsiBethamthetho seNarha njengombana sibunjwe ngokuya kwesigatjana (1) kumele

ithathwe njengekhethwe ngaphasi komThethosisekelo omutjha ngokwesikhathi

esiphela ngomhlaka 30 Apreli 1999.

(3) IsiBethamthetho seNarha libunjwa malunga ama-400 ngokwesikhathi sakhona nje,

ngaphasi kwesigaba 49(4) somThethosisekelo omutjha.

(4) Imigomo neenqunto zesiBethamthetho ezisetjenziswako lokha umThethosisekelo

omutjha uthoma ukusebenza, iragela phambili ngokusebenza ngaphasi

kwetjhuguluko namkha ukwesulwa.

Umsebenzi Ongakaqedwa Ngaphambi KwePalamende

5. (1) Nanyana ngimuphi umsebenzi ongakaqedwa siBethamthetho seNarha lokha

umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza kumele kuragelwe ngawo phambili

ngokuya komThethosisekelo omutjha.

(2) Nanyana ngimuphi umsebenzi ongakaqedwa phambi kweSinethi lokha

umThethosisekelo omutjha nawuthoma ukusebenza, kumele udluliselwe

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, begodu umKhandlu loyo kumele

uragele phambili ngomsebenzi loyo ngokuya komThethosisekelo omutjha.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

164

Amakhetho WesiBethamthetho SeNarha

6. (1) Amakhetho wesiBethamthetho seNarha angeze abanjwa ngaphambi kwamhlana

zima-30 kuSihlabantangana 1999 ngaphandle kwalokha isiBethamthetho seNarha

lipheliswe ngokwesigaba 50(2), ngemva kokuzwakalisa ivowudu yokungabi

nethemba kuMongameli ngokulandela isigaba 102(2) somThethosisekelo omutjha.

(2) Isigaba 50(1) sijamiswa kwesikhatjhana bekube mhlana amalanga ama-30

kuSihlabantangana 1999.

(3) Nangaphandle kwalokhu umThethosisekelo ogadungileko wesuliwe, iHlelo 2

lomThethosisekelo lowo njengobana utjhugululo sesingezelelo A seHlelweli

sizakusebenza—

(a) bekufike amakhetho wokuthoma wesiBethamthetho seNarha gaphasi

komThethosisekelo omutjha;

(b) ukulahlekelwa bulunga besiBethamthetho seNarha ngaphasi kwamajamo

obungayamaniko nalobo obutjhiwo esigabeni 47(3) kumThethosisekelo

omuntjha; begodu

(c) Ekuzalisweni kweenkhundla zesiBethamthetho seNarha, ukungezelelwa,

ukubuyekezwa nokusebenziswa kwamarhelo weenhlangano ekuzaliseni

iinkhundla, bekufike amakhetho wesibili wesiBethamthetho seNarha ngaphasi

komThethosisekelo omutjha.

(4) Isigaba 47(4) somThethosisekelo omutjha siyajanyiswe bekufike amakhetho wesibili

wesiBethamthetho seNarha ngaphasi komThethosisekelo omutjha.

UmKhandlu WeNarha Ongamele IimFunda

7. (1) Ngokwesikhathi esiphela msinyana ngaphambi kokuhlala kokuthoma

kwesiBethamthetho sesiFunda okubanjwa emva kwamakhethwaso wokuthoma

ngaphasi komThethosisekelo omutjha—

(a) ukujanyelwa kweenhlangano eenthunyweni zesiFunda eziya emKhandlwini

weNarha ongamele iimFunda, kumele kufane nokujanyelwa kweenhlangano

eenthunyweni zesiFunda lapha amaSinethi ali-10 wesiFunda enyulwa khona

ngokuya kwesigaba 48 somThethosisekelo ogadungileko; begodu

(b) ukunikelwa kwamalunga aziinthunywa zasafuthi namalunga athunyelwe

kwesikhathana kweenhlangano ezijanyelweko esiBethamthethweni sesiFunda

kungaleli hlobo:

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

165

ISIFUNDA IINTHUNYWA ZASAFUTHI IINTHUNYWA

EZIKHETHEKILEKO


1. IPumalanga-Kapa ANC 5

NP 1

ANC 4

2. IFreystata ANC 4

FF 1

NP 1

ANC 4

3. IGauteng ANC 3

DP 1

FF 1

NP 1

ANC 3

NP 1

4. IKwaZulu-Natal ANC 1

DP 1

IFP 3

NP 1

ANC 2

IFP 2

5. IMpumalanga ANC 4

FF 1

NP 1

ANC 4

6. ITlhagwini-Kapa ANC 3

FF 1

NP 2

ANC 2

NP 2

7. ITlhagwini ANC 6 ANC 4

8. ITlhagwini Tjhingalanga ANC 4

FF 1

NP 1

ANC 4

9. ITjhingalanga-Kapa ANC 2

DP 1

NP 3

ANC 1

NP 3

(2) Ihlangano ejanyelwe ngaphakathi kwesiBethamthetho sesiFunda—

(a) kumele yenyule amalunga aziinthunywa zasafuthi hlangana nabantu abagade

bamaSinethi lokha umThethosisekelo omutjha nawuthoma ukusebenza

begodu bayaphumelela ukusebenza njengamalunga athunyelwe ngokuzeleko;

begodu

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

166

(b) inganyula abanye abantu njengamalunga athunyelwe safuthi kwaphela

nangabe abakho abagade bamaSinethi abaphumelelako namkha inani labo

liyatlhayela.

(3) IsiBethamthetho sesiFunda kumele sikhethe amalunga athunyelwe ngokuzeleko

ngokukhambisa nezenyulo zeenhlangano.

(4) Iingatjana (2) nesesi- (3) zisetjenziswa kwaphela lokha nakukhethwa amalunga

athunyelwe safuthi emKhandlwini weNarha kwamathomo.

(5) Isigaba 62 (1) somThethosisekelo omutjha asizukusetjenziswa ekwenyulweni

nekukhethweni kwalaba egade bamaSinethi njengamalunga athunyelwe safuthi

ngokulandela isigabesi.

(6) Imilayo nemiyalo yeSinethi egade zisetjenziswa lokha umThethosisekelo

omutjha nawuthoma ukusebenza, kumele isetjenziswe malungana nemisebenzi

yomKhandlu weNarha ekufikeni ezingeni lapho ingasetjenziswa khona, ngaphasi

kwananyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa.

Labo Egade BamaSinethi

8. (1) Loyo egade ayiSinethi ongakakhethwa ukuba lilunga elithunyelwe safuthi

emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda ulungelwa ukuba lilunga

lesiBethamthetho sesiFunda enyulwa kiso ukuba yiSinethi ngokulandela isigaba 48

somThethosisekelo ogadungileko.

(2) Nangabe loyo egade ayiSinethi uzikhethela ukungabi lilunga lesiBethamthetho

sesiFunda, loyo muntu uthathwa njengomuntu otjhiye phasi isikhundla sobuSinethi

ngelanga phambi bona umThethosisekelo uthome ukusebenza.

(3) Umrholo, izabelo ezingezelela umrholo nemivuzo yalowo begade ayiSinethi

okhethwe njengelunga elisithunywa ngokuzeleko angeze wehlizwe ngebanga

kwaphela lokukhethwa lokho.

IsiGungu SeNarha

9. (1) Nanyana ngubani egade anguMongameli, iSekela likaMongameli, uNgqongqotjhe

namkha iSekela likaNgqongqotjhe weRiphabliki ngaphasi komThethosisekelo

ogadungileko msinyana phambi kobana umThethosisekelo omutjha uthome

ukusebenza, uzakuragela phambili aphathe isikhundla leso ngokulandela

umThethosisekelo omutjha kodwana ngaphasi kwesigatjana (2).

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

167

(2) Bekufike mhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana 1999 iingaba 84, 89, 90,

91, 93 nama-96 zomThethosisekelo omutjha zizakuthathwa njengezifundeka

njengobana kwendlalwe esiNamathiselweni B seHlelweli.

(3) Isigatjana (2) asivimbeli uNgqongqhotjhe obegade ayiSinethi ngesikhathi

umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, bona aragele phambili ukuba

nguNgqongqhotjhe otjhiwo esigabeni 91(1) (a) somThethosisekelo omutjha,

njengombana isigabeso sifundeka esiNamathiselweni B.

IimBethamthetho ZeemFunda

10. (1) Nanyana ngimuphi umuntu okhabe alilunga namkha isiphathiswa

sesiBethamthetho sesiFunda masinya ngaphambi kobana umThethosisekelo

omutjha uthome ukusebenza uba lilunga namkha siphathiswa sesiBethamthetho

saleso sifunda ngaphasi komThethosisekelo omutjha, begodu uphatha isikhundla

njengelunga namkha isiphathiswa ngokulandela umThethosisekelo omutjha

begodu namkha ngimuphi umThethosisekelo ongaphasiswako.

(2) IsiBethamthetho sesiFunda njengobana sibunjwe ngokulandela isigatjana

(1) kumele sithathwe njengesikhethwe ngokuya komThethosisekelo omutjha

ngokwesikhathi esiphela mhlana amalanga am- 30 kuSihlabantangana 1999.

(3) Ngokwesikhathi saso esiphela mhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana

1999, begodu nangokulawulwa aba sigaba 108(4), isiBethamthetho sesiFunda

sibunjwa malunga abekelwe isiBethamthetho leso ngaphasi komThethosisekelo

ogadungileko kwengezelelwe ngalabo abagade bamaSinethi ababemalunga

wesiBethamthetho ngokulandela isigaba 8 seHlelweli.

(4) Imilayo nemiyalo yeemBethamthetho ezisebenzako masinya ngaphambi

kobana umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza, zizakuragela phambili

nokusebenza ngaphasi kwetjhuguluko nokusulwa.

Amakhetho WeemBethamthetho

11. (1) Nangaphandle kwalokha umThethosisekelo ogadungileko wesulwe, eHlelweni 2

lomThethosisekelo loyo, njengombana itjhugululwe esingezelelweni A eHlelenweni,

isasetjenziswa—

(a) ekukhethweni kwesiBethamthetho samathomo ngaphasi komThethosisekelo

omutjha;

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

168

(b) ekulahlekelweni kobulunga kusiBethamthetho ngaphasi kwamajamo

angezelelwe kulawo atjhiwo esigabeni 106 (3) somThethosisekelo omutjha;

begodu

(c) ekuzaliseni kweenkhundla esiBethamthethweni, nokwengezelelweni,

ukuhlolisisa nokusetjenziswa kwerhelo leenhlangano ekuzaliseni

iinkhundla kuze kufike amakhetho wesibili wesiBethamthetho ngaphasi

komThethosisekelo omutjha.

(2) Isigaba 106 (4) somThethosisekelo omutjha siyajanyiswa ngokumalungana

nesiBethamthetho sesiFunda bekufike amakhetho wesibili ngaphasi

komThethosisekelo omutjha.

IinGungu ZeemFunda

12. (1) Lowo ogade anguNdunakulu namkha ilunga lomKhandlu wezokuphatha wesiFunda

lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, uragela phambili kuleso

sikhundla begodu uphatha isikhundla leso ngokulandela lomThethosisekelo

omutjha namkha ngimuphi umThethosisekelo wesiFunda ozabe umenyezelwe,

kodwana ngaphasi kwesigatjana (2).

(2) Bekufike lapha uNdunakulu akhethwe ngemva kwamakhetho wokuthoma

wesiBethamthetho sesiFunda nakathoma ukusebenza, namkha isifunda

simemezela wawo umThethosisekelo nofana ngikuphi okwenzeka kokuthoma,

isigaba 132 nese-136 somThethosisekelo omutjha kumele zithathwe

njengezifundeka njengokutjhiwo esiNamathiselweni C eHlelweneli.

ImiThethosisekelo YeemFunda

13. UmThethosisekelo wesiFunda ophasiswe ngaphambi bonyana umThethosisekelo omutjha

uthome ukusebenza, kumele uzalise iindingo zesigaba 143 somThethosisekelo omutjha.

Imisebenzi YesiBethamthetho SesiFunda

14. (1) UmThetho omanqophana nanyana ngiyiphi indaba engaphasi kwendawo

yokusebenza etleliswe eHlelweni 4 nelesi- 5 emThethwenisisekelo omutjha begodu

lowo, lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, bewulawulwa

siPhathiswa esingaphakathi kwesiGungu seNarha, unganikelwa nguMongameli,

ngesimemezelo somThetho, esiPhathisweni ngaphasi komKhandlu wezokuPhatha

wesiFunda okhonjwe siGungu somKhandlu lowo wesiFunda.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

169

(2) Ukufika kuzinga lapho kudingeka khona bona ukunikelwa komThetho ngaphasi

kwesigatjana (1) kuphumeleliswe, nguMongameli, ngesimemezelo somThetho

anga—

(a) tjhugulula namkha amukele umThetho olawula ihlathululo namkha

ukusetjenziswa;

(b) lokha nangabe ukunikelwa lokho akusetjenjiswa emThethweni woke

namkha ingcenye yawo, itjhugululwe begodu amemezele kabutjha

namatjhuguluko atjhiwo endimeni (a) namkha, ngaphandle kwazo, lezo

zimiso zizakusetjenziswa ukufika kilelo zinga lokusetjenziswa; namkha.

(c) lawula nofana ngiyiphi indaba edingekako ngokokunikelwa lokhu, kufaka

hlangana ukudluliselwa kwabasenzi, namkha ukudluliselwa kwepahla,

iinkolodo, amalungelo neembopho kusuka kulunga leKhabhinethe namkha

lesiGungu somKhandlu wesiFunda namkha nanyana ngimuphi umNyango

womBuso, ukuphatha, amaphiko wezokuphepha namkha amanye amaziko.

(3) (a) Ikhopi yesinye nesinye isimemezelo esikhitjhwe ngokuya isigatjana (1)

namkha (2) kumele ithulwe ebandleni lesiBethamthethi nemKhandlwini

weNarha ongamele iimFunda ngaphakathi kwamalangana ali-10 wokwaziswa

kwesimemezelweso.

(b) Nangabe isiBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda

ngesiqunto angasivumeli isimemezelo namkha nanyana ngiyiphi ingcenye

yaso, isimemezelo namkha isiqalelelo siphelelwa sikhathi, ngaphandle kobana

kuthinteke—

(i) ukuba semthethweni kwakho koke okwenziwe ngokuya

kwesimemezelweso ngaphambi kobana siphelelwe sikhathi; namkha

(ii) amalungelo neenfanelo ezitholakele namkha iimbopho nemisebenzi

enikelwe ngaphambi kobana kuphele isikhathi.

(4) Nangabe umThetho unikelwa ngaphasi kwesigatjana (1) nanyana ngikuphi okhunye

okukhonjwa emthethweni esiPhathisweni esiwulawulako, kumele kuhlathululwe

siphathiswa okunikelwe kiso.

(5) Nanyana ngimuphi umsebenzi womThetho onikelwe ngaphasi kwesigaba 235(8)

somThethosisekelo ogadungileko kufaka hlangana nanyana ngiliphi itjhuguluko,

ukwamukela namkha ukwesula nesimemezelo esenziwe kabutjha mThetho omunye

nomunye begodu nanyana ngiliphi igadango elithethwe ngaphasi kwalesosigaba,

kuthathwa njengokwenziwe ngaphasi kwesigaba lesi.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

170

Umthetho Okhona Ongaphandle Kwamandla WePalamende Wokwenza

Umthetho

15. (1) IsiPhathiswa esingaphakathi kwesiGungu seNarha esitjheja nanyana ngimuphi

umthetho owela ngaphandle kwamandla wePalamende wokwenza umthetho,

ngesikhathi lapha umThethosisekelo uzabe uthoma khona ukusebenza, sona

siragela phambili ngokuba namandla phezu komThetho lowo bekufike lapha

unikelwa khona isiPhathiswa sesiGungu sesiFunda ngokuya kwesigaba 14

seHlelweli.

(2) I-ayithemana (1) iphelelwa sikhathi emva kweminyaka emibili umThethosisekelo

omutjha uthome ukusebenza.

Amakhotho

16. (1) Enye nenye ikhotho okufaka hlangana namakhotho wabaRholi beNdabuko

agade avele akhona maduze ngaphambi kobanyana umThethosisekelo omutjha

uthome ukusebenza, azakuragela phambili ngokusebenza nokusebenzisa

amandla anikezwe wona ngokulandela umThetho othintana nawo, begodu

omunye nomunye ophethe isikhundla sokuba ngumahluleli uzakuragela phambili

ngokuphatha lesosikhundla ngokulandela umThetho othintana nalesosikhundla,

ngaphasi kwalokho—

(a) nanyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa komThetho lo; begodu

(b) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.

(2) (a) Ikhotho yomThethosisekelo esungulwe ngokomThethosisekelo ogadungileko

izakuba yikhotho yomThethosisekelo ngaphasi komThethosisekelo omutjha.

(b)…….

[I-ayithemana (b) isulwe ngokwesigaba 20 (a) somThethosisekelo oliTjhugululo lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

(3) (a) Ikhotho ePhakemeko yezokuBuyekeza yeSewula Afrika izakuba yikhotho

ePhakameko yezokuBuyekeza ngaphasi komThethosisekelo omutjha.

(b)…….

[[I-ayithemana (b) isulwe ngokwesigaba 20 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho womnyaka we-2001.]

(4) (a) IKhotho ePhakemeko yesiFunda namkha yesiGodi, yeSewula Afrika namkha

iKhotho ePhakemeko yomBuso weSabelo namkha iNgenye evamileko

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

171

yeKhotho efana naleyo iba yiKhotho ePhakemeko ngaphasi komThethosisekelo

omutjha ngaphandle kwananyana ngiliphi itjhguluko lendawo yayo

yokuphatha, ngokulawulwa nginanyana ngiliphi ihlelo lokuhlanganiswa

elitjhiwo esigatjaneni (6).

(b) Nanyana ngubani ophethe isikhundla namkha othathwa njengophethe

isikhundla sokuba liJaji eliNgameleko, iSekela leJaji eliNgameleko namkha iJaji

leKhotho elitjhiwo endimaneni (a) lokha umThethosisekelo omutjha uthome

ukusebenza, uzakuba liJaji eliNgameleko, liSekela leJaji eliNgameleko namkha

iJaji leKhotho leyo ngaphasi komThethosisekelo omutjha, ngaphasi kwehlelo

lokuhlanganisa elitjhiwo esigatjaneni (6).

(5) Ngaphandle kwalokha kungakhambisani nokutjhiwo ngaphakathi namkha

kungafaneli ngokusobala, okutjhiwo kunanyana ngimuphi umThetho namkha

ikambiso—

(a) IKhotho yomThethosisekelo ngaphasi komThethosisekelo ogadungileko

ifanele ihlathululwe sengathi kutjhiwo iKhotho yomThethosisekelo ngaphasi

komThethosisekelo omutjha;

(b) IKhotho ePhakemeko yezokubuyekeza yeSewula Afrika kumele ihlathululwe

sengathi kutjhiwo iKhotho ePhakemeko yezokuBuyekezwa; begodu

(c) Ingcenye yeKhotho ePhakemeko yesiFunda namkha yesiGodi yiKhotho

ePhakemeko yeSewula Afrika namkha iKhotho ePhakemeko yeNarha

ezijameleko namkha ingcenye ejwayelekileko yeKhotho leyo, kumele

ihlathululwe sengathi kutjhiwo iKhotho ePhakemeko.

(6) (a) Ngokurhaba okukghonakalako emva kobona umThethosisekelo omutjha

uthome ukusebenza, amakhotho woke okufaka hlangana ukwakhiwa,

ukubunjwa, ukusebenza namandla wawo nemithetho yoke ethintana

nayo, okumele atjhugululwe ngokwehlelo lokuhlanganisa ngomnqopho

wokusungula ihlelo lekambiso yezobulungiswa elikhambisana neendingo

zomThethosisekelo omutjha.

(b) ilunga leKhabinedi eliziphendulela kwezekambiso yezobulungiswa, emva

kokuthintana neKomitjhana yeKambiso yezoBulungiswa kumele lihlongoze

ukuthoma kwehlelo lokuhlanganisa elibonelelwa epharagrafini (a).

(7) (a) Nanyana ngubani osesikhundleni, umThetho wokutjhugulula

umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika we-2001, uthoma

ukusebenza njenge—

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

172

(i) Mongameli weKhotho yomThethosisekelo, uba liJaji eliKhulu njengaba

kutjhiwo esigabeni 167 (1) somThethosisekelo omutjha;

(ii) iSekela likaMongameli weKhotho yomThethosisekelo, liba liSekela leJaji

eliKhulu njengombana kutjhiwo esigabeni 167 (1) somThethosisekelo

omutjha;

(iii) Jaji eliKhulu liba nguMongameli weKhotho ekulu yokudlulisa imilandu

njengombana kutjhiwo esigabeni 168 (1) somThethosisekelo omutjha.

(iv) iSekela leJaji eliKhulu, liba liSekela likaMongameli weKhotho eKulu

yokudlulisa imilandu njengombana kutjhiwo esigabeni 168 (1)

somThethosisekelo omutjha.

(b) yoke imiyalo nemithetjhwana neenqophiso ezenziwa nguMongameli

weKhotho yomThethosisekelo namkha iJaji eliKhulu usebenzile msinyana

ngaphambi kokusebenza komThetho wokutjhugulula umThethosisekelo

weRiphabliki yeSewula Afrika yomnyaka we-2001, uthoma ukusebenza

kufikela usulwa namkha utjhugululwa.

(c) Ungaphandle kokuthi kungakhambisani nokumumethweko namkha

kungakhambisani, ukutjheja komunye nomunye umThetho namkha ikambiso

eJajini eliKhulu namkha kuMongameli woKhotho yomThethosisekelo, kumele

kuthathwe njengokutjhejwe neJaji eliKhulu njengombana kutjhiwo esigabeni

167 (1) somThethosisekelo omutjha.

[I-ayithemana (7) ifakwe ngokwesigaba 20 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu

lomThetho we- 2001.]

Imilandu Esaleleko

17. Ukuzwelelwa kwemilandu neembawo ezisalele emva maduze ngaphambi kobonyana

umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza, kumele kuragelwe phambili ngazo

begodu ziqedwe sengathi umThethosisekelo omutjha awukamemezelwa, ngaphandle

kwalokha iinrhuluphelo zobulungiswa zibeka iindingo ezahlukileko.

Amandla Wokutjhutjhisa

18. (1) Isigaba 108 somThethosisekelo ogadungileko siragela phambili ukuba namandla

womThetho kuze kufike lapha umThetho weNarha obonelelwa kusigaba 179

somThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza. Isigaba lesi asithintani

nokubekwa esikhundleni komNqophisi-mazombe wezobuTjhutjhisi ngaphasi

kwesigaba 179.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

173

(2) Umtjhutjhisi-mazombe ophethe isikhundla lokha umThethosisekelo omutjha

uthoma ukusebenza, uragela phambili ngokusebenza ngokomThetho osetjenziswa

li-ofisi lakhe, ngaphasi kwe-ayithemana (1).

Ukufunga Nokuzibopha

19. Umuntu lowo oragela phambili esikhundleni ngokuya kweHlelweli begodu lowo othethe

isifungo sesikhundla namkha isibopho ngaphasi komThethosisekelo ogadungileko

angeze akatelelwa ukubuyelela isifungo sesikhundla leso namkha ‘isibopho ngaphasi

komThethosisekelo omutjha.

Amanye Amaziko Abunjwe MThethosisekelo

20. (1) Kilesisigaba “amaziko abunjwe mThethosisekelo” kutjhiwo—

(a) UmVikeli womPhakathi;

(b) IKomitjini yamaLungelo wobuNtu;

[Indima (b) itjhugululwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho womnyaka

we-1998.]

(c) iKomitjhini yokuLingana ngokoBulili;

(d) umHloliincwadizombelele;

(e) i-Reserve Bank yeSewula Afrika;

(f) iKomitjhini yezeeMali neeMali zomBuso;

(g) iKomitjhini yeKambiso yezoBulungiswa; namkha

(h) iBhodo yamaLimi woKe weSewula Afrika.

(2) Iziko elisungulwe mThethosisekelo ogadungileko namkha ngaphasi kwawo liragela

phambili ngokusebenza ngokulandela umThetho osetjenziswa kilo, begodu

omunye nomunye ophethe isikhundla sokuba lilunga lekomitjhana, ilunga leBhodo

yeBhanga ePhakathi, umVikeli womPhakathi namkha umHloliincwadizombelele

uzakuragela phambili ukuphatha isikhundla leso ngokulandela umThetho olawula

isikhundla leso, ngaphasi—

(a) kwananyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa kwaloyo mThetho;

begodu

(b) kwalokha kukhambisana nomThethosisekelo omutjha.

(3) Iingatjana 199(1), 200(1), (3) nesesi-(5) ukufika kwese-(11) nesama- 201 ukufika

ema-206 womThethosisekelo ogadungileko ziragela phambili ukusebenza

kufikela zesulwa mThetho wePalamende ophasiswe ngokulandela isigaba 75

zomThethosisekelo omutjha.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

174

(4) Amalunga weKomitjhini yeKambiso yezoBulungiswa abatjhiwo esigabeni 105(1) (h)

somThethosisekelo ogadungileko abasabi malunga weKomitjhni lokha amalunga

atjhiwo esigabeni 178(1)(i) somThethosisekelo omutjha abekwa eenkhundleni.

(5) (a) UmKhandlu we-Volkstaat osungulwe ngokuya komThethosisekelo

ogadungileko uragela phambili ngokusebenza ngokulandela umThetho

othintana nawo, begodu lowo ophethe isikhundla njengelunga lomKhandlu

lowo lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, uragela phambili

ngokuphatha isikhundla ngokulandela umThetho othintana nalesosikhundla,

ngaphasi kwaloku—

(i) ukutjhugululwa namkha ukwesulwa kwaloyo mThetho; begodu

(ii) ngokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.

(b) Iingaba 184A nese-184B (1) (a), (b) nesika-(d) zomThethosisekelo

ogadungileko ziragela phambili ngokuba namandla bekufike lapha

zesulwa mThetho wePalamende ophasiswe ngokulandela isigaba 75

somThethosisekelo omutjha.

UkumEnyezelwa KomThetho Ngokweemfuno ZomThethosisekelo

21. (1) Lokha umThethosisekelo omutjha utlhoga ukumenyezelwa komThetho weNarha

namkha umThetho wesiFunda, lowo mThetho kumele umenyezelwe siPhathiswa

esifaneleko ngaphakathi kwesikhathi esizwakalako.

(2) Isigaba 198(b) somThethosisekelo omutjha angeze sakatelelwa kuze kufezeke

isikhathi lapha umThetho obonelelwa kuleso sigaba umemezelwa khona.

(3) Isigaba 199(3)(a) somThethosisekelo omutjha angeze sakatelelwa ngaphambi

kokwedlula iinyanga ezintathu ngemva kobana umThetho obonelelwe esigabenesi

sele umenyezelwe.

(4) UmThetho weNarha obonelelwa esigabeni 217(3) kumele umenyezelwe

ngaphakathi kweminyaka emithathu kusukela ngelanga umThethosisekelo omutjha

uthome ukusebenza ngalo, kodwana ukungabikhona komThetho lo ngaleso sikhathi

akuvimbeli ukusetjenziswa kwekambiso etjhiwo esigabeni 217(2).

(5) Bekufike isikhathi lapha umThetho wePalamende otjhiwo esigabeni 65 (2)

somThethosisekelo omutjha umemezelwa, esinye nesinye isiBethamthetho

sesiFunda singaqunta indlela yaso yekambiso ngelokho sizakudlulisela amandla

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

175

waso kubajameli baso bonyana baphosele amavuwudu ebujameni baso

kumKhandlu weNarha ongamele iimFunda.

(6) Bekufike isikhathi lapha umThetho otjhiwo esigabeni 229(1) (b) somThethosisekelo

omutjha umemezelwa khona, uMasipala uhlala anamandla wokubhadelisa

imithelo, namkha umthelo loyo bewuvele unamandla wokuyibhadelisa lokha

umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza.

Ibumbano Lesitjhaba Nokulibalelana

22. (1) Nanyana kutjho ezinye iingaba zomThethosisekelo omutjha begodu nanyana

umThethosisekelo ogadungileko wesulwe, zoke iingaba ezimalungana

nokulibalelwa kumThethosisekelo ogadungileko ngaphasi kwesihloko “ibumbano

lesitjhaba nokulibalelana” zithathwa njengengcenye yomThethosisekelo omutjha

kilezo mfisakalelo zomThetho wokuthuthukisa iBumbano lesiTjhaba nokuBuyelana,

1995 (umThetho 34 we-1995) njengoba utjhugululiwe, okufaka hlangana nokuba

namandla womThetho kwawo.

(2) Ngokwehloso ye-ayithemu (1), ilanga lamhlana amalanga asi-’6 kuNobayeni 1993’

elitholakala eenqalelelweni zomThethosisekelo omdala ngaphasi kwesihloko ‘

iBumbano lesiTjhaba nokuBuyelana’ kumele ilungiswe ngokobana ithi, amalanga

nakali‘ 11 kuMrhayili 1994’”.

[I-ayithemana (2) ifakwe ngokwesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lokuThoma lomThetho

womnyaka we-1997.]

Umtlolo WamaLungelo WobuNtu

23. (1) UmThetho weNarha obonelelwa eengabeni 9(4), 32(2) nesama-33(3)

zomThethosisekelo omutjha okumele umemezelwe ngaphakathi kweminyaka

emithathu kusukela ngelanga umThethosisekelo omutjha uthoma ngalo

ukusebenza.

(2) Kuze kufike isikhathi lapho umThetho obonelelwa eengabeni 32(2) nesama- 33(3)

zomThethosisekelo omutjha umemezelwa—

(a) Isigaba 32(1) kumele sithathwe nje ngesifundeka ngalendlela:

“(1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokubonelelwa ngombiko woke

ophethwe mBuso namkha elinye nelinye lamagatja wawo, kwelinye nelinye

izinga lombuso kufikela lapho umbiko lowo utlhogekako ekusetjenzisweni

namkha ekuvikeleni nanoma ngimaphi amalungelo wabo;” begodu

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

176

(b) Iingaba 33(1) nesesi- (2) kumele zithathwe njengezifundeka ngalendlela:

“Omunye nomunye umuntu onelungelo —

(a) legadango lezokuphatha elisemthethweni lokha nanyana ngiliphi

lamalungelo wabo namkha iinrhuluphelo zithinteka namkha zithuselwa;

(b) legadango lekambiso elifaneleko lokha nofana ngiliphi lamalungelo

wabo namkha iimfisakelo ezisemthethweni zithinteka namkha

zithuselwa;

(c) lokunikelwa kwamabanga atlolwe phasi ngedango lezokuphatha

elithinta nofana ngiliphi lamalungelo namkha iinrhuluphelo zabo

ngaphandle kwalokha amabanga wegadango lelo azisiwe; begodu

(d) isenzo sezokuphatha esilungileko malungana namabanga anikelweko

lapho elinye nelinye lamalungelo wabo lithinteka namkha lithuselwa

khona.”.

(3) Iingaba 32(2) nesama-33(3) zomThethosisekelo omutjha ziphelelwa sikhathi

nangabe umThetho obonelelwa kilezongaba, ngokuhlukahlukana, awumemezelwa

ngaphakathi kweminyaka emithathu kusukela ngelanga umThethosisekelo omutjha

uthoma ukusebenza.

Ukuphatha KwakaRhulumende Nezokuphepha

24. (1) Iingaba 82(4) (b), 215, 218(1), 219(1), 224 ukufikela ema-228, 236(1), (2),

(3), (6), (7)(b) nesobu- (8), 237(1) nesesi- (2)(a) sama- 239(4) nesesi- (5)

zomThethosisekelo ogadungileko ziragela phambili nokusebenza kwangathi

umThethosisekelo ogadungileko awukasulwa, ngaphasi kwalokhu—

(a) amatjhuguluko weengaba lezo njengokutjhiwo esiNgezelelweni D;

(b) namkha ngiliphi itjhuguluko olisezakwenzwa namkha ukusulwa kwalezo

iingaba zomThetho wePalamende ophasiswe ngokulandela isigaba 75

somThethosisekelo omutjha; begodu

(c) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.

(2) IKomitjhana yezabaSebenzi bakaRhulumende namaKomitjhini weensebenzi

zikaRhulumende weemFunda etjhiwo eSahlukweni 13 somThethosisekelo

ogadungileko, uragela phambili ngokusebenza ngokuya kweSahlukweso begodu

nomThetho othintana nawo kube kwanga iSahlukweso asikatjhugululwa, bekufike

isikhathi lapha iKomitjhini begodu namaKomitjhini wemisebenzi yeemFunda

apheliswa khona mThetho wePalamende ophasiswe ngokuya kwesigaba 75

somThethosisekelo omutjha.

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

177

(3) Ukwesulwa komThethosisekelo ogadungileko akuthintani nesimemezelo somThetho

esikhutjhwe ngaphasi kwesigaba 237(3) somThethosisekelo ogadungileko begodu

namkha ngisiphi isimemezelo somThetho esinjalo siragela phambili ngaphasi ko—

(a) nanyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa; begodu

(b) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.

Ukungavunyelwa Okungezelelweko EsiBethamthethweni

25. (1) Nanyana ngubani odosa iinyanga ezidlula ezili-12 ejele ngaphandle kwehlawulo

ngaphakathi kweRiphabliki lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza,

akanalungelo lokuba lilunga lesiBethamthetho seNarha namkha isiBethamthetho

sesiFunda.

(2) Ukungabi nelungelo komuntu ngokuya kwe-ayithemana (1)—

(a) kuyaphela nakube umlandu uyasulwa yikhotho yokubuyekeza namkha

isigwebo sehliselwa ngaphasi kwaleso esingathatheli umuntu ilungelo leli;

namkha

(b) kuphela iminyaka emihlanu ngemva kokukhutjhwa kwesigwebo leso.

Umbuso Wendawo

26. (1) Nanyana kuvezwa iinqalelelo eziseengabeni 151,155,156 nese-157

zomThethosisekelo omutjha—

(a) iinqalelelo zomThetho wokudlulisela uRhulumende weKhaya, womnyaka

we-1993 (umThetho 209 womnyaka we-1993) njengobana ungatjhugululwa

ngesikhathi nesikhathi mThetho weNarha okhambisana nomThethosisekelo

omutjha,uhlala usebenza ngokwemiKhandlu kaMasipala ukufikela lapha

umKhandlu kaMasipala ujamiselela umKhandlu loyo namakhetho amakhulu

wokukhethwa komKhandlu kaMasipala emva kokuthoma komThethosisekelo

omutjha; begodu

[I-ayithemana (a) ijanyiselelwe ngokwesigaba 5 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili

lomThetho womnyaka we-1998.]

(b) umRholi weNdabuko womphakathi olandela indlela yomThetho wesintu

begodu ahlala endaweni yekhansela yendawo yesikhatjhana, ikhansela

yesikhatjhana yemakhaya namkha ikhansela yabajameli yesikhatjhana etjhiwo

kumThetho wokudlulisela umbuso wendawo, umThetho womnyaka we-1993,

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

178

begodu leyo ikhonjwe njengoba kwendlalwe esigabeni 182 somThethosisekelo

ogadungileko, ngokwesikhundla sakhe, ulungela ukuba lilunga laleyo

khansela kufikela lapho umKhandlu kaMasipala ujamiselela umKhandlu

loyo namakhetho amakhulu wokukhethwa komKhandlu kaMasipala emva

kokuthoma komThethosisekelo omutjha.

[I-ayithemana (b) ijanyiselelwe sigaba 5(a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho

womnyaka we-1998.]

(2) Isigaba 245(4) somThethosisekelo ogadungileko siragela phambili

ngokusetjenziswa kuzekufike lapha ukusetjenziswa kwesigaba leso kuphelelwa

sikhathi. Isigaba 16(5) nesesi-(6) somThetho wokuDlulisa uRhulumende weKhaya,

womnyaka we-1993 ngeze sasulwa ngaphambi kwamhlana amalanga ama-30

kuSihlabantangana 2000.

[[I-ayithemu (2) itjhugululwe sigaba 5 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho

womnyaka we-1998.]

Ukulondwa KwemiThetho YePalamende NemiThetho YeemFunda

27. Iingaba 82 nesama-124 zomThethosisekelo omutjha akuthintani nokulondwa

kwemiThetho yePalamende namkha imiThetho yesiFunda isulwe ngaphambi kobana

umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza.

Ukurejistarwa Kwepahla Engakhambiko Yombuso

28. (1) Ekubonisweni kwesitifiketi libandla elifaneleko bona ipahla imhlaba namkha ipahla

engatjhidiko yombuso ingeyombuso othize ngokwesigaba 239 somThethosisekelo

wangaphambili, isikhulu seencwadi zobunikazi kumele senze ukutlolisa okufana

nalokho namkha imitlolo enjalo namkha phezu kwananyana ngiyiphi irejistara,

incwadi yobunikazi namkha omunye umtlolo ukurejistara ipahla engatjhidisekiko

ngebizo likaRhulumende lowo.

(2) Akunamthelo wepahla, imali namkha enye ihlawulo ebhadelwako manqophana

nokutlolisa ngokuya kwe-ayithemana (1).

IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA

179

ISIKHIBELELO A

AMATJHUGULUKO EHLELWENI 2 EMTHETHWENISISEKELO

OGADUNGILEKO

1. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 1 Nge-ayithemu Elandelako:


“1. Iinhlangano ezitloliswe ngokulandela umThetho weNarha begodu ezingenela

amakhetho wesiBethamthetho seNarha, zizakwenyula abongikhetheni kulawo

makhetho erherhweni labongikhetheni elilungiswe ngokukhambisana neHlelo

lomThetho weNarha.”.

2. Ukujanyiselelwa Kwesigaba 2 Ngokufaka Isigaba Esilandelako Endawenaso:


“2. Iinhlalo zesiBethamthetho seNarha njengombana kubekwe ngokuya

kwesigaba 46 somThethosisekelo omutjha, zizakuzaliswa ngokulandelako:

(a) Iihlalo ezehlukaniswe phakathi ngokulingana ezivela emarhelweni

weengodi ethulwe ziinhlangano ngokwehlukahlukana kwazo enenani

elithileko elibekelwe kesinye nesinye isifunda njengobana kuqunte

iKomitjhini ngamakhetho alendelako wesiBethamthetho seNarha,

kuhlolwe umbiko osekelwe phezu kwephenyo ngokwesayensi

malungana nabavowdti, neenlilo zeenhlangano ezinerhuluphelo.

(b) Ezinye iinhlalo ezehlukaniswe phakathi ngokulingana

ezivela emarhelweni weNarha zombelele ethule iinhlangano

ngokwehlukahlukana, namkha kuvela erhelweni lemfunda lokha

amarherho wenarha engakathulwa.”.

3. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 3 Ngale-ayithemu Elandeako:


“3. Amarhelo wabongikhetheni ethule yihlangano, azakumumatha ngokuzeleko

amabizo angadluli inani labongikhetheni elilingana nenani leenhlalo

wesiBethamthetho seNarha, begodu elinye nelinye irhelao lizakumumatha

amagama lawo ngendlela yokulandelana ezabe aquntwe yihlangano.”.

4. Ukutjhugulula I-ayithemu 5 Ngokuyijamiselela Amagama Angaphambi

Kwepharagrafu (a) Ngokufaka Amagama Alandelako Endawenawo:


“5. Iinhlalo ezitjhiwo ku-ayithemu 2(a) zizakwabelwa ngokweemFunda

eenhlanganwenezo ezingenela amakhetho, ngokulandelako:”.

5. Ngokutjhugulula I-ayithemu 6—


(a) Ngokususa amagama angaphambi kwendima (a) nokubeka amagama

alandelako endaweni yawo:

ISIKHIBELELO A

180

“6. iinhlalo ezitjhiwo ku-ayithemu 2(b) zizakwabelwa iinhlangano

ezingenela amakhetho, ngokulandelako:” begodu

(b) Ngokususa indima (a) nokufaka indima elandelako endaweni yayo:

“(a) inani lamavowudu ngokwesihlalo azakuquntwa ngokuhlukanisa

inani lamavowudu woke aphoselweko ngenarheni ngenani leenhlalo

ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha, kuzaliselwe ngesisodwa,

kuzakuba linani elibalelwa isikhundla sinye.”.

6. Ngokutjhugulula I-ayithemu 7(3) Ngokujamiselela Ipharagrafu (b) Ngokufaka

Ipharagrafu Elandelako Endawenayo:


“(b) inani lamavowudu elibalelwa isihlalo elitjhugululiweko lizakuquntwa

ngokwehlukanisa inani lamavowudu woke aphoselweko ngenarheni,

kukhutjhwe inani lamavowudu aphoselweko ngenarheni mazombe lawo

weenhlangano atjhiwo endimeni (a), ngenani leenhlalo lesiBethamthetho

seNarha, kungezelelwe ngesisodwa, kukhutjhwe inani lamaphelelo leenhlalo

ezabelwe inhlangano leyo ngokulandela ipharagrafu (a).”.

7. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 10 Kufakwe Elandelako Endawenayo:


“10. Inani leenhlalo kwesinye nesinye isiBethamthetho sesiFunda izakuba njengoba

iquntwe ngokulandela isigaba 105 somThethosisekelo omutjha.”.

8. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 11 Nokufakwa Kwe-ayithemu Elandelako

Endawenayo:


“11. Iinhlangano ezitloliswe ngokulandela umThetho weNarha begodu ezingenele

amakhetho wesiBethamthetho sesiFunda, zizakwenyula abongikhetheni

bamakhetho wesiBethamthetho emarhelweni weemfunda alungiswe

ngokukhambisana neHlelo lomThetho weNarha.”.

9. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 16 Nge-ayithemu Elandelako:


“Ukukhonjwa kwabajameli

16. (1) Emva kokubalwa kwamavowudu sekuqediwe, inani abajameli

behlangano enye nenye seliquntiwe begodu nemiphumela yamakhetho sele

imenyezelwe ngokwesigaba 190 somThethosisekelo omutjha, iKhomitjhini,

ngaphakathi kwamalanga amabili kwesimemezelo, izakukhomba erherhweni

labongikhetheni, elaziswe ngokomThetho weNarha abajameli benhlangano

enye nenye ngaphakathi kwesiBethamthetho.

(2) Ngokulandela ukukhonjwa okwenziwe ngokulandela i-ayithemana (1), lokha

ibizo longikhetheni livela erhelweni elidlula elilodwa lesiBethamthetho

namkha erhelweni lawo womabili wesiBethamthetho seNarha

ISIKHIBELELO A

181

ISIKHIBELELO A

nesiBethamthetho sesiFunda (lokha amakhetho wesiBethamthetho seNarha

nesiBethamthetho abanjwa ngesikhathi esisodwa) begodu ungikhetheni

lowo ujamele ukukhonjwa njengomjameli, ihlangano ethule irherho lelo,

ngaphakathi kwamalanga amabili kwesimemezelo leso, izakutjengisa

iKomitjhini bona ngiliphi irhelo elifanele ukusetjenziswa ukukhomba

ungikhetheni lowo namkha ngisiphi isiBethamthetho ungikhetheni lowo

azakusebenza kiso, ekwenzekeni kwalokho ibizo longikhetheni lizakwesulwa

kwamanye amarhelo.

(3) IKomitjhini kumele, yazise amarhelo wabajameli esiBethamthethweni

namkha iimBethamthetho.”..

10. Ukutjhugula I-ayithemu 18 Ngokujamiselela Ipharagrafu (b) Nokufaka

ipharagrafu Elandelako:


“(b) UMjameli ukhethwa njengelunga elisithunywa lasafuthi emKhandlwini

weemFunda weNarha;”.

11. Ukujamiselela I-ayithemu 19 Nge-ayithemu Elandelako:


“19. amarhelo wabo ngikhetheni behlangano etjhiwo esigabeni 16(1)

angazaliselwa kanye kwaphela kwesinye nesinye isikhathi eenyangeni ezili- 12

zokuthoma ezilandela ilanga lelo ukukhonjwa kwabajameli ngokulandela

isigaba 16 kuqedwe ngalo, bonyana kukgonwe ukuzalisa iinkhundla

zesikhatjana: kwaphela lokha ukwengezelelwa lokho kwenziwa ekupheleni

kwalelorhelo.”.

12. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 23 Nge-ayithemu Elandelako:


“Iinkhundla ezivulekileko

23. (1) Lokha nakunesikhundla esivulekileko esiBethamthethweni lapha iHlelo

lisebenza khona, ihlangano enyule ilunga elitjhiye isikhundla izakuzalisa

isikhundla leso ngokwenyula umuntu—

(a) lowo ibizo lakhe likhona erherhweni labo ngikhetheni lelo lilunga

elitjhiye isikhundla beka kiso; begodu

(b) omumuntu olandelako olungela begodu ophumelelako ukuthatha

isikhundla erherhweni lelo.

(2) Ukunyula lokuzalisa isikhundla lizakwethulwa kuSomlomo ngendlela

yokutlolwa phasi.

(3) Lokha nangabe ihlangano ejanyelwe esiBethamthethweni iyapheliswa

namkha ayisabikhona begodu namalunga athintekako atjhiya phasi iinhlalo

zabo ngokulandela isigaba 23A (i), iinhlalo lezo ezithintekako zizakwabelwa

182

ISIKHIBELELO A

iinhlangano eziseleko ngendlela efanako tle nalokha sengathi iinhlalo lezo

ziinhlalo ezimukwe ngokulandela isigaba 7 namkha 14, noma ngayiphi indlela

eyenzekako.”.

13. Ukufakwa Kwe-ayithemu Elandelako Ngemva Kwe-ayithemu 23:


“amabanga angezelelweko wokulahlekelwa bulunga eemBethamthethweni

23A. (1) Umuntu ulahlekelwa bulunga besiBethamthetho lapha iHlelweli

lisetjenziswa khona, nangabe umuntu lowo akasabililunga lehlangano leyo

enyule umuntu loyo nje ngelunga lesiBethamthetho.

(2) Nangaphandle kwe-ayithemana (1) enye nenye ihlangano yezombanganarha

ekhona ingatjhugulula ibizo layo ngesikhathi esinye nesinye.

(3) UmThetho wePalamende, ngaphakathi kwesikhathi esizwakalako emva

bona umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza, ungaphasiswa

ngokukhambisana nesigaba 76(1) somThethosisekelo omutjha bona

utjhugulule le-ayithemu ne-ayithemu 23 ukubonelela indlela leyo

ngayo kukgonakalako bona ilunga lesiBethamthetho elitjhiya phasi

ubulunga behlangano emenyulile, aragele phambili ngokuba lilunga

lesiBethamthethweso.

(4) UmThetho wePalamende otjhiwo e-ayithemaneni (3) nawo

ungabonelela—

(a) bona ihlangano enye nenye ekhona ihlanganiswe nenye ihlangano;

namkha

(b) bona ihlangano enye nenye izihlukanise phakathi ukuba ziinhlangano

ezidlula yinye.”.

14. Ukwesulwa Kwe-aithemu 24.

15. Ukutjhugululwa Kwe-ayithemu 25—


(a) Ngokusula ihlathululo “Komitjhini ngehlathululo elilandelako:

“‘iKomitjhini” kuthiwa yiKomitjhini yaMakhetho etjhiwo kusigaba 190

somThethosisekelo omutjha,” begodu

(b) Ngokufaka ihlathululo elilandelako ngemva kwehlathululo “irhelo lenarha”:

“‘UmThethosisekelo’ kuthiwa mThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

we-1996;”.

16. Ukwesulwa Kwe-ayithemu 26.


183

ISIKHIBELELO B

ISIKHIBELELO B

UMBUSO WEBUMBANO LESITJHABA: UMBUSO OPHAKATHI

1. Isigaba 84 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe Isigatjana

Esingezelelwe Ngokulandelako:


“(3) UMongameli kumele athintane namaSekela kaMongameli —

(a) ekuthuthukiseni nekusetjenzisweni kwemibandela kaRhulumende

weNarha;

(b) kiyo yoke imiraro emalungana nekambiso yeKhabinedi begodu

nokwenziwa kwemisebenzi ePalamende;

(c) ekunikelweni kwemisebenzi kumaphini wakaMongameli;

(d) ngaphambi kokubekwa eenkhundleni kweenkhulu ngaphasi

komThethosisekelo lo namkha nanyana ngimuphi umThetho, okufaka

hlangana ukukhethwa kwabajameli benarha kwezombanganarha

namkha abanye abajameli emazweni wangaphandle;

(e) ngaphambi kokukhethwa kwamaKomitjhini wokuPhenya;

(f) ngaphambi kokumenyezelwa kwereferendamu;

(g) ngaphambi kokulitjalelwa kwabagwetjiweko.”.

2. Isigaba 89 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe

Iingatjana Ezingezelelwe Ngokulandelako:


“(3) Iingatjana (1) nesesi-(2) zisebenza nakuSekela likaMongameli.”.

3. Ipharagrafu (a) Yesigaba 90 (1) YomThethosisekelo Omutjha Ithathwa

Njengefundeka Ngokulandelako:


“(a) iSekela likaMongameli elikhonjwe nguMongameli;”.

4. Isigaba 91 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesifundeka

Ngokulandelako:


“IKhabinedi

91. (1) TIKhabinedi ibunjwa nguMongameli, iSekela likaMongameli begodu—

(a) nabo abangadluliko ema-27 abamalunga wesiBethamthetho seNarha

begodu bakhethwe ngokulandela isigatjana 8 ukufikela ema-12; begodu

(b) nomunye kwaphela ongasilo ilunga lesiBethamthetho begodu

okhethwe ngokulandela isigatjana (13), kuphela lokha uMongameli,

ngokuthintana namaSekela wakhe begodu nabarholi beenhlangano

ezizibandakenyeko, ukobana zitjho bona ukukhethwa kwakhe

kuyatlhogeka.

184

ISIKHIBELELO B

(2) Enye nenye ihlangano ephethe iinhlalo ubuncani bazo obuma-80 ebandleni

lesiBethamthetho inelungelo lokukhetha iphini likaMongameli hlangana

namalunga wesiBethamthetho.

(3) Lokha ihlangano ingekho namkha ingekho ihlangano ephethe iinhlalo ezidlula

ama-80 , ihlangano ephethe iinhlalo ezingaphezulu kwezinye iinhlangano

elandela ngokwesibili ngobunengi beenhlalo eziphetheko, nanyana ngiyiphi

enye yazo inelungelo lokukhetha iSekela likaMongameli elilodwa hlangana

namalunga wesiBethamthetho seNarha.

(4) Ekukhethweni kwalo iSekela likaMongameli lingazikhethela bona lihlala

lililunga namkha lilisa ubulunga besiBethamthetho na.

(5) ISekela likaMongameli lingasebenzisa amandla begodu kumele lenze

imisebenzi ethweswe isikhundla seSekela likaMongameli mThethosisekelo

namkha inikelwe e-ofisini lelo nguMongameli.

(6) ISekela likaMongameli liphatha isikhundla—

(a) Bekube mhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana 1999 ngaphandle

kwalokha nakatjhidiswa ngomunye namkha adoselwa emva yihlangano

inelungelo lokukhetha ngokulandela isigatjana (2) nesesi-(3); namkha

(b) Kufikela lapha umuntu okhethwe ukuba nguMongameli emva

kwaMakhetho wesiBethamthetho seNarha abanjwe ngaphambi

kwamhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana 1999, athoma

ukusebenza.

(7) Ukuvuleka kwesikhundla seSekela likaMongameli singazaliswa yihlangano

ekhethe loyo oliSekela likaMongameli.

(8) Ihlangano ephethe iinhlalo ezibuncani obuma-20 besiBethamthetho seNarha

begodu equnte ukuthatha indima kuRhulumende wesiBethamthetho seNarha,

inelungelo lokunikelwa isikhundla sinye namkha kwendlu sinye seKhabinedi

lezo abatjhiwo esigatjaneni (1) (a) bazokubekwa kizo, ukuya ngenani leenhlalo

eziphethwe ngiyo lesiBethamthetho seNarha nakuqondiswe neenhlalo

eziphethwe ngezinye iinhlangano ezithatha indima.

(9) Iinkhundla zeKhabinedi zimele ukunikelwa iinhlangano ezithatha indima

ngokulandela indlela elandelako:

(a) Inani leenhlalo ezabelwe esikhundleni esisodwa kumele libekwe

ngokwehlukanisa inani leenhlalo zoke esiBethamthethweni seNarha

eziphethwe ngokuhlanganelwa ziinhlangano ezithatha indima ngenani

leenkhundla lezo abatjhiwo esigatjaneni (1) (a) bafanele bakhethe kizo

kuzaliselwe ngomunye godu.

185

ISIKHIBELELO B

(b) Imiphumela, kungathathwa amadesimali wesithathu nalandelako

nakakhona, kuzakuba inani leenhlalo ezabelwe isikhundla.

(c) Inani leenkhundla ezifanele ukwabelwa ihlangano ethatha indima

zizakuquntwa ngokuhlukanisa inani leehlalo zoke eziphethwe

siBethamthetho seNarha ngenani elitjhiwo endimeni (b).

(d) Imiphumela, ngaphasi kwaloku okutjhiwo endimeni (e), itjengisa inani

leenkhundla elabelwe ihlangano leyo.

(e) Lokha ukusetjenziswa kwendlela etjhiwo ngaphezulu kuletha inani

elidluleleko elingeze lamumathwa linani leenkhundla ezabelwe

iinhlangano, lenani elidluleleko lizakuphikisana nenani elidluleleko

elifana nalo elitholwe ngenye ihlangano namkha iinhlangano, begodu

noma ngisiphi isikhundla namkha iinkhundla ezisaleleko azikabiwa

zifanele zabelwe ihlangano namkha iinhlangano ezithintekako

ngokulandela inani elidluleleko.

(10) UMongameli emva kokuthintana namaSekela kaMongameli nabarholi

beenhlangano ezithatha indima kumele—

(a) athathe isiqunto malungana neenkhundla ezifanele ukwabelwa

iinhlangano ezahlukahlukeneko ezithatha indima ngokulandela inani

leenkhundla ezabelwe zona ngokwesigatjana (9);

(b) bakhethe esokhundleneso ilunga lesiBethamthetho elililunga

lehlangano leyo eyatjelwe isikhundleso ngaphasi kwendima (a) ukobana

abe ngozoziphendulela esikhundleneso.

(c) nakutlhogeka bona umThethosisekelo namkha iinrhuluphelo zombuso

omuhle ziphumeleliswe, atjhugulule noma ngiyiphi indaba ngaphasi

kwepharagrafu (a) ngokulandela isigatjana (9);

(d) basuse esikhundleni loyo obekwe ngaphasi kwepharagrafu (b)—

(i) nayikuthi uMongameli ubawiwa Mrholi wehlangano leyo

uNgqongqotjhe loyo kumele bona enze lokho; namkha

(ii) nangabe lokho kudingwa mnqopho womThethosisekelo namkha

kuseenrhuluphelweni zombuso omuhle; namkha

(e) Azalise, nakunefuneko, ngaphasi kwepharagrafu (b), isikhundla sika.

(11) Isigatjana (10) sifanele ukusetjenziswa ngomoya omumethwe emnqopheni

wombuso wobumbano lesitjhaba, begodu uMongameli nalaba asebenza nabo

bafanele babe nerhuluphelo ukufikelela lapha bezwanakhona boke lokha

nabasebenzisa isigatjanesi; ngaphandle kwalokha nakungakghonekiko bona

kufikelelwe ekuzwaneni kwabo boke kulokhu—

186

ISIKHIBELELO B

(a) Ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo endimeni (a) (c) namkha (d) (ii)

yesigatjana leso, isiqunto sikaMongameli sizakuphumeleliswa; begodu

(b) Ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo eendinyaneni (b), (d) (i) namkha

(e) zesigatjana leso esinamatha umuntu olilunga lehlangano

yakaMongameli, isiqunto sikaMongameli sizakuphumeleliswa.

(c) Ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo endimeni (b) namkha (e)

yalesosigatjana esithinta umuntu loyo olilunga lehlangano

yakaMongameli, isiqunto sikaMongameli siyaphumeleliswa.

(12) Nangabe isikhundla esinikelweko sitjhugululwa ngokulandela isigatjana (10)

(c), abathintekako kumele batjhiye iinkhundla zabo, kodwana banelungelo,

nakungenzeka, lokungakhethwa kabutjha kwezinye iinkhundla ezabelwe

iinhlangano zabo ngokwehlukahlukana, ngokulandela amatjhugululo lawo.

(13) UMongameli—

(a) ngokuthintana namaSekela wakaMongameli nabarholi beenhlangano

ezizibandakanyako kumele—

(i) abonelele ngesikhundla esithile esizakuba ngesalowo otjhiwo

esigatjaneni (1)(b) nakutlhogekako ngokulandela isiqunto

sikaMongameli ngaphasi kwesigatjaneso;

(ii) abeke esikhundleneso umuntu ongasilo ilunga lesiBethamthetho,

ukuba nguNgqongqotjhe oziphendulelako esikhundleneso;

(iii) azalise, nakutlhogekako, ngaphasi kwepharagrafu (b) isikhundla

somuntu lowo

(b) Emva kokuthintana namaSekela kaMongameli nabarholi beenhlangano

ezizibandakanyako kumele asuse esikhundleni loyo obekwe ngaphasi

kwepharagrafu (a) nakutlhogekako ngokomnqopho womThethosisekelo

namkha ngeenrhuluphelweni zombuso omuhle.

(14) Imihlangano yeKhabinedi kumele ikhanjiswe nguMongameli, namkha

nangabe uMongameli alaya njalo, liSekela likaMongameli: nakuphela

amaSekela wakaMongameli bazakukhambisa leyo mihlangano

ngokutjhidelana ngaphandle kwalokha iindingo zombuso nomoya

umumethwe eminqopheni yombuso webumbano lesitjhaba ziveza

okwahlukileko.

(15) IKhabinedi kaRhulumende weNarha yesitjhaba begodu nesidingo

sikaRhulumende onekghono.”.

187

ISIKHIBELELO B

5. Isigaba 93 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesifundeka

Ngokulandelako:


“Ukubekwa eenkhundleni kwamaSekela waboNgqongqotjhe

93. (1) UMongameli, emva kokuthintana namaSekela wakaMongameli nabarholi

beenhlangano ezikhona kuKhabinedi, angasungula iinkhundla zamaSekelabo.

(2) Ihlangano inelungelo lokwabelwa isikhundla seSekela likaNgqongqotjhe

sinye namkha ukwedlula ngokulandela ukujanyelwa kwayo nangendlela

iinkhundla zeKhabinedi zabiwa ngayo.

(3) Okutjhiwo sigaba 88(10) kufika ku (12) kusebenza, ngamatjhuguluko

afaneleko, nakumaSekelabo, begodu ekusetjenzisweni kwalokho, nakutjhiwo

uNgqongqotjhe namkha isikhundla kumele kufundwe njengathi kutjhiwo

iSekela likaNgqongqotjhe namkha isikhundla seSekela likaNgqongqotjhe

ngokwahlukahlukana.

(4) nangabe umuntu ubekwe esikhundleni njengeSekela likaNgqongqotjhe

sananyana ngisiphi isikhundla esinikelwe uNgqongqotjhe—

(a) ebujameni bakaNgqongqotjhe othintekako, iSekela likaNgqongqotjhe

kumele lisebenzise amandla begodu lenze nemisebenzi enikelwe

uNgqongqotjhe loyo ngokulandela noma ngimuphi umThetho

obekiweko, namkha onikelwe iSekela likaNgqongqotjhe ngaphasi

kwemilayo kaMongameli; begodu

(b) nanyana sikhombiso sananyana ngimuphi umthetho

wakaNgqongqotjhe kumele kuhlathululwe njengokufaka hlangana

neSekela likaNgqongqotjhe osebenza umsebenzi ngaphasi kwendima

(a) onikelwe nguNgqongqotjhe lowo kuSekela likaNgqongqotjhe

elisebenza esikhundleni sakhe.

(5) Lokha iSekela likaNgqongqotjhe nalitshwilileko namkha nanganyana kungaba

ngaliphi ibanga lingakghoni ukusebenzisa amandla namkha ukwenza

umsebenzi walo, uMongameli angabeka omunye esikhundleneso bona abe

liSekela likaNgqongqotjhe, namkha angabeka omunye umuntu bona asebenze

esikhundleni saloyo oliSekela likaNgqongqotjhe, bona asebenzise amandla

wokwenza yoke imisebenzakhe, namkha asebenzise amandla athileko

namkha enze umsebenzi othileko.”.

188

ISIKHIBELELO B

6. Isigaba 96 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe

Iingatjana Zokuzaliselela Ezilandelako:


“(3) AboNgqongqotjhe baziphendulela ngamunye ngamunye kuMongameli

wesiBethamthetho seNarha ngokuphathwa kweminyango yabo, begodu

woke amalunga weKhabinedi aziphendulela ngokuhlanganyela ekwenzeni

imisebenzi yakaRhulumende weNarha neenkambiso zawo.

(4) AboNgqongqotjhe kumele balawule imiNyango yabo ngokulandela ikambiso

ebekwe yiKhabinedi.

(5) Lokha uNgqongqotjhe nakabhalelwa kulawula umNyango ngokulandela

imithetjhwana yeKhabhinedi, uMongameli angabawa othintekako bona

abuyisele ilawulo yomNyango wakhe endleleni ekhambisana nemithetjhwana

leyo.

(6) Nayikukuthi uNgqongqotjhe othintekako abhalelwa kulandela isibawo

sikaMongameli ngaphasi kwesigatjana (5), uMongameli angamsusa loyo

esikhundleni—

(a) Nayikukuthi nguNgqongqotjhe otjhiwo kusigaba 91 (1)(a), emva

kokuthintana noNgqongqotjhe loyo, begodu lokha uNgqongqotjhe

angasilo ilunga lehlangano kaMongameli namkha angasuye uMrholi

wehlangano ezibandakanyako, emva kokuthintana nomrholi

wehlangano leyo uNgqongqotjhe loyo alilunga layo; namkha

(b) Nayikuthi nguNgqongqotjhe otjhiwo esigabeni 91 (1) (b), emva

kokuthintana namaSekela wakaMongameli begodu nabarholi

beenhlangano ezizibandakanyako.”.

189

ISIKHIBELELO C

ISIKHIBELELO C

UMBUSO WEBUMBANO LESITJHABA:

IHLANGOTHI LESIFUNDA

1. Isigaba 132 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesifundeka

Ngokulandelako:


“IsiGungu somKhandlu

132. (1) IsiGungu somKhandlu wesiFunda sibunjwa nguNdunakulu namalunga

angadluliko kali-10 akhethwe nguNdunankulu ngokulandela isigabesi.

(2) Ihlangano ephethe ubuncani amaphesende ali-10 weenhlalo

esiBethamthethweni sesiFunda begodu nequnte bona izozibandakanya

kuRhulumende weBumbano lesiTjhaba, inelungelo lokwabelwa isikhundla

sinye namkha ukwedlula esiGungwini somKhandlu ngokulingana nenani

leenhlalo eziphethwe ngiyo esiBethamthethweni nakuqondiswa neenhlalo

eziphethwe ngezinye iinhlangano ezizibandakanyako.

(3) Iinkhundla esiGungwini somKhandlu kumele zabelwe iinhlangano

ezizibandakanyako ngokwehlukahlukana ngokulandela indlela endlalwe

esigabeni 91 (9), begodu ekusetjenzisweni kwaleyo ndlela etjhiwo

esigabeneso—

(a) IKhabinedi kumele ifundwe sengathi kutjhiwo isiGungu somKhandlu;

(b) UNgqongqotjhe, kumele afundwe kwanga kutjhiwo ilunga lesiGungu

somKhandlu; begodu

(c) nesiBethamthetho seNarha kumele sifundwe kwanga kutjhiwo

siBethamthetho sesiFunda.

(4) UNdunakulu wesiFunda emva kokuthintana nabarholi beenhlangano

ezizibandakanyako kumele—

(a) abeke iinkhundla ezizakwabelwa iinhlangano ezizibandakanyako

ngokwenani leenkhundla ezabelwe ngokulandela isigatjana (3);

(b) abeke kwesinye nesinye salezonkhundla ilunga lesiBethamthetho

elililunga lehlangano eyabelwe isikhundla leso ngaphasi kwendima (a),

ukuba lilunga lesiGungu somKhandlu oziphendulelako esikhundleneso;

(c) nakutlhogekako ngomnqopho womThethosisekelo namkha

ngokweenrhuluphelo zomBuso omuhle, atjhugulule isikhundla esibekwe

ngaphasi kwendima (a) ngokulandela isigatjana (3);

190

ISIKHIBELELO C

(d) asuse esikhundleni nanyana ngimuphi obekwe ngaphasi kwendima

(b)—

(i) lokha uNdunakulu nakabawiwa Mrholi wehlangano leyo ukuba

lilunga lomKhandlu wezokuPhatha uyabawiwa, bona enze lokho;

namkha

(ii) lokha nakutlhogwa mnqopho womThethosisekelo namkha

kuseenrhuluphelweni zombuso omuhle; namkha

(e) Azalise, nakutlhogeka, ngokulandela indima (b) isikhundla selunga

lesiGungu somKhandlu.

(5) Isigatjana (4) kumele sisetjenziswe ngomoya omumethwe emnqopheni

kaRhulumende weBumbano lesiTjhaba, begodu uNdunakulu nalaba asebenza

nabo kumele bamisele ukufikelela ukuzwana kwabo boke ngaso soke isikhathi

nabasebenzisa isigatjana lesi; kwaphela lokha ukuzwana kungafikelelwa

kulokhu—

(a) ekusetjenzisweni kwamandla atjhiwo endimeni (a), (c) namkha (d)(ii)

yesigatjana leso, isiqunto sikaNdunankulu sizakuphumelela;

(b) ekusetjenzisweni kwamandla atjhiwo endimeni (b), (d) (i) namkha

(e) yesigatjana leso okuthinta umuntu ongasilo ilunga lehlangano

yakaNdunakulu; isiqunto somrholi wenhlangano le umuntu loyo alilunga

layo sizakuphumelela; begodu

(c) ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo endimeni (b) namkha (e)

yesigatjana leso okuthinta umuntu olilunga lehlangano kaNdunakulu,

isiqunto sikaNdunakulu sizakuphumelela.

(6) Nanyana ngabe ngikuphi ukwabiwa kweenkhundla kutjhugululwa ngaphasi

kwesigatjana (4) (c) amalunga athintekako kumele atjhiye phasi iinkhundla

zawo, kodwana banelungelo, nakungenzeka, lokubekwa kwezinye

iinkhundla ezabelwe iinhlangano zabo ngokwehlukahlukana ngokulandela

amatjhuguluko abekiweko.

(7) Imihlangano yesiGungu somKhandlu kumele ikhanjiswe nguNdunakulu

wesiFunda.

(8) IsiGungu somKhandlu kumele sisebenze ngendlela ethathela ehloko umoya

wokukhuthaza ukuzwana omumethwe emnqopheni kaRhulumende

weBumbano lesiTjhaba, begodu neendingo zikaRhulumende onekghono.”.

191

ISIKHIBELELO C

2. Isigaba 136 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe

Iingatjana Ezingezelelweko Ezilandelako:


“(3) MemAmalunga wesiGungu somKhandlu aziphendulela ngamunye

ngamunye kuNdunakulu nesiBethamthethweni sesiFunda ngokuphatha

kwemiNyangwabo, begodu woke amalunga wesiGungu somKhandlu

aziphendulela ngokuhlanganyela ekwenzeni umsebenzi kaRhulumende

wesiFunda nemithetjhwana yawo.

(4) Amalunga womKhandlu wezokuPhatha afanele aphathe iminyango yabo

ngokulandela ikambiso equntwe mKhandlu.

(5) Lokha ilunga wesiGungu somKhandlu libhalelwa kuphatha umNyango

ngokuya komthethokambiso womKhandlu, uNdunakulu angabawa ilunga

elithintekako bona libusele ukuphatha komNyango wakhe endleleni

ekhambisana nomthethokambiso loyo.

(6) Nangabe ilunga elithintekako libhalelwa ukufeza iindingo zikaNdunakulu

ngaphasi kwesigatjana (5), uNdunakulu angasusa ilungelo esikhundleni emva

kokuthintana nelungelo, begodu lokha ilungelo lingasilo ilunga lehlangano

yakaNdunakulu namkha umrholi wehlangano ezibandakanyako, begodu emva

kokuthintana nomrholi wehlangano le alilunga layo.”.

192

ISIKHIBELELO D

ISIKHIBELELO D

UKUPHATHWA KWEZOMPHAKATHI NEMISEBENZI

YEZOKUPHEPHA: AMATJHUGULUKO WEENGABA

ZOMTHETHOSISEKELO ONGADUNGILEKO

1. Ngokutjhugulula Isigaba 218 SomThethosisekelo Ogadungileko—


(a) Ngokusula esigatjaneni (1) amagama angaphambi kwepharagrafu (a) okufaka

amagama alendelako endaweni yawo:

“(1) Ngokulawulwa ziinqophiso zikaNgqongqotjhe wezokuPhepha

nokuVikeleka, uKomitjhinara Zombelele wezobupholisa uzaziphendulela

ku—”;

(b) Ngokususa ipharagrafu (b) yesigatjana (1) ngokufaka ipharagrafu elandelako

endaweni yayo:

“(b) ukubekwa eenkhundleni kwaboKomitjhinara beemFunda;”;

(c) Ngokususa ipharagrafu (d) yesigatjana (1) ngokufaka ipharagrafu elandelako

endaweni yayo:

“(d) ukuphenya nokuvimbela ubulelesi obuhlelekileko namkha ubulelesi

obudinga ukuphenyisiswa nokuvimbelwa inarha mazombe namkha

ngobuhlakani kwezephenyo lobulelesi;”begodu

(d) Ngokususa ipharagrafu (k) yesigatjana (1) nokufaka ipharagrafu elandelako

endaweni yayo:

“(k) Ukusungulwa nokuphumelelisa igatja lezobupholisa eliqalene

nokuvikeleka komphakathi wenarha mazombe bona lithunyelwe

ukusebenza endaweni ezinye ngokokusekela namkha ngesibawo

sikaKomitjhinara wezobupholisa wesiFunda;”.

2. Ukutjhugululwa Kwesigaba 219 SomThethosisekelo Ogadungileko Ngokususa

Esigatjaneni (1) Amazwi Angaphambi Kwepharagrafu (a) Ngokufaka Amazwi

Alandelako Endawenawo:


“(1) Ngaphasi kwesigaba 218, uKomitjhinara wesiFunda uzakuba

nokuziphendulela kilokhu—”.

3. Ngokutjhugulula Isigaba 224 SomThethosisekelo Ogadungileko Ngokusula

Imibandela Yesigatjana (2) Ngalemibandela:


“kwaphela lokha isigatjana lesi sizakusetjenziswa kumalunga wephiko elinye

nelinye elihlome ngeenkhali lelo elethule irhelo labasebenzi balo ngemva bona

193

ISIKHIBELELO D

umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika (umThetho 200 womnyaka

we-1993) uthome ukusebenza, kodwana ngaphambi kobana umtlolo

womThethosisekelo omutjha wamukelwe njengombana kubonelelwe esigabeni

73 somThethosisekelo lowo, lokha nangabe ihlangano yezombanganarha leyo

ilawulo nokuphatha kungaphasi kwayo namkha leyo ebandakanywa nayo begodu

naleyo eragelisa phambili umnqopho wayo, nenye ezibandakanya emKhandlwini

wokudlulisela zokuphatha begodu ethethe indima emakhethweni wamathomo

wesiBethamthetho seNarha neweemBethamthetho zeemFunda ngaphasi

komThethosisekelo loyo.”.

4. Itjhuguluko Lesigaba 227 LomThethosisekelo Ogadungileko Ngokusula

Isigatjana (2) Nokufaka Isigatjana (2) Nokufaka Isigatjana Esilandelako

Endawenaso:


“(2) IButho leNarha lezokuVikela lizakusebenzisa amandla wenze nemisebenzi

wawo kwaphela ngokweenrhuluphelo zenarha ngokuya kweSahluko 11

somThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika, 1996.”.

5. Itjhuguluko Lesigaba 236 SomThethosisekelo Ogadungileko—


(a) Ngokususa isigatjana (1) nokufaka isigatjana esilandelako endaweni yaso—

“(1) zemisebenzi yomphakathi, umnyango womBuso, ukuphatha namkha

iphiko lezokuphepha lelo kuthe maduze ngaphambi kokuthoma ukusebenza

komThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika, 1996 (emva kwalokhu

ekuthiwa mThethosisekelo omutjha), enze umsebenzi wombuso, iragela

phambili ngokusebenza ngokulandela imithetho ethintana nayo kuze kufike

lapho ipheliswako, namkha ifakwe ngaphasi namkha ihlanganiswe nezinye

iinkhungo ezifaneleko, namkha ihlanganiswe nanoma ngiziphi ezinye

iinkhung.”;

(b) Ngokususa isigatjana (6) nokufaka isigatjana esilandelako endaweni yaso:

“(6) (a) UMongameli angabeka iKomitjhini bona ihlolisise namkha itjhugulule

isivumelano, ukubekwa esikhundleni namkha ukukhutjhulwa

emsebenzini, namkha okwabelwa kwemibandela yomsebenzi

namkha izinto ezinye, eyenzeke hlangana kwamhlana amalanga

ali-27 kuSihlabantangana 1993 namhlana amalanga ama- 30

kuKhukhulamungu 1994 manqophana nanyana ngimuphi umuntu

otjhiwo esigatjaneni (2) namkha nanyana ngisiphi isiqhema sabantu

labo.

194

ISIKHIBELELO D

(b) IKomitjhini le ingabuyisela emva namkha itjhugulule isivumelwano,

ukubekwa esikhundleni, ukukhutjhulwa emsebenzini namkha

ukwabelwa kwemibandela yomsebenzi lokha nangabe ayikalungi

namkha ayikafaneli nakutjhejwa ubujamo besenzo leso” begodu

(c) Ngokususa “umThethosisekelo lo” lapha kwenzeka khona esigabeni 236,

nokufaka “umThethosisekelo omutjha” endaweni yawo”.

6. Ukutjhugulula Isigaba 237 SomThethosisekelo Ogadungileko—


(a) Ngokususa ipharagrafu (a) yesigatjana (1) nokufaka indima elandelako

endaweni yayo:

“(a) ihlelo lokuhlanganiswa kwamaziko woke litjhiwo kusigaba 236(1),

ngaphandle kwamabutho wamajoni atjhiwo esigabeni 224(2), zizakuthi

emva kokuthoma ukusebenza komThethosisekelo weRiphabliki

yeSewula Afrika, 1996, ziragele phambili ngomnqopho wokusungula—

(i) ukuphatha okunekghono ezingeni likaRhulumende weNarha

okuzakuqalana neendaba ezingaphakathi kwendawo leyo

uRhulumende weNarha anamandla phezu kwayo; begodu

(ii) ukuphatha okunekghono kwesinye nesinye isiFunda

okuzokuqalana neendaba ezingaphakathi kwendawo leyo,

omunye nomunye uRhulumende wesiFunda unamandla phezu

kwayo; begodu

(b) Ngokususa ipharagrafu (i) yesigatjana (2) (a) ngokufaka ipharagrafana

elandelako endaweni yayo:

“(i) iinkhungo ezitjhiwo esigabeni 236 (1) ngaphandle kwamabutho

wezobusotja zizakuba sezandleni zombuso wenarha, ozakusebenzisa

amandla ngokubambisana naboRhulumende beemFunda;”.

7. Ukutjhugululwa Kwesigaba 239 SomThethosisekelo Ogadungileko Ngokususa

Isigatjana (4) Nokufaka Isigatjana Esilandelako Endawenaso:


“(4) Ngaphasi begodu ngokukhambisana nanyana ngimuphi umThetho

osetjenziswako; ipahla, amalungelo, iimbopho neenkolodo zamaphiko atjhiwo

esigabeni 224(2) zizakudluliselwa ngaphezu iButho leNarha lezokuVikela

ngokukhambisana nemilayo yobujoni.”.

195

IHLELO 6A

IHLELO 6A

[IHlelo 6A elifakwe isigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho womnyaka we-

2003 yasulwa ngokwesigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho we-2008.]

196

IHLELO 6B

IHLELO 6B

[IHlelo 6B ebelaziwa njengeHlelo 6A phambilini elafakwa sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko

lobuNane lomThetho womnyaka we-2002 latjhugululwa ngokwesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko

leTjhumi lomnyaka we -2003. Latjhugululwa yinomboro ngokwesigaba 6 somThethosisekelo

oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho womnyaka we-2003 laze lasulwa ngokwesigaba 5 somThethosisekelo

oliTjhuguluko leTjhumi naHlanu lomThetho womnyaka we-2008.]

197

IHLELO 7

IHLELO 7

IMITHETHO ESULIWEKO

Inombo ro nomnyaka

wom Thetho

Isihloko


UmThetho oyiNomboro 200

womnyaka we- 1993

UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1993

UmThetho oyiNomboro 2 womnyaka

we-1994

UmThetho weTjhuguluko lomThethosisekelo

weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1994

UmThetho oyiNomboro 3 womnyaka

we- 1994.

UmThetho wesiBili weTjhuguluko

lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1994

UmThetho oyiNomboro 13

womnyaka we -1994.

UmThetho wesiThathu weTjhuguluko

lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1994

UmThetho oyiNomboro 14

womnyaka we- 1994.

UmThetho wesiNe weTjhuguluko lomThethosisekelo

weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1994

UmThetho oyiNo 24 womnyaka we-

1994.

UmThetho wesiThandathu weTjhuguluko

lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1994

UmThetho oyiNomboro 29

womnyaka we- 1994.

UmThetho wesiHlanu weTjhuguluko

lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1994

umThetho oyiNomboro 20

womnyaka we -1995

UmThetho weTjhuguluko lomThethosisekelo

weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1995

UmThetho oyiNomboro 44

womnyaka we-1995

UmThetho wesiBili weTjhuguluko

lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1995

UmThetho oyiNomboro 7 womnyaka

we- 1996.

UmThetho weTjhuguluko lomThethosisekelo

weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1996

198

IHLELO 7

Inombo ro nomnyaka

wom Thetho

Isihloko


UmThetho oyiNomboro 26

womnyaka we-1996.

UmThetho wesiThathu weTjhuguluko

lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika

womnyaka we-1996

199

Ikomba

Ikomba

(Tjheja: Iinomboro Ezivezwe Ngemva Kwalokho Okutloliweko Zikhombisa Iinomboro

Zeengaba)


Ingoma yesitjhaba, 4

UmHloliincwadizombelele, 181, 188

AmaLungelo wobuNtu—

Ilungelo lokuya ekhotho, 34

Ilungelo lokuthola ilwazi i, 32

Ukusetjenziswa , 8

Abantu ababotjhiweko, abavalelweko begodu nabamangalelweko , 35

Ukubuthana, ukutjhagala, ukurhwanta begodu nokwethula incwadi yenghonghoyilo , 17

Abantwana, 28

Ubuzwe , 20

-phathelene namasiko, -kwekolo begodu nemiphakathi enamalimayo, 31

Ifundo, 29

Ukukatelelwa kwamalungelo, 38

Ibhoduluko, 24

Ukulingana, 9

IsiThunzi sobuNtu, 10

Itjhaphuluko nokuvikeleka komuntu , 12

Itjhaphuluko yokuhlanganyela nabanye abantu , 18

Itjhaphuluko yokuveza amazizo , 16

Itjhaphuluko yokukhamba nokuhlala umathanda, 21

Itjhaphuluko yekolo, ikolelo begodu nombono, 15

Itjhaphuluko yokurhweba, yesikhundla somsebenzi begodu nebizelo, 22

Zamaphilo, ukudla, amanzi begodu nokuvikeleka kwezehlalakuhle , 27

Zezindlu , 26

Ukuhlathulula, komtlolo wamaLungelo wobuNtu 39

Itjhebiswano kezemisebenzi , 23

Ilimi namasiko, 30

Ipilo, 11

Ukurhunyezwa kwamalungelo , 36

200

Ikomba

Amalungelo wezombanganarha, 19

Ukuba wedwa, 14

Ipahla, 25

Igadango lokuphatha okungilo, 33

Ubugqila,ukukatelelwa ukuhlonipha omunye namkha ukukatelelwa ukusebenza, 13

Umthetho wobujamo oburhabileko, 37

Ukurhatjha, umThetho oziJameleko wokuLawula ukuPhatha, 181, 192

Isabelomali, 215

IDzwili leBulungelo, 223 - 225

URhulumende weTjhebiswano, 41

Ubuzwe, 3

IKhabinedi, 91 - 99, 101, 102

IKomitjhini yokuLingana ngoBulili, 181, 187

IKomitjhini yokweNyulwa kwezinga nokuVikelwa kwamaLungelo wamaSiko iKolo namalimi

ayamene nemiPhakathi, 181, 185, 186

ImiThetho eTjhayisanako, 146 - 150

AmaKhotho—

IKhotho yomThethosisekelo, 167

AmaKhotho ePhakemeko, 169

AmaKhotho kaMarhastrada namanye, 170

AmaNdla akhona eendabeni zomThethosisekelo, 172

IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo, 168

Zokuvikela, 200 - 204

IKomitjhini yezamaKhetho, 181, 190, 191

Iindlela zeKambiso yokuKhethwa kweensebenzi zomThethosisekelo, iHlelo 3, iNgcenye A

IsiGungu esiPhetheko—

ImiKhandlu yeemFunda, 125

AmaNdla wokuLawula iRiphabliki, 85

ImiKhandlu yezokuPhatha iimFunda , 132 -141

IsiKhwama seNarha seMalingeniso , 213, 214, 216, 217

IiMali zeemFunda nezemaKhaya , 226 - 230

IKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende i, 220 - 222

Iflarha yeNarha , 5

Ukusekelwa ngeemali kweenhlangano zombanganarha, 236

201

Ikomba

IKomitjhini yeSewula Afrika yamaLungelo wobuNtu, 181, 184

UmThetho oziJameleko wokuLawula ukuRhatjha, 192

IinHloli, 209, 210

UmThetho weenTjhabatjhaba, 231 - 233

UmThetho weKhotho yamaJaji, 165

IimPhathiswa zeKhotho yamaJaji, 174 - 177

IKomitjhini yezemiSebenzi yeKhotho yamaJaji, 178

IRherho leKhotho yamaJaji, 166

AmaLimi, 6

Ikambiso yokwenziwa komThetho weNarha, 73 - 82

AMandla wokwenza umThetho, 43, 44

URhulumende weKhaya, 152, 163

AboMasipala, 151 - 164

IsiBethamthetho seNarha—

Ukubunjwa namakhetho, 46

Iinqunto, 53

Ubufakazi namkha ilwazi elingaphambi kwesiBethamthetho seNarha, 56

Amandla wesiBethamthetho seNarha, 55

Ikghono lomphakathi lokufumana, 59

UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda—

Ukwabiwa kweenthunywa, 61

Ukubunjwa, 60

Iinqunto, 65

Ubufakazi namkha ilwazi elingaphambi komKhandlu weNarha ongamele iimFunda, 69

Ukuhlanganyela kwehlangano yezombanganarha eenthunyweni zeemFunda, iHlelo 3,

iNgcenye B

Ukuhlanganyela kwabajameli bakaRhulumende weKhaya, 67

Iinthunywa zasafuthi, 62

Amandla, 68

Ikghono lomphakathi lokufumana, 72

IPalamende, 42

AmaPholisa, 205 - 208

AboNdunakulu, 127 - 130

UMongameli, 83 - 89

Amandla wokutjhutjhisa, 179

IimFunda, 103

ImiThethosisekelo yeemFunda, 142 - 121

IimBethamthetho zeemFunda, 104 - 121

Ukwenza kwamalunga iimbawo eKhotho yomThethosisekelo, 122

Amalungelo weenthunywa zasafuthi, 113

Ikghono lomphakathi lokufumana, 118

UkuPhatha kukaRhulumende , 195

IKomitjhini yeenSebenzi zikaRhulumende , 196

Zemisebenzi kaRhulumende , 197

UmVikeli womPhakathi, 181, 182

Zokuphepha , 198, 199

Ukuzethemba, 235

Ubukhulu bomThethosisekelo, 2

AbaRholi beNdabuko, 211, 212