UMTHETHOSISEKELO
UMTHETHOSISEKELO WERIPHABLIKI YESEWULA AFRIKA,
1996
Njengombana wamukelwa mhlana amalanga abu-8 kuMrhayili 1996
begodu watjhugululwa mhlana amalanga ali-11 kuSewula 1996 yiNdlu
yomThethosisekelo
ISBN 978-0-621-39063-6
isiNdebele
UMTHETHOSISEKELO WERIPHABLIKI
YESEWULA AFRIKA, 1996
(Isihloko esifitjhani, sangaphambilini’ UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika, umThetho
wenomboro 108 we-1996’, sijanyiselelwe sigaba 1 (1) semiThetho edzujulwe kumThethosisekelo, 2005
(somThetho wenomboro 5 we-2005)
[WAVUNYWA MHLANA ZILI- 16 KUNOBAYENI 1996]
[WAMUKELWA MHLANA AMALANGA ALI- 18 KUNOBAYENI, 1996]
[UZAKUTHOMA UKUSEBENZA MHLANA AMALANGA AMA- 4 KUMHLOLANJA 1997]
(Ngaphandle kwalokha nakuvezwe ngenye indlela-qala godu isigaba 243 [5])
(Itjhgululo lesiNdebele elitlikitlwe nguMongameli)
Njengombana utjhugululwe
muThetho wokuThoma weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1997
UmThetho wesiBili weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1998
UmThetho wesiThathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1998
UmThetho wesiNe weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1999
UmThetho wesiHlanu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-1999
UmThetho wesiThandathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2001
UmThetho weKhomba weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2001
UmThetho wobuNane weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2002
UmThetho weTjhumi weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2003
UmThetho weTjhumi naNye weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2003
UmThetho weTjhumi naMbili weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2005
UmThetho weTjhumi naNthathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2007
UmThetho weTjhumi naNe weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2008
UmThetho weTjhumi naHlanu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2008
UmThetho weTjhumi naSithandathu weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2009
UmThetho weTjhumi neKhomba weTjhuguluko lomThethosisekelo we-2012
Ngokuya kweSaziso senomboro 26 kuSihlabantangana 2001, Ukuphathwa koMthetho lo kunikelwe
UNgqongqotjhe wezoBulungiswa nokuThuthukiswa komThethosisekelo.
Imithetjhwana engaphasi komThetho lo
UMTHETHO
Ukwenza umThethosisekelo omutjha weRiphabliki yeSewula Afrika nokuqalelela iindaba
ezingavela ngawo.
OKUMUMETHWEKO
ISENDLALELO 1
ISAHLUKO 1 3
Iinqalelelo Ezisisekelo
ISAHLUKO 2 6
UmTlolo WamaLungelo WobuNtu
ISAHLUKO 3 25
URhulumende Osebenzisanako
ISAHLUKO 4 27
IPalamende
ISAHLUKO 5 55
UMongameli NeKhabinedi
ISAHLUKO 6 63
IimFunda
ISAHLUKO 7 88
URhulumende WeKhaya
ISAHLUKO 8 97
AmaKhotho NokuLawulwa KobuLungiswa
ISAHLUKO 9 109
Amaziko KaRhulumende Asekela Intando Yenengi
ISAHLUKO 10 116
ZokuPhatha KuRhulumende
ISAHLUKO 11 121
ZokuPhepha
ISAHLUKO 12 128
AbaRholi BeNdabuko
ISAHLUKO 13 129
ZeeMali
ISAHLUKO 14 140
Iinjamiso Ezivamileko
IHlelo 1 IFlarha YeNarha 144
IHlelo 1A IiNdawo Ngokuya KweemFunda 145
IHlelo 2 IimFungo Namkha IimBopho 148
IHlelo 3 IKambiso YamaKhetho 152
IHlelo 4 IiNdawo ZokuSebenzisa Ngasikhathisinye Ikghono 156
LesiBethamthetho SeNarha NesesiFunda
IHlelo 5 IiNdawo ZokuSebenzisa Ikghono LesiGungu 159
SesiBethamthetho SesiFunda
IHlelo 6 AmaLungiselelo WesiKhatjhana 161
IHlelo 6A [IHlelo 6A elifakwe sigaba 6 somThethosisekelo 195
we- 2003 lafakwa yinomboro etja esigaba 6
somThethosisekelo oliTjhugululo leTjhumi lomThetho
womnyaka we-2008.]
IHlelo 6B [IHlelo 6B, ngaphambilini ebelaziwa ngeHlelo 6A, 196
lafakwa inomboro etja yesigaba 6 somThethosisekelo
wesibil we-2003 eyasulwa sigaba 5 somThethosisekelo
wetjhumi nahlanu we-2008.]
IHlelo 7 ImiThetho Esuliweko 197
IKOMBA 199
1
Isen dlalelo
Thina, abantu beSewula Afrika,
Siyakwazi ukungakaphatheki kwethu ngokomThetho kwesikhathi sakade;
Sihlonipha labo abahlukumezekako ngerhuluphelo yokobana kube khona ubulungiswa
nekululeko enarhenekhethu;
Sihlonipha labo abasebenzileko ekwakhiweni nekuthuthukisweni kwephasi lekhethu; begodu
Bakholwa bona iSewula Afrika ingeyabo boke abahlala kiyo, sibambene ngokwahlukahlukana
kwethu.
Ngokujanyelwa bajameli bethu abakhethwe ngokutjhaphulukileko, samukela
umThethosisekelo lo njengomThetho wokuthoma weRiphabliki oza -
Kuqeda ukuhlukana okwadlulako begodu sakhe umphakathi odzimelele eminqopheni
yentando yenengi, ubulungiswa begodu namalungelo wobuntu wangokomThetho;
Ukubeka isisekelo sentando yenengi nomphakathi otjhaphulukileko lapha
uRhulumende adzimelele khona eemfunweni zabantu begodu nalapha isakhamuzi
ngasinye sivikelwe mThetho ngokulinganakho;
Ukwenza ngcono izinga lepilo yazo zoke izakhamuzi begodu nokuveza amakghono
womunye nomunye umuntu; begodu
Nokwakha iSewula Afrika ebumbeneko neyentando yenengi ezokukghona ukuthatha
indawo yayo njengenarha ezijameleko emndenini weentjhabatjhaba.
Kwanga uZimu angavikela abantu bekhethu.
Kosi Sikelel’ i-Afrika. Morena boloka setjhaba sa heso.
God seën Suid-Afrika. God bless South Africa.
Mudzimu fhatutshedza Afurika. Hosi katekisa Afrika.
2
3
ISAHLUKO 1
IINQALELELO EZISISEKELO
IRiphabliki YeSewula Afrika
1. IRiphabliki yeSewula Afrika mbuso ozijameleko, obambeneko wentando yenengi,
osekelwe phezu kwamagugu alandelako:
(a) isithunzi sobuntu, ukuphunyeleliswa kokulingana nokuthuthukiswa
kwamalungelo wobuntu kanye nekululeko.
(b) ukungabandlululi ngobuhlanga nangobulili.
(c) ukuba ngaphezulu komThethosisekelo nokusebenza komThetho.
(d) ilungelo lokuvowuda labo boke abadala, irhelo elifanako labavowudi,
amakhetho abanjwa njalo ngemva kwesikhathi esithileko begodu nerherho
lentando yenengi lokubusa kweenhlangano ezinengi, ukuqinisekisa
ubuziphendulelo, ukuba majadu nokuvuleka.
Ubukhulu BomThethosisekelo
2. UmThethosisekelo mThetho omkhulu weRiphabliki; umthetho namkha isenzo
esingakhambisani nawo asikho emthethweni, begodu neembopho ezibekwa ngiwo
kufanele zifezwe.
Ubuzwe
3. (1) Kunobuzwe obufanako eSewula Afrika.
(2) Zoke izakhamuzi—
(a) zinamalungelo, amagunya kanye nokuzuza ngokulinganako; begodu
(b) zilawulwa misebenzi neembopho zobuzwe ngokulinganako.
(3) UmThetho wenarha kumele ubonelele ukutholakala, ukulahlekelwa begodu
nokubuyiselwa kobuzwe.
Ingoma Yesitjhaba
4. Ingoma yesitjhaba yeRiphabliki ibekwa nguMongameli ngesimemezelo sangokomThetho.
ISAHLUKO 1: IINQALELELO EZISISEKELO
4
ISAHLUKO 1: IINQALELELO EZISISEKELO
IFlarha YeNarha
5. IFlarha yeNarha yeRiphabliki inombala onzima, osarhawuda, ohlaza satjani, omhlophe,
obomvu sabilibili nohlaza ukusamkayi, njengombana ibunjiwe beyahlathululwa
eHlelweni 1.
AmaLimi
6. (1) Amalimi asemthethweni weRiphabliki ngila: Sepedi, Sesotho, Setswana, Siswati,
Tshivenda, Xitsonga, isiBhuru, isiNgisi, isiNdebele, isiXhosa nesiZulu
(2) Ukwamukela amalimi wabantu lawo ekhabe angatjhejwa ngokuya komlando
nangokobujamo bawo, umbuso kumele uthathe amagadango afaneleko
nanepumelelo ukukhuphula ubujamo bokuthuthukiswa nokusetjenziswa
kwamalimi lawo.
(3) (a) URhulumende weNarha noweemFunda angasebenzisa elinye nelinye ilimi
elisemthethweni malungana nemisebenzi kaRhulumende, kutjhejwe
ukusetjenziswa, ukusebenza kwawo, iindleko, ubujamo beemfunda
nokulinganisa iindingo nalokho okukhethwa mphakathi wokana namkha
kumaPhrovinsi athileko; kodwana uRhulumende weNarha nomunye nomunye
uRhulumende wesiFunda kumele asebenzise ubuncani bakhona amalimi
amabili asemthethweni.
(b) Abomasipala kumele batjheje amalimi asetjenziswa namkha enyulwa
zizakhamuzi zabo.
(4) URhulumende weNarha noweemFunda ngokuya kwamagadango asemthethweni
kumele alawule begodu abeke ilihlo ukusetjenziswa kwamalimi lawo
asemthethweni. Ngaphandle kokuphikisana nokutjhiwo kusigatjana (2) woke
amalimi kumele ahlonitjhwe ngokulinganako begodu aphathwe nangokulinganako.
(5) IBhodo yamaLimi woKe weSewula Afrika eyahlonywa ngokomThetho welizwe
kumele—
(a) ithuthukise begodu isungule nobujamo obuzokubonelela ituthuko
nokusetjenziswa—
(i) kwamalimi woke asemthethweni;
(ii) kwesi-Khoi, isiNama nesi-San; begodu
(iii) neLimi lamaTshwayo; begodu
5
(b) ukuthuthukisa noqinisekisa ukuhlonitjhwa—
(i) kwawo woke amalimi asetjenziswa ngokujayelekileko miphakathi
yeSewula Afrika, ukufaka phakathi isi-German; isi-Greek; isi-Gujarati,
isi-Hindu, isi-Portuguese, isi-Tamil, isi-Telegu begodu nesi-Urdu; begodu
(ii) isi-Arabic; isi-Hebrew; isi-Sanskrit; begodu namanye amalimi
asetjenziselwa ezekolo eSewula Afrika.
ISAHLUKO 1: IINQALELELO EZISISEKELO
6
ISAHLUKO 2
UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
Amalungelo
7. (1) UmTlolo wamaLungelo wobuNtu usisekelo okwakhelwe phezu kwaso intando
yenengi eSewula Afrika. Umumethe amalungelo wabo boke abantu benarha
yekhethu begodu uqinisa amagugu wentando yenengi nesithunzi sobuntu,
ukulingana kanye netjhaphuluko.
(2) Umbuso kumele uhloniphe, uvikele, uthuthukise begodu uzalise amalungelo
amunyethwe mTlolo wamaLungelo wobuNtu.
(3) Amalungelo amunyethwe mTlolo wamaLungelo wobuNtu ngokulawulwa
mikhawulo emunyethweko namkha okukhulunywa ngayo esigabeni 36, namkha
ngokutjhiwo kwenye indawo ngaphakathi kwalomtlolo lo.
Ukusetjenziswa kwawo
8. (1) UmTlolo wamaLungelo wobuNtu lo usebenza kiwo woke umThetho begodu ubopha
isiBethamthetho, isiGungu, iphiko lezobuLungiswa nazo zoke iinJamiso zomBuso.
(2) Isiqalelelo somTlolo lo wamaLungelo wobuNtu sibopha umuntu wendabuko
namkha womThetho nangabe, begodu nokufikela ezingeni lapha ukghona khona
ukusebenza, ngokutjhejwa komhlobo welungelo begodu nomhlobo womsebenzi
lowo onikelwa lilungelwelo.
(3) Nakungenzeka usebenzise isiqalelelo somTlolo wamaLungelo wobuNtu emuntwni
wendabuko namkha womthetho ngokuya kwesigatjana (2), ikhotho—
(a) ukuze iphumelelise ilungelo elithileko elisemTlolweni, kumele isebenzise,
namkha nangabe kunetlhogakalo, ithuthukise umThetho wesintu kuze kufike
ezingeni lapha umThetho okukhulunywa ngawo ungasaphumelelisi khona
ilungelwelo, begodu
(b) kungenzeka bona ithuthukisa imilayo yomThetho wesintu ukurhunyeza
ilungelo, kodwana nangabe ukurhunyezokho kukhambisana nesigaba 36(1).
(4) Umuntu womThetho naye unelungelo lokufumana amalungelo asemTlolweni
wamaLungelo wobuNtu ngokuya kwendlela etlhogwa lihlobelo lamalungelo
begodu nehlobelo lomuntu womThetho.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
7
Ukulingana
9. (1) Boke abantu bayalingana phambi komThetho, begodu banelungelo lokuvikeleka
kanye nokusizwa mThetho ngokulinganako.
(2) Ukulingana kufaka hlangana ukuthabela amalungelo nepumelelo ngokuzeleko
nangokulingana. Ukuthuthukisa ukufikeleleka kokulingana, imithetho begodu
namanye amagadango ahlelelwe ukuvikela namkha ukuthuthukisa abantu,
namkha iinqhema zabantu ebegade zidlelezelwe ngebanga lebandlululo
elingasifeya.
(3) Angekhe kwenzeka bona umBuso ubandlulule ngokungasifeya, bunqopha namkha
ingasibunqopha nanyana ngubani ngombandela owodwa nakha ngaphezulu,
ukufaka hlangana ukubandlulula ngokwebala, ngokobulili, ngokobana umuntu
usidisi, utjhadile namkha akakatjhadi, ngokobuhlobo ngokobana umuntu
udabuka kusiphi isitjhaba, ngokombala, ngokuzibandakanya nobulili obuthileko,
ngeminyaka yobudala, ngokukhubazeka, ngokwekolo, unembeza, ikolelo,
ngokwamasiko, ngokwelimi nango kubelethwa.
(4) Akekho umuntu okungenzeka bona abandlululwe nginayana ngubani
ngokungasifeya, bunqopha namkha awa, ngombandela owodwa nanyana
ngaphezulu, ngokuya kwesigatjana (3). UmThetho wenarha wokuvimbela namkha
wokujamisa ibandlulo elingasifeya kumele uphasiswe.
(5) Ibandlululo ngebanga lombandela owodwa namkha ngaphezulu erheliswe
kusigatjana (3) ayisifeya ngaphandle kobana kutholakale bona ibandlululweli
kwamambala lifeya.
IsiThunzi SobuNtu
10. Omunye nomunye umuntu unesithunzi ngokwemvelo, begodu unelungelo lokobana
isithunzi sakhe sihlonitjhwe besivikelwe.
Ipilo
11. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuphila.
Itjhaphuluko Nokuvikeleka Komuntu
12. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo letjhaphuluko nokuvikeleka okufaka
hlangana ilungelo—
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
8
(a) lokungadinywa itjhaphuluko ngokungasimthetho namkha ngaphandle
kombandela ozwakalako;
(b) lokungavalelwa ejele ngaphandle kokuvela ekhotho;
(c) lokutjhaphuluka kiyo yoke imihlobo yenturhu kungaba ngevela emithonjeni
yomphakathi namkha yangeqadi;
(d) lokungatlhoriswa nanganyana ngiyiphi indlela; begodu
(e) nelokungaphathwa namkha ajeziswe ngendlela esihluku, enganabuntu
namkha eyehlisa isithunzi.
(2) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokobana ubujamo bakhe bomzimba
nebomkhumbulo bungathathelwa phasi, lokhu kufaka hlangana nelungelo—
(a) lokuthatha isiqunto malungana nokubeletha;
(b) lokuvikeleka nelelawulo ngemizimbabo; begodu
(c) nelokungasetjenziselwa ukulingelela ukusebenza kwesihlahla namkha
nanyana ngisiphi isisetjenziswa esiphathelene nezesayensi ngaphandle
kwemvumakhe.
Ubugqila, Ukukatelelwa Ukuhlonipha Omunye Namkha Ukukatelelwa
Ukusebenza
13. Akekho noyedwa umuntu ozakwenziwa isigqila, akatelelwe ukuhlonipha omunye namkha
akatelelwe ukusebenza.
Ukuba Wedwa
14. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokungaphazanyiswa, lokhu kufaka hlangana
nelungelo lokobana—
(a) umzimbakhe namkha umuzakhe ungasetjhwa;
(b) ipahlakhe ingasetjhwa;
(c) ipahlakhe ingathathwa ngekani; namkha
(d) nekulumakhe ebuntumba ingacajelwa.
Itjhaphuluko Yekolo, Ikolelo Begodu Nombono
15. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo letjhaphuluko kanembeza, ikolo,
ukucabanga, ikolelo begodu nokuveza umbono.
(2) Iinkonzo zingabanjelwa eenjamisweni zombuso namkha eenjamisweni ezirhelejwa
mbuso, nangabe—
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
9
(a) iinkonzwezo zilandela imilayo yekambiso ebekwe ziimphathiswa zomphakathi
ezifaneleko.
(b) iinkonzwezo zikhanjiswa ngendlela efaneleko; begodu
(c) nokuzikhambela kutjhaphulukile begodu akukakatelelwa.
(3) (a) Isigabesi asivimbeli umThetho owamukela—
(i) imitjhado ephethwa ngananyana ngiliphi isiko, namkha irherho lekolo,
ngokomThetho womndeni namkha womtjhadi; begodu
(ii) amarherho womThetho womndeni newomtjhadi ngaphasi kwananyana
ngiliphi isiko, namkha kungaba ngelabantu abalandela ikambiso yekolo
ethileko.
(b) Ukwamukelwa ngokuya kwepharagrafu (a) kumele kukhambisane nesigabesi
begodu nezinye iinqalelelo zomThethosisekelo.
Itjhaphuluko Yokuveza Amazizo
16. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo letjhaphuluko yokuveza amazizwakhe,
okufaka hlangana—
(a) itjhaphuluko yamaphephandaba namanye amamidiya;
(b) itjhaphuluko yokwamukela namkha ukudlulisa ilwazi namkha imibono
(c) itjhaphuluko yokuveza ikghono lokubumba nokusungula; begodu
(d) netjhaphuluko yezokufunda begodu netjhaphuluko yokwenza irhubhululo
elubusayensi.
(2) Ilungelo elitjhiwo esigatjaneni (1) alifaki lokhu—
(a) ukukhuluma ngendlela ephehla ipi
(b) ukutjala umoya ongabangela inturhu; namkha
(c) ukuletha ukuhloyana okudzimelele ekuhlukakeni ngokwebala, ngokobuhlobo,
ngokobulili, namkha ngokwekolo begodu lokho kuphehla inturhu
engabangela ukulimala.
Ukubuthana, Ukutjhagala, Ukurhwanta Nokwethula Iinghonghoyilo
17. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokubuthana, ukungenela ijima lokutjhagala,
lokurhwanta nokwethula iinghonghoyilo ngaphandle kwenturhu neenkhali.
Itjhaphuluko Yokuhlanganyela
18. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuhlanganyela.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
10
Amalungelo Wezombanganarha
19. (1) Esinye nesinye isakhamuzi sitjhaphulukile bona singazikhethela esikufunako
manqophana nezombanganarha, lokhu kufaka hlangana nelungelo loku—
(a) sungula ihlangano yezombanganarha
(b) zibandakanya emisebenzini yehlangano, namkha uyifunele ihlangano leyo
amalunga, begodu
(c) nokukhankasela ihlangano leyo yezombanganarha.
(2) Esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokungenela amakhetho atjhaphulukileko,
afeya neza qobe ngemva kwesikhathi esithileko, wesinye nesinye isiBethamthetho
esitlhanywe ngokuya komThethosisekelo.
(3) Omunye nomunye umuntu omdala unelungelo—
(a) lokuvowuda, emakhethweni wokuvowudela nanyana ngiliphi ibandla
lesiBethamthetho, elitlhanywe ngokuya komThethosisekelo,begodu
nokuvowuda buntumba; begodu
(b) nokujamela ukuba ngunkhethani esikhundleni sokusebenzela umphakathi,
nangabe kwenzekile bona ukhethwe, uphathe isikhundla sokusebenzela
umphakathi.
Ubuzwe
20. Asikho isakhamuzi esingadinywa ubuzwe baso.
Itjhaphuluko Yokukhamba Nokuhlala Umathanda
21. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokukhamba ngokutjhaphuluka.
(2) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokufuduka la eRiphabliki.
(3) Esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokungena, nokuhlala nanyana kukuphi la
eRiphabliki.
(4) Esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokuba nepasipoti.
Itjhaphuluko Yokurhweba, Yesikhundla Somsebenzi Nebizelo
22. Ngokulawulwa mThetho, esinye nesinye isakhamuzi sinelungelo lokuzikhethela irhwebo,
ukufumana isikhundla somsebenzi nokuba nebizelo.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
11
Itjhebiswano Kezemisebenzi
23. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuphathwa ngendlela efaneleko
emsebenzini.
(2) Esinye nesinye isisebenzi sinelungelo—
(a) lokubumba nokujoyina iinhlangano zabasebenzi;
(b) lokuzibandakanya emisebenzini nemahlelweni weenhlangano zabasebenzi;
begodu
(c) nelokunghala umsebenzi.
(3) Omunye nomunye umqatjhi unelungelo—
(a) lokubumba nokujoyina iinhlangano zabaqatjhi, begodu
(b) nokuzibandakanya emisebenzini nemahlelweni weenhlangano zabaqatjhi.
(4) Enye nenye ihlangano yabasebenzi begodu nenye nenye ihlangano yabaqatjhi
inelungelo—
(a) lokukhetha abaphathi, amahlelo nemisebenzawo;
(b) lokuhlela; begodu
(c) nelokubumba nokujoyina umfelandawonye .
(5) Enye nenye ihlangano yabasebenzi, ihlangano yabaqatjhi begodu nomqatjhi
banelungelo lokuzibandakanya eenkulumiswaneni zokubonisana. UmThetho
wenarha ungabekwa ukulawula ikulumiswano yokubonisana. Kangangobana
umThetho ungaqunta ilungelo eSahlukwenesi, ukuquntwa kumele kukhambisane
nesigaba 36 (1)
(6) UmThetho weNarha ungamukela amalungiselelo wokuvikela iinhlangano
amunyethwe eemvumelwaneni zebambiswano. Kangangobana umThetho
ungaqunta eSahlukwenesi, ukuqunta kufanele kukhambisane nesigaba 36(1).
Ibhoduluko
24. Omunye nomunye umuntu unelungelo—
(a) lokuba sebhodulukweni engekhe lahlunguphaza ipilo nehlalakuhle yakhe;
begodu
(b) nokuba nebhoduluko elivikelekileko, ukwenzela bona kuzuze isizukulwana
sakhathesi nesizako, ngokusetjenziswa komThetho ozwakalako namanye
amagadango ahlelelwe—
(i) ukuvimbela ukusilaphazeka kwebhoduluko nokurhurhuleka kwehlabathi
(ii) ukukhuthaza ukutlhogonyelwa kwemvelo; begodu
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
12
(iii) nokuqinisekisa ituthuko edzimeleleko nokusetjenziswa kuhle
kwemithombo yemvelo, ngakelinye ihlangothi kuthuthukiswe
ngokuqinisekisiweko zomnotho nezomphakathi.
Ipahla
25. (1) Akakho umuntu ozakudinywa ipahla ngaphandle kwalokha kwenziwa
ngokulandela umThetho osebenza ngokuvamileko, begodu awukho umThetho
ongavumela bona umuntu adinywe ipahla ngokungasimthetho.
(2) Ungamukwa ipahla kwaphela ngokuya komThetho osebenza ngokuvamileko—
(a) nangabe kwenzelwa iindingo namkha iinrhuluphelo zomphakathi; begodu
(b) ngokulawulwa kuliliswa ngemali, inani layo begodu nesikhathi nendlela
ezakubhadelwa ngayo okungenzeka bona kuvunyelwane ngayo hlangana
nalabo abathintekako namkha kuthathwe isiqunto namkha kuquntwe
yikhotho.
(3) Inani lemali yesililiso, isikhathi nendlela ezakubhadelwa ngayo kufanele kube
ngelungileko nelinganako, etjengisa ukulinganiswa okufaneleko hlangana
kweenrhuluphelo zomphakathi neenrhuluphelo zalabo abathintekako, begodu
kutjhejwe yoke imibandela efaneleko, okufaka hlangana—
(a) ukusetjenziswa kwepahla njenganje;
(b) umlando wokutholakala nokusetjenziswa kwayo;
(c) bona ingabiza malini nange ithengiswa;
(d) izinga elinqophileko lokubulunga nokurhelebha kombuso ngeemali
ekutholweni nekuthuthukisweni kwenani lenzuzo yepahla; begodu
(e) nomnqopho wokwemukwa ipahla leyo.
(4) Ngokomnqopho wesigabesi—
(a) iinrhuluphelo zomphakathi zifaka hlangana isibopho sesitjhaba
sokutjhugululwa kwenarha namatjhuguluko abonelela ukutholakala kwayo
yoke imithombo yemvelo yeSewula Afrika; begodu
(b) nokobana ipahla ayifaki hlangana inarha kwaphela.
(5) Umbuso kumele ubeke umThetho begodu uthathe namagadango azwakalako
ngaphakathi kwemithombo enayo, ukukatelela imibandela eyenza bona
izakhamuzi zikghone ukuthola inarha ngendlela elinganako.
(6) Umuntu namkha umphakathi lowo isikhathi sawo sokusebenzisa inarha
esingakavikeleki ngokomThetho ngebanga lomThetho wangesikhathi sebandlululo
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
13
obandlulula ngokwebala namkha izenzo, unelungelo ukufikela ezingeni elitjhiwo
mThetho wePalamende, nofana isikhathi esivikelekileko ngokomThetho namkha
ngokulungisa okumadanisekako.
(7) Umuntu namkha umphakathi omukwe ipahla ngemva kwamhlana zili-19
kuMgwengweni 1913 ngebanga lomThetho wengesikhathi sebandlululo,
obandlulula ngokwebala namkha izenzo, unelungelo ukufikela ezingeni elitjhiwo
mThetho wePalamende, namkha ngokubuyiswa kwepahla leyo namkha
ngokulungiswa ngendlela elinganako.
(8) Asikho nesisodwa isiqalelelo sesigabesi esingavimbela umbuso ekuthatheni
umThetho namanye amagadango ukwenzela bona bothole inarha, amanzi
nokhunye okukhambelana namatjhuguluko la, ukuze kulungiseke imiphumela
yebandlululo ngokwebala kwangesikhathi esadlulako, ngaphandle kwanyana
ukutjhida okhunye nokhunye eenqalelelweni zesigabesi kukhambisana
neenqalelelo zesigaba 36 (1).
(9) IPalamende kumele imemezele umThetho otjhiwo esigatjaneni (6).
Zezindlu
26. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lekghono lokufunyanwa kwezindlu
ngokwaneleko.
(2) Umbuso kumele uthathe amagadango azwakalako womThetho namanye
amagadango, ngokusemandleni wawo, ukukghonakalisa ngokupheleleko
ilungelweli.
(3) Akekho noyedwa ongakhutjhwa ngendlinakhe, namkha indlwakhe engabhidlizwa,
ngaphandle kwencwadi yesigunyazo sekhotho eyenziwa emva kokutjhejwa kwawo
woke amaphuzu aqakathekileko. Awukho nowodwa umThetho ongakuvumela bona
umuntu akhutjhwe endlinakhe ngokungasimthetho.
Zamaphilo, Ukudla, Amanzi Begodu Nokuvikeleka Kwezehlalakhuhle
27. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lekghono lokufumana lokhu—
(a) ukutlhogonyelwa kezamaphilo, okufaka hlangana ukutlhogonyelwa
ngehlangothini lezokubeletha;
(b) ukuthola ukudla okwaneleko namanzi ahlanzekileko; begodu
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
14
(c) ukuvikeleka kwezehlalakuhle, okufaka hlangana, ukurhelejwa okufaneleko
kwezehlalakuhle nangabe umuntu ubhalelwa kuzondla yena, nalabo okumele
abondle.
(2) umbuso kumele uthathe amagadango afaneleko wangokomThetho namanye
amagadango, ngokusebenzisa imithombo yawo ekhona, ukuphumelelisa elinye
nelinye lamalungelo la.
(3) Akakho noyedwa umuntu ongalelwa irhelebho elirhabako lokwelatjhwa.
Abantwana
28. (1) Omunye nomunye umntwana unelungelo—
(a) lokuba nebizo nobutjhaba kusukela nakabelethwako;
(b) lokutlhogonyelwa bazali namkha mndeni; namkha ukuthola itlhogomelo
elinye elifaneleko nangabe ususiwe emndeninakhe;
(c) lokuthola ukudla okunezakhamzimba, indawo yokuhlala; ukwelatjhwa;
begodu nokutjhejwa kwezehlalakuhle;
(d) lokuvikelwa ekuphathweni kumbi; ukuninwa, ukuhlukunyezwa namkha
ukwehliswa kwesithunzi sobuntu
(e) lokuvikelwa ekusetjenzisweni mqatjhi ngokungakafaneli;
(f) ukungafuneki namkha ukungakavunyelwa bona wenze umsebenzi othileko
namkha unikele umsebenzi—
(i) ongakalungeli umuntu oneminyaka elingana neyobudala bomntwana
lowo; namkha
(ii) obeka umntwana ngokwakhe ebudisini, ifundwakhe, ipilwakhe,
ingqondo, umoyakhe, ukuziphatha begodu nekuzithuthukiseni kwakhe;
(g) lokobana angabotjhwa ngaphandle kwanyana sele kungasekho elinye
igadango lamaswaphelo, lapha ngaphezu kwamalungelo umntwana
awatholako ngaphasi kwesigaba 12 nesama-35, umntwana angabotjhwa
kwaphela isikhatjhana esifitjhani nesifaneleko begodu unelungelo loku—
(i) hlukaniswa neembotjhwa ezingaphezulu kweminyaka eli-18; begodu
(ii) phathwa ngaphasi kobujamo obufanele umntwana waleyo minyaka;
(h) lokuba nomjameli wezomthetho obonelelwa mbuso, begodu nangeendleko
zombuso kuleyo milandu yemibango ethinta umntwana loyo nangabe
ukungakhambi kuhle komthetho kungahle kube khona; begodu
(i) nelokungasetjenziswa kwakhe bunqopha lapha kunenturhu yeenkhali khona
nokobana kumele avikeleke ngeenkhathi zenturhu yeenkhali.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
15
(2) Iinrhuluphelo zomntwana kuyinto eqakatheke khulu ezintweni zoke eziphathelene
nomntwana.
(3) Esigabenesi nakukhulunywa ngomntwana kutjhiwo umuntu oneminyaka
engaphasi kweli-18 ubudala.
Ifundo
29. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo—
(a) lokuthola ifundo esisekelo, okufaka hlangana nefundo esisekelo yabantu
abadala; begodu
(b) nelokuthola ifundo ephakemeko, okumele bona umbuso ngokuthatha
amagadango afaneleko uyenze ibekhona beyikghone ukufumaneka begodu
iragele phambili ngendlela okungakghonakala ngayo.
(2) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuthola ifundo ngelimi elisemthethweni
namkha ngelimi azikhethela lona eenkhungweni zefundo ezingezomphakathi,
lapha ifundo leyo inikelwa khona ngokuzwakalako. Ukwenzela bona kuqinisekiswe
ikghono lokutholakala okunepumelelo kokusetjenziswa kwelungelweli, umbuso
kumele uqalelele woke amagadango ahlukeneko wefundo, okufaka hlangana
iinkhungo ezisebenzisa ilimi elilodwa, ukutjheja—
(a) ukulingana
(b) ikghonakalo; begodu
(c) isidingo sokulungisa imiphumela yezenzo zemithetho yesikhathi
esigadungileko ebandlulula ngokwebala.
(3) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokusungula begodu agcine isikhungo
sezefundo, asisekele ngeemali zakhe begodu sizijamele nangabe iinkhungo lezo—
(a) azibandlululi ngokwebala;
(b) zitlolisiwe embusweni; begodu,
(c) azikho ezingeni eliphasi nazimadaniswa nalezonkhungo zefundo ezilawulwa
mphakathi.
(4) Isigatjana (3) asivimbeli ukusizwa ngeemali mbuso kweenkhungo zefundo
ezizijameleko.
Ilimi Namasiko
30. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokusebenzisa ilimi nokudlala indima epilwenakhe
yamasiko azikhethele yona, kodwana akekho noyedwa umuntu ozakuthi lokha
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
16
nakasebenzisa amalungelwakhe, awasebenzise ngendlela engakhambisaniko yananyana
ngisiphi isiqalelelo somTlolo wamaLungelo.
Imiphakathi Yangokwamasiko, Ikolo Nelimi
31. (1) Abantu bomphakathi abakhambisanako ngokwamasiko, ikolo nelimi angeze
badinywa ilungelo, namanye abantu womphakathi lowo, loku—
(a) thabela isiko labo, benze ikolo yabo bebasebenzise ilimi labo, begodu
(b) nokusungula, ukujoyina nokuraga iinhlangano zamasiko, ikolo nezamalimi,
nezinye iinjamiso zomphakathi.
(2) Amalungelo asesigatjaneni (1) angekhe asetjenziswa ngendlela engakhambisani
nanoma ngisiphi isiqalelelo somTlolo wamaLungelo.
Ilungelo Lokuthola Ilwazi
32. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuthola—
(a) elinye nelinye ilwazi eliphethwe mbuso, begodu
(b) nelinye nelinye ilwazi eliphethwe ngomunye umuntu okumele lisetjenziselwe
namkha kuvikelwe nagalo nanyana ngimaphi amalungelo.
(2) UmThetho wenarha kufanele umenyezelwe ukuphumelelisa ilungelweli begodu
kungathathwa amagadango azwakalako ukwethula ubudisi bokuphatha nebeemali
obuphezu kombuso.
Igadango Lekambiso Elungileko YezomThetho
33. (1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokuphathwa ngendlela esemthethweni,
ezwakalako begodu nangekambiso elungileko.
(2) Omunye nomunye umuntu amalungelwakhe athinteke kabuhlungu ngebanga
legadango lekambiso, unelungelo lokunikelwa abonobangela balokho
ngokutloliweko.
(3) UmThetho wenarha kumele umenyezelwe ukuphumelelisa amalungelo la, begodu
kumele—
(a) unikele ukuhlolisiswa godu kwegadango lekambiso yikhotho namkha lapha
kufaneleko, kungaba yikundla ezijameleko begodu nengathathi ihlangothi;
(b) ubophelele umbuso bonyana uphumelelise amalungelo aseengatjaneni (1) no
(2); begodu
(c) uthuthukise ikghono lekambiso yezokuphatha.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
17
Ilungelo Lokuya Ekhotho
34. Omunye nomunye umuntu unelungelo lokusa nanyana ngimuphi umbango ongararululwa
yikhotho ngokusebenzisa umThetho, ulalelwe mphakathi ngaphambi kwekhotho, namkha
lapha kufaneleko, ungasiwa kenye iforamu ezijameleko engathathi ihlangothi.
Abantu Ababotjhiweko, Abavalelweko Begodu Nabamangalelweko
35. (1) Omunye nomunye umuntu obotjhiweko ngebanga lokusolelwa bonyana wenze
umlandu unelungelo—
(a) lokuzithulela;
(b) lokutjelwa msinyana—
(i) ngelungelo lakhe lokuzithulela; begodu
(ii) ayeleliswe ngokungenzeka nakangazithuleliko;
(c) lokungakatelelwa bonyana avume akwenzileko, ngombana lokho kungahle
kusetjenziswe njengobufakazi obumbophelelako;
(d) lokuvela ekhotho msinya ngokungakghonakalako, kodwana kungabi
ngemva—
(i) kwama-iri ama-40 ngemva kokubotjhwa
(ii) kokuphela kwelanga lokuthoma lekhotho emva kokudlula kwama-iri
ama-48, nangabe ama–iri ama-48 aphela ngaphandle kwama-iri
wekhotho ejayelekileko namkha ngelanga okungasilo elijayelekileko
lekhotho;
(e) lokobana ekuveleni kokuthoma phambi kwekhotho emva kokubotjhwa,
athweswe umlandu namkha atjelwe ibanga lokwelulwa kwesikhathi sakhe
sokuvalelwa, namkha atjhatjhululwe; begodu
(f) lokutjhatjhululwa ejele nangabe imibandela yomThetho iyavuma,
ngokulawulwa bujamo obuzwakalako.
(2) Omunye nomunye umuntu obotjhiweko, okufaka hlangana esinye nesinye
isibotjhwa esele sigwetjiwe, sinelungelo—
(a) lokobana sitjelwe bonyana sibotjhelweni;
(b) lokukhetha, nokuthintana nomjameli womthetho begodu sitjelwe msinya
ngalelilungelo;
(c) lokubonelelwa ngomjameli womthetho okhonjwe mbuso begodu
nangeendleko zombuso nangabe kunekghonakalo lokobana ubulungiswa
obuphathekako bubekhona begodu kumele sitjelwe msinya ngelungelweli;
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
18
(d) lokuyokumangala ekhotho, simangalele ukwazi bona ukubotjhwa kwaso
kusemthethweni nayana awa, nangabe ukubotjhwa kwaso akukho
emthethweni, sitjhatjhululwe
(e) lokuvalelwa ngaphasi kobujamo obukhambisana nesithunzi sobuntu, okufaka
hlangana okungasenani ngokunikela indawo eyaneleko yokuhlala, ukudla
okwakha umzimba, iincwadi zokufunda, kanye nokwelatjhwa ngeendleko
zombuso; begodu
(f) nelokuthintana, nokuvakatjhelwa ngilaba abalandelako—
(i) ngowakwakhe namkha umlingani;
(ii) iinhlobo;
(iii) uMeluleki wezekolo okhethwe nguye, begodu
(iv) noDorhodere okhethwe nguye.
(3) Omunye nomunye ummangalelwa unelungelo lokugwetjwa ngendlela efaneleko,
okufaka hlangana ilungelo—
(a) lokwaziswa ngomlandu abekwe wona, anikelwe nemininingwana
ngokunabileko ukwenzela bona akghone ukuziphendulela emlandwini loyo;
(b) lokuthola isikhathi esaneleko neenkghonakalisi ezaneleko angazisebenzisa
ekuzivikeleni;
(c) lokugwetjwa ekhotho yomthetho ojwayelekileko nevulelwe umphakathi;
(d) lokulalelwa komlandwakhe kuthonywe bekuqedwe ngaphandle kokuriyada
okungazwakaliko;
(e) lokubakhona lokha nakugwetjwa umlandwakhe;
(f) lokukhetha begodu nokobana ajanyelwe mjameli womthetho begodu atjelwe
ngelungelweli msinyana;
(g) lokubonelelwa ngomjameli womthetho ozakubhadelwa mbuso lokha
nakubonakala bona kungaba nokungakhanjiswa ngokulungileko komlandu,
begodu aziswe ngelungelwelo msinyana;
(h) lokuthathwa ngokobana akanamlandu, azithulele, begodu nokobana
angafakazi lokha nakugwetjwako;
(i) lokuthula ubufakazi nokuphikisa ubufakazi obuthuliweko;
(j) lokungakakatelelwa ukwethula ubufakazi obumbophako;
(k) lokugwetjwa ngelimi alizwisisako, namkha lokho nakungakghonakaliko,
atologelwe ngelimi alizwako;
(l) lokungagwetjelwa isenzo namkha ukungakenzi okugade kungasimlandu
ngaphasi komthetho wenarha namkha umthetho weentjhabatjhaba
ngesikhathi lokho nakwenzekako namkha kungenzeki;
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
19
(m) lokungagwetjwa ngomlandu omayelana nesenzo namkha lokho
okwatjhiywako lapha umutnu afunyanwa anganamlandu namkha afunyanwa
bona umlandu;
(n) lokuba nethuba lokubethwa ngeswazi elincani lokha nangabe isigwebo
esibekiweko sitjhugululwe hlangana nesikhathi umlandu owenziwe ngaso
nesikhathi sokugwetjwa; begodu
(o) nelokwenza isibawo bona umlandwakhe ubuyekezwe namkha uhlolisiswe
yikhotho engaphezulu.
(4) Nanganyana ngisiphi isikhathi lapha isigabesi sifuna khona bona umbiko utjelwe
umuntu; umbiko lowo kumele unikelwe ngelimi lelo umuntu loyo alizwisisako.
(5) Ubufakazi obutholakele ngendlela ephikisana nanyana ngiliphi ilungelo
elingaphakathi komTlolo lo wamaLungelo wobuNtu kumele bulahlwe, nangabe
ukwamukelwa kobufakazobo kungenza bona ukugwetjwa komlandu lowo
kube ngokungakalungi namkha ngendlela ethile kungakhubaza ikambiso
yezobulungiswa.
Ukurhunyezwa Kwamalungelo
36. (1) Amalungelo angaphakathi komTlolo wamaLungelo wobuNtu angarhunyezwa
kwaphela ngokuya komThetho osebenza ngendlela evamileko ukufikela lapha
ukurhunyezwa kwawo kuzwakala begodu kufaneleko emphakathini ovulekileko
nophethe ngentando yesitjhaba edzimele phezu kokuhlonitjhwa kwesithunzi
sobuntu, ukulingana netjhaphuluko, kutjhejwe nawo woke amaphuzu afaneleko,
okufaka hlangana—
(a) umhlobo welungelwelo;
(b) ukuqakatheka komnqopho werhunyezwelo;
(c) umhlobo nobungako berhunyezo;
(d) ubuhlobo phakathi kwerhunyezo nomnqophalo; begodu
(e) nendlela enegandelelo elirhunyeziweko yokuphumelelisa umnqopho.
(2) Ngaphandle kwalokho okutjhiwo esigatjaneni (1) namkha kunanyana ngisiphi
isiqalelelo somThethosisekelo, awukho umThetho ongarhunyeza nanyana ngiliphi
ilungelo elibonelelwe ngaphakathi komTlolo wamaLungelo wobuNtu.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
20
UmThetho Wobujamo Oburhabileko
37. (1) UmThetho wobujamo oburhabileko ungamenyezelwa kwaphela ngokuya
komThetho wepalamende begodu kwaphela nangabe—
(a) ipilo yesitjhaba isengozini yokuthuselwa ngepi, ukusahlelwa, ukuvukela
umbuso, irawurawu, umonakalo omkhulu ngenarheni namkha kunento
erhabileko emphakathini; begodu
(b) nesimemezelo somThethweso siyatlhogeka ekubuyisweni kokuthula
nokuthotjelwa komThetho.
(2) Ukumenyezelwa komThetho wobujamo oburhabileko, begodu nomunye nomunye
umThetho omenyezelweko, namkha elinye nelinye igadango elithethweko
ngokulandela ukumenyezelwa komThetho lo, lingathoma ukusebenza kwaphela
nangabe—
(a) lithoma ukusebenza ngelanga elimenyezelwe ngalo, begodu
(b) kungadluli amalanga ama-21 ukusukela ngelanga elimenyezelwe ngalo,
ngaphandle kwanyana isiBethamthetho seNarha sithatha isiqunto
sokwengeza isimemezelweso ngesikhathi esingadluli eenyangeni ezintathu
esikhathini esisodwa. Ukungezelela kwamathomo kokumenyezelwa
komThetho wobujamo oburhabileko kumele kube ngendlela yesiqunto
esamukelwe linengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha. Esinye
nesinye isiqunto esithethwe ngokuya kwendima le, kumele samukelwe
kwaphela ngokusekelwa ngamavowudu amaphesenthi ama-60 wamalunga
wesiBethamthetho seNarha. Isiqunto ngokuya kwepharagrafu le
singamukelwa kwaphela ngokulandela iinkulumopikiswano zomphakathi
ezibanjwe ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha.
(3) Enye nenye ikhotho enamandla ingaqinisekisa ngokuba semthethweni—
(a) kwesimemezelo somThetho wobujamo oburhabileko;
(b) kokhunye nokhunye ukwengezelelwa kwesikhathi somThetho wobujamo
oburhabileko; namkha
(c) komunye nomunye umThetho ophasisiweko namkha elinye igadango
elithethweko, ngebanga lesimemezelo somThetho wobujamo oburhabileko.
(4) Omunye nomunye umThetho ophasiswe ngokulandela isimemezelo somThetho
wobujamo oburhabileko ungaphikisana nomTlolo wamaLungelo wobuNtu ukufikela
kwaphela lapha—
(a) ukuphikisanokho nanyana kunjani kutlhogwa khona khulu bujamo
oburhabileko; begodu
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
21
(b) namuThetho loyo—
(i) ngokukhambisana neembopho zeRiphabliki le ngaphasi komThetho
weentjhabatjhaba osetjenziswa ngeenkhathi zomThetho wobujamo
oburhabileko;
(ii) ukukhambisana nesigatjana (5) begodu
(iii) ukhutjhwe kuGazede kaRhulumende ngokurhabeka
okungakghonakalako emva kokuphasiswa kwawo.
(5) Awukho umThetho wePalamende ogunyaza isimemezelo somThetho wobujamo
oburhabileko begodu awukho umThetho ophasisiweko namkha elinye igadango
elithethweko ngokulandela isimemezelweso, ongavumela namkha ugunyaze—
(a) ukubhadelwa kombuso namkha omunye nomunye umuntu manqophana
nesinye nesinye isenzo esingekho emthethweni;
(b) okhunye nokhunye okuphikisana okuvela esigabenesi; namkha
(c) okhunye nokhunye okuphikisana okuvela esigabeni esitjhiwo kukholomu 1
yeHlelo lamaLungelo angeze aQalelwa Phasi ukufikela ezingeni elimaqophana
nesigaba esikukholomu 3 weHlelo.
Ihlelo Lamalungelo Angeze Aqalelwa Phasi
1
Inomboro
yesigaba
2
Isihloko sesigaba
3
Izinga ilungelo elivikeleke ngalo
9 Ukulingana Manqophana nokubandlulula okungakafaneli
kwaphela ngemibandela ephathelene
nobuhlanga, umbala, ubuzwe namkha imvelaphi,
ubulili, ikolo, namkha ilimi.
10 IsiThunzi sobuNtu Ngokupheleleko
11 Ipilo Ngokupheleleko
12 ITjhaphuluko
nokuVikeleka komuntu
Manqophana neengatjana (1).(d) kanye no-(e)
kanye no- 2 (c )
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
22
1
Inomboro
yesigaba
2
Isihloko sesigaba
3
Izinga ilungelo elivikeleke ngalo
13 Ubugqila, ukukatelewa
ukuhlonipha
nokusebenza
Manqophana nobugqila nokukatelelwa
ukuhlonipha nokuberega
28 Abantwana Manqophana:
– isigatjana (1) (d) begodu no-(e)
– amalungelo asepharagrafini (i) begodu (ii)
yesigatjana (1) (g); begodu
– nesigatjana (1) (i) esimanqophana
nabantwana beminyaka eli-15 nangaphasi.
35 Abantu ababotjhiweko,
abavalelweko begodu
nabamangalelweko
Manqophana:
– nesigatjana (1) (a) , (b) , (c) begodu no-2 (d)
– amalungelo asemapharagrafini asuka ku-
(a) ukufika ku-(o) wesigatjana (3) okutjhiya
ngaphandle ipharagrafu (d)
– isigatjana (4); begodu
– nesigatjana (5) manqophana
nokungamukeleki kobufakazi nangabe
ukwamukelwa kwalobo bufakazi
kuzakubangela bona ukugwetjwa
komlandu kungabi ngokufaneleko.
(6) Lokha omunye nomunye umuntu avalelwa ngaphandle kokugwetjwa ngebanga
lokudinywa amalungelo okusukela ekumenyezelweni komThetho wobujamo
oburhabileko, imibandela elandelako kumele itjhejwe:
(a) Ilunga lomndeni elimumuntu omdala namkha umngani womuntu
obotjhiweko kumele lithintwe msinyana ngendlela okungakghonakala ngayo,
laziswe ngokubotjhwa komuntu loyo.
(b) Isaziso kumele sikhangiswe eGazedeni kaRhulumende weNarha kungakapheli
isikhathi esimalanga amahlanu umuntu lowo abotjhiwe, kuvezwe ibizo
lomuntu loyo obotjhiweko, indawo avalelwe kiyo begodu kuhlathululwe
namagadango arhabileko abotjhwe ngaphasi kwawo.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
23
(c) Isibotjhwa, kumele sivunyelwe ukuzikhethela uDorhodere begodu
asivakatjhele nanyana kungasiphi isikhathi esizwakalako.
(d) Isibotjhwa, kumele sivunyelwe ukuzikhethela umjameli womThetho begodu
asivakatjhele nanyana kungasiphi isikhathi esizwakalako.
(e) Ikhotho, kumele ihlolisise ukubotjhwa kwesibotjhwa msinyana ngendlela
okungakghonakala ngayo, kungakadluli amalanga ali-10 kusukela ngelanga
abotjhwa ngalo begodu, ikhotho kumele itjhaphulule isibotjhweso
ngaphandle kwalokha nangabe kunetlhogakalo lokobana ukubotjhwa
kwakhe kuragele phambili ngomnqopho wokubuyisa ukuthula nokuthotjelwa
komThetho.
(f) Isibotjhwa esingakatjhatjhululwa ngokuya kwesibuyekezo sevalelo
esingaphasi kwepharagrafu (e), namkha esingakatjhatjhululwa ngokuya
kwesibuyekezo sevalelo esingaphasi kwepharagrafu le, singenza isibawo
ekhotho bona kubuyekezwe godu ivalelo laso kwesinye nesinye isikhathi
emva kwamalanga ali-10 kudlulile ukubuyekezwa kwevalelo laso,
begodu nekhotho kumele itjhaphulule isibotjhwa ngaphandle kwalokha
nangabe kunetlhogakalo lokobana ukubotjhwa kwakhe kuragele phambili
ngomnqopho wokubuyisa ukuthula nokuthotjelwa komThetho.
(g) Isibotjhwa kumele sivunyelwe ukuvela mathupha ngaphambi kwananyana
ngiyiphi ikhotho etjheje ukubotjhwa kwaso, nokobana ajanyelwe mjameli
womThetho ekulalelweni komlandwakhe, begodu nokuvikelwa ekurageleni
phambili kokuvalelwa kwaso.
(h) Umbuso kumele wethule abonobangela abatlolwe phasi phambi kwekhotho
ukuqinisekisa ukuragela phambili kokuvalelwa kwesibotjhweso, begodu
kumele unikele isibotjhweso ikhophi yabonobangela bokubotjhwa kwaso
okungasenani amalanga amabili ngaphambi kobana ikhotho ibuyekeze ivalelo
laso.
(7) Nangabe ikhotho itjhaphulula isibotjhwa, umuntu loyo angeze abotjhwa godu
ngaphasi kwabonobangela abafanako ngaphandle kwalokha umbuso ungathoma
ngokukhombisa ngaphandle kokurhiniza ukuqakatheka kokubotjhwa komuntu
lowo godu.
(8) Iingatjana (6) nese- (7) azisebenzi ebantwini abangasizo izakhamuzi zeSewula
Afrika begodu abavalelwe ngemibandela yenturhu yeentjhabatjhaba yeenkhali.
Kuhlekuhle, umbuso kumele ukhambisane namazinga lawo abopha iRiphabliki
ngaphasi komThetho wobuntu weentjhabatjhaba, manqophana nokuvalelwa
kwabantu abafana nalabo.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
24
Ukukatelelwa Kwamalungelo
38. Omunye nomunye umuntu orheliswe esigabenesi, unelungelo lokwenza isibawo ekhotho
enegunya, atjho bona ilungelo elimunyethwe emTlolweni wamaLungelo wobuNtu
liphuliwe namkha lithuselwe begodu ikhotho ingaphana ngerhelebho elifaneleko okufaka
hlangana nokwenziwa kwesimemezelo samalungelo wobuntu. Abantu abangenza isibawo
ekhotho ngilaba—
(a) omunye nomunye umuntu owenza ngokweenrhuluphelo zakhe;
(b) omunye nomunye umuntu owenza isibawo esikhundleni somunye
ongakghoniko ukuzenzela ngebizo lakhe;
(c) omunye nomunye umuntu owenza lokho njengelunga, namkha oraga
iinrhuluphelo zesiqhema sabantu namkha kungaba ziinrhuluphelo zabantu
besiqhema esithileko;
(d) omunye nomunye owenza isibawo ngeenrhuluphelo zomphakathi; begodu
(e) nehlangano eyenza isibawo ngeenrhuluphelo zamalungayo.
Ukuhlathululwa KomTlolo WamaLungelo WobuNtu
39. (1) Lokha nakuhlathululwa umTlolo wamaLungelo wobuNtu enye nenye ikhotho,
ikundla namkha iforamu—
(a) kumele yenyuse izinga lamagugu asekela umphakathi ovulekileko
newentando yenengi edzimelele phezu kwesithunzi sobuntu, ukulingana
nekululeko;
(b) kumele itjheje umthetho weentjhabatjhaba; begodu
(c) ingatjheja nomthetho weenarha zangaphandle.
(2) Lokha nayihlathulula omunye nomunye umThetho, begodu nalokha nayithuthukisa
umThetho wesintu namkha enye nenye ikhotho, ikundla namkha iforamu kumele
yenyuse izinga lommoya, itjisakalo neminqopho yomTlolo wamaLungelo wobuNtu.
(3) UmTlolo wamaLungelo wobuNtu awuvimbeli ukubakhona kwamanye amalungelo
namkha itjhaphuluko elamukelekileko nelenziwa ngokomThetho wesintu, namkha
umThetho omenyezelweko, ukufikela ezingeni lapha akhambisana khona nomTlolo
lowo.
ISAHLUKO 2: UMTLOLO WAMALUNGELO WOBUNTU
25
ISAHLUKO 3
URHULUMENDE WETJHEBISWANO
URhulumende WeRiphabliki
40. (1) ERiphabliki, uRhulumende ubunjwe mazinga anjengombuso weNarha, weeFunda
newemaKhaya lawo ahlukeneko; asekelanako begodu nanobudlelwano
(2) Woke amazinga karhulumende kumele ahloniphe iinkambisolawulo
eziseSahlukwenesi begodu kumele enze imisebenzawo ngaphakathi
kwemikhawulo ebekwa sisahlukwesi.
Iinkambisolawulo ZikaRhulumende Obambiseneko Begodu
Nokubambisana KwaboRhulumende
41. (1) Woke amazinga kaRhulumende begodu nazo zoke iinjamiso zombuso ngaphakathi
kwelinye nelinye izinga elifaneleko kumele—
(a) abonelele bona kuhlala kunokuthula, itjhebiswano lesitjhaba
nokungahlukaniswa kweRiphabliki;
(b) aqalelele ukuphila kwabantu beRiphabliki;
(c) abonelele bona umbuso weRiphabliki yoke ngonepumelelo, wenzela izinto
epepeneneni, ngonobuziphendulelo nobambeneko;
(d) athembeke emThethwenisisekelo, kuRiphabliki nebantwini bayo;
(e) ahloniphe ubujamo bomthethosisekelo, iinkhungo, amandla nemisebenzi
kaRhulumende keminye imikhakha;
(f) angathathi nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi ngaphandle
kwaleyo abathweswe yona ngokuya komThethosisekelo;
(g) basebenzise amandlabo ukwenza imisebenzabo ngendlela engeze yakhubaza
ubujamo bakaRhulumende ngokwemikhawulo, imisebenzi neenkhungo
keminye imikhakha yemisebenzi; begodu
(h) kube nokubambisana ngokwethembana nokukholwa okuhle ngoku—
(i) katelela ubudlelwana nobungani;
(ii) ngokurhelebhana nokusekelana;
(iii) ngokwazisana, nokuthintana; eendabeni ezineenrhuluphelo ezifanako;
(iv) ngokuvumelanisa izenzo zabo nemithetho;
(v) ngokubambelela eenkambisweni okuvunyelenwe ngazo; begodu
ISAHLUKO 3: URHULUMENDE WETJHEBISWANO
26
(vi) ngokubalekela ukwenziwa kweenkambiso zomthetho komunye
nomunye .
(2) UmThetho wePalamende kumele—
(a) usungule namkha ubonelele iinjamiso neenkhungo ukwenyusa izinga
nokuphumelelisa ubudlelwana hlangana noRhulumende, begodu
(b) ubonelele indlela namahlelo afaneleko azakuphumelelisa ukurarululwa
kwemiraro ehlangana naboRhulumende.
(3) Isijamiso sombuso esibandakanyekako embangweni ohlangana noRhulumende
kumele senze nanganyana ngiyiphi indlela ezwakalako ukulamula umbango;
ngokthatha amagadango neenkambiso ezikhona ezinqophene nombango ofana
nalowo begodu kumele siqede zoke ezinye iindlela zokulungisa ngaphambi
kobanyana kuyiwe ekhotho ukuyokulamula umbango;
(4) Nangabe ikhotho ayikaneliswa bona iindingo zesigatjana (3) zizalisekile,
ingabuyisela umbango lowo emuva eenjamisweni zombuso ezibandakanyekako.
ISAHLUKO 3: URHULUMENDE WETJHEBISWANO
27
ISAHLUKO 4
IPALAMENDE
Ukubunjwa KwePalamende
42. (1) IPalamende ibunjwa—
(a) siBethamthetho seNarha; begodu
(b) nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda.
(2) IsiBethamthetho seNarha nomKhandlu ongamele iimFunda uzibandakanya
ekambisweni yokwenza umThetho ngendlela endlalwe ngaphakathi
komThethosisekelo.
(3) IsiBethamthetho seNarha sikhethelwe bona sijamele abantu begodu siqinisekise
uRhulumende wabantu ngaphasi komThethosisekelo. Senza lokho ngokukhetha
uMongameli, ngokuqalelela ukubakhona kweforamu yesitjhaba ezakutjheja iindaba
zomphakathi; ngokuphasisa umThetho, begodu nangokutjheja nokubeka ilihlo
elibukhali phezu kweekambiso zeKhabinedi.
(4) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ujamele iimFunda ukuqinisekisa bona
iinrhuluphelo zeemfunda ziyatjhejwa ezingeni lakaRhulumende weNarha. Wenza
lokho ngokuzibandakanya ehlelweni lokwenza umThetho wenarha zombelele
begodu nangokunikela ngeforamu yenarha ukutjheja iindaba zomphakathi
ezithinta iimfunda.
(5) UMongameli angabiza iPalamende bona izokuhlala ngokungakavami ngesinye
nesinye isikhathi kobana izokwenza umsebenzi okhethekileko.
(6) IPalamende iseKapa, kodwana umThetho wePalamende, owamenyezelwa
ngokukhambisana nesigaba 76 (1) no- (5) ungaqunta bona indawo yokuhlala
yePalamende ibe kenye indawo.
Amandla WesiBethamthetho SeRiphabliki
43. ERiphabliki amandla womthetho—
(a) wezinga lakaRhulumende weNarha athweswe iPalamende; ngokuya
kwendlela etjhiwo esigabeni 44;
(b) wezinga likaRhulumende weemFunda athweswe isiBethamthetho sesiFunda,
ngokuya kwendlela etjhiwo esigabeni 104; begodu
(c) wezinga likaRhulumende wemaKhaya athweswe umKhandlu kaMasipala,
ngokuya kwendlela etjhiwo esigabeni 156.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
28
Amandla WesiBethamthetho SeNarha
44. (1) Amandla wesiBethamthetho seNarha athweswe iPalamende—
(a) anikela isiBethamthetho seNarha amandla woku—
(i) tjhugulula umThethosisekelo
(ii) phasisa umthetho omalungana nanyana ngiyiphi indaba, okufaka
hlangana indaba ephathelene nendawo yokusebenzela erheliswe
eHlelweni 4, kodwana kungafaki hlangana okulawulwa sigatjana (2),
indaba ewela ngaphasi kwendawo yokusebenzela erheliswe eHlelweni
5, begodu
(iii) nokunikela nanganyana ngimaphi amandla wokubetha umthetho,
ngaphandle kwamandla wokutjhugulula umThethosisekelo, siwuse
kwesinye nesinye isibethamthetho esisezingeni elinye lakaRhulumende;
begodu
(b) nikela umKhandlu weNarha ongamele iimFunda amandla—
(i) wokuzibandakanya ekutjhugululweni komThethosisekelo ngokuya
kwesigaba 74;
(ii) wokuphasisa umthetho ngokuya kwesigaba76, malungana nenye nenye
indaba engaphasi kwendawo yokusebenzela erheliswe eHlelweni 4,
begodu nanyana ngiyiphi indaba leyo umThethosisekelo ofuna bona
iphasiswe ngokuya kwesigaba 76; begodu
(iii) nokutjheja ngokuya kwesigaba 75, omunye nomunye umthetho
ophasiswe siBethamthetho seNarha.
(2) IPalamende ingangenelela ngokuphasisa umThetho ngokuya kwesigaba 76
(1), malungana nendaba ewela ngaphasi kwendawo yokusebenzela erheliswe
eHlelweni 5, lokha nakutlhogeka—
(a) ukugcina ukuvikeleka kwenarha;
(b) ukugcina ibumbano kezomnotho;
(c) ukugcina amazinga aqakathekileko weNarha;
(d) ukusungula amazinga alingeneko wokwethulwa kwemisebenzi; namkha;
(e) ukuvimbela igadango elingazwakaliko elithethwe siFunda elikhubaza
iinrhuluphelo zesinye isiFunda, namkha zeNarha yoke.
(3) UmThetho malungana nendaba etlhogekako namkha ekhambisana
nokusetjenziswa ngepumelelo kwamandla, malungana nanyana ngitiphi indaba
erheliswe eHlelweni 4 ngokweminqopho yoke, umThetho omalungana nendaba
erheliswe eHlelelweni 4.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
29
(4) Lokha nayisebenzisa amandlayo wokwenza umThetho, iPalamende ibotjhwa
kwaphela mThethosisekelo lo, begodu kumele ithathe igadango elikhambisana
nemikhawulo yomThethosisekelo lo.
Imilayo Ehlanganyelweko, Iinqunto Kanye Namakomidi
Ahlanganyelweko
45. (1) IsiBethamthetho seNarha kanye nomKhandlu ongamele iimFunda kumele
sisungule ikomidi yemilayo nemiyalo ephathelene nomsebenzi ohlanganyelweko,
wesiBethamtheho seNarha nomKhandlu ongamele iimFunda, okufaka hlangana
imilayo nemiyalo—
(a) yokwenza iindlela zokukghonakalisa ikambiso yokwenziwa komThetho,
okufaka hlangana ukubekwa kwesikhathi soqeda nanyana ngiliphi igadango
lokwenza okuthileko;
(b) yokusungula amakomidi ahlanganyelweko abunjwe malunga
wesiBethamthetho seNarha nomKhandlu ongamele iimFunda ukobana
atjheje bekathule umbiko malungana nemiThethomlingwa ehlongozwako
etjhiwo esigabeni 74 nesama- 75 lawo athunyelwe emakomidini atjhiweko;
(c) kuhloma ikomidi ebumbeneko ukuqalisisa umThethosisekelo okungasenani
kanye ngomnyaka; begodu
(d) nokulawula ukusebenza kwe—
(i) Komidi yemiLayo eHlanganyelweko
(ii) Komidi yokuLamula;
(iii) Komidi eBuyekeza umThethosisekelo, begodu
(iv) nanyana ngimaphi amakomidi ebumbeneko ahlonywe ngaphasi
kwepharagrafu (b).
(2) Amalunga weKhabinedi, amalunga wesiBethamthetho seNarha begodu
neenthunywa zomKhandlu ongamele iimFunda banamalungelo nokuvikeleka
okufanako phambi kwekomidi ehlanganyelweko yesiBethamthetho seNarha
neyomKhandlu ongamele iimFunda.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
30
IsiBethamthetho SeNarha
Ukubunjwa Namakhetho
46. (1) IsiBethamthetho seNarha sakhiwe malunga angasingaphasi kwama-350 begodu
angadluli ema-400 waboMma naboBaba abakhethwe njengamalunga ukuya
ngokwekambiso yerherho lokukhetha eli—
(a) quntwe mthetho wenarha;
(b) dzimelele phezu kwerhelo elifanako labavowudi;
(c) bonelela bona iminyaka yokuvowuda ibe li-18; begodu
(d) nemiphumela, seyiyoke, ibe ngendlela yokujanyelwa kweenhlangano
ngokwamavowudi eziwatholileko ngayinye.
(2) umThetho wePalamende kumele unikele indlela yokubeka inani lamalunga
wesiBethamthetho seNarha.
[Isigatjana. (1) sitjhugululwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho
womnyaka we-2003 begodu nesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi naHlanu
lomThetho womnyaka we-2008.]
Ubulunga
47. (1) Esinye nesinye isakhamuzi esilungele ukuvowudela isiBethamthetho seNarha
sinelungelo lokuba lilunga lesiBethamthetho seNarha; ngaphandle kwalokha—
(a) nangabe umuntu lowo sele aqatjhiwe namkha sele asebenzela umBuso
begodu awurholela nomsebenzi lowo, ngaphandle kwaka—
(i) Mongameli, iSekela likaMongameli, aboNgqongqotjhe namaSekela
waboNgqongqotjhe; begodu-
(ii) nabanye abantu abaseenkhundleni ezifana nalezo okufumaniseka
bona umsebenzi abawenzako ukhambisana nomsebenzi welunga
lePalamende, begodu njengomsebenzi okhambisana naloyo;
(b) iinthunywa zasafuthi zomKhandlu ongamele iimFunda namkha amalunga
wesiBethamthetho sesiFunda namkha womKhandlu kaMasipala;
(c) umuntu ongakabi ukuba sebujameni obuhle beemali ngokuya komyalo
kwekhotho
(d) omunye nomunye umuntu omenyezelwe yikhotho yeRiphabliki bona
uyatlhayelelwa emkhumbulweni; namkha
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
31
(e) omunye nomunye umuntu othe ngemva kobana isigabesi sisebenze wabonwa
amlandu begodu wanikelwa isigwebo sesikhathi esidlula iinyanga ezili-12,
ejele ngaphandle kobuzikhethelo behlawulo, kungaba ngaphakathi namkha
ngaphandle kweRiphabliki nangabe isenzo esibange umlandu lo, besingaba
mlandu lapha eRiphabliki, kodwana akekho noyedwa umuntu ongathathwa
njengalowo osele agwetjiwe, bekufike isikhathi lapha ukubuyekezwa
kokubonwa umlandu namkha isigwebo, sekuquntiwe namkha lapha isibaweso
sele siphelelwe sikhathi khona. Ukungamukelwa kobulunga bomuntu
ngaphasi kwepharagrafu le kuphela iminyaka emihlanu emva kokuphela
kwesigwebo.
(2) Umuntu ongakalungeli ukuba lilunga lesiBethamthetho ngokuya ngokwesigatjana
(1) (a) namkha (b) angaba ngungikhethani wesiBethamthetho seNarha,
ngokulawulwa ziinrhunyezo namkha mibandela esungulwe mthetho wenarha.
(3) Umuntu ulahlakelwa bulunga bakhe besiBethamthetho seNarha nangabe umuntu
loyo—
(a) akasakulungeli ukuba lilunga;
(b) utshwile ukubakhona kusiBethamthetho seNarha ngaphandle kwemvumo
ngemibandela yobujamo bemilayo nemiyalo yesiBethamthetho seNarha,
ikhombisa ukulahleka kwamalunga; namkha
(c) angasese lilunga lehlangano eyamenyusako njengelunga lesiBethamthetho
seNarha.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho
womnyaka we-2003 begodu nesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi naHlanu
lomThetho womnyaka we-2008.]
(4) Iinkhundla ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha kumele zizaliswe ngokuya
komthetho wenarha.
Ukufunga Namkha Ukuzibopha
48. Ngaphambi kobana amalunga wesiBethamthetho seNarha athome ngemisebenzawo
yesiBethamthetho, kumele bona afunge namkha, azibophe ngokuthembeka kwawo
eRiphabliki begodu nokuthobela umThethosiseko, ngokuya kweHlelo 2.
Isikhathi Sokusebenza KwesiBethamthetho SeNarha
49. (1) IsiBethamthetho seNarha sinikelwa isikhathi esingangeminyaka emihlanu.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
32
(2) Nangabe isiBethamthetho seNarha siphadlhalajwe ngokuya kwesigaba 50,
namkha nakuphela isikhathi saso, uMongameli, ngesimemezelo, kumele abeke
ilanga lamakhetho, okumele libanjwe kungakadluli amalanga ama-90 kusukela
ngelanga isiBethamthetho esaphadlhalajwa ngalo, namkha ngemva kokuphela
kwesikhathi saso. Isimemezelo sokubiza nokubekwa kwelanga lamakhetho
singakhutjhwa ngaphambi namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokusebenza
kwesiBethamthetho seNarha.
[Isigatjana 2 sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiHlanu lomThetho
womnyaka we-1999.]
(3) Nangabe imiphumela yamakhetho wesiBethamthetho seNarha ayikamenyezelwa
ngesikhathi esibekwe ngokuya kwesigaba 190, namkha nangabe amakhetho
ajanyiselwe ngeqadi yikhotho, uMongameli, ngesimemezelo kumele abize begodu
abeke amalanga wamakhetho amanye okumele abanjwe phakathi kwamalanga
ama-90 emva kokuphela kwesikhatheso namkha kwelangelo amakhetho
aphadlhalajwe ngalo.
(4) IsiBethamthetho seNarha sihlala sinamandla wokusebenza kusukela ngesikhathi
sokuphadlhalajwa kwaso, namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokusebenza
kwaso, kufikela ngelanga elingaphambi kwelanga lokuthoma kwamakhetho
wesiBethamthetho esilandelako.
Ukuphadlhalajwa KwesiBethamthetho SeNarha Ngaphambi Kokuphela
Kwesikhathi Saso Esibekelwe Sona
50. (1) UMongameli kumele aphadlhalaje isiBethamthetho seNarha nangabe—
(a) isiBethamthetho samukele isiqunto bona iphadlhalajwe, okumele sisekelwe
linengi lamalungaso; begodu
(b) neminyaka emithathu sele idlulile solo isiBethamthetho seNarha
sakhethwako.
(2) UmJaphethe kaMongameli kumele aphadlhalaje isiBethamthetho seNarha
nangabe—
(a) kukhona isikhundla e-ofisini lakaMongameli, begodu
(b) isiBethamthetho sibhalelwa kukhetha uMongameli omutjha ngamalanga
ama-30 ngemva kokuvuleka kwesikhundleso.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
33
Iinkhathi Zokuhlala Nezokuphumula
51. (1) Emva kwamakhetho, ukuhlala kokuthoma kwesiBethamthetho seNarha kumele
kwenziwe ngesikhathi nelanga eliquntwe liJaji eliKhulu, kodwana kungadluli
amalanga ali-14 ngemva kokumenyezelwa kwemiphumela yamakhetho.
IsiBethamthetho seNarha singaqunta iinkhathi nobude bokuhlala nokuphumula
kwaso.
[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(2) UMongameli angabizela isiBethamthetho seNarha emhlanganweni ongakajayeleki
nanyana kungasiphi isikhathi nangabe kukhona izinto eziqakathekileko okumele
zidingidwe.
(3) Ukuhlala kwesiBethamthetho seNarha kuvunyelwe eendaweni ezinye ngaphandle
kwendawo yokuhlala iPalamende kwaphela ngamabanga avezwe ziinrhuluphelo
zomphakathi, ukuvikeleka namkha lokha nakungcono ukuhlala endawo leyo,
begodu nalokha kubonelelwa imilayo nemiyalo yesiBethamthetho.
USomlomo NeSekela LikaSomlomo
52. (1) Ekuhlaleni kokuthoma ngemva kwamakhetho, namkha nakunetlhogakalo
yokuzalisa isikhundla, isiBethamthetho seNarha kumele sikhethe uSomlomo
neSekela lakaSomlomo hlangana namalunga waso.
(2) IJaji eliKhulu kumele kube ngilo elilawula amakhetho kaSomlomo, namkha
kukhethe elinye iJaji ukwenza lokho. USomlomo yena ulawula ekukhethweni
kweSekela lakhe.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(3) Ikambiso ebekwe eNgcenyeni A yeHlelo 3 isetjenziswa ekukhethweni
kwakaSomlomo neSekela lakhe
(4) IsiBethamthetho seNarha singasusa uSomlomo neSekela lakhe ngokuthatha
isiqunto. Inengi lamalunga wesiBthethamthetho kumele abekhona lokha
isiquntweso nasamukelwako.
(5) Ngokuya kwamilayo nemiyalo, isiBethamthetho seNarha singakhetha hlangana
namalungaso abanye abosihlalo ukurhelebha uSomlomo neSekela lakhe.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
34
Iinqunto
53. (1) Ngaphandle kwalokha umThethosisekelo ubeka ngokuhlukileko—
(a) inengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha kumele abe khona ngaphambi
kobana ivowudu ingathathwa ngomThethomlingwa namkha ukutjhugululwa
komThethomlingwa.
(b) okungasenani kunye esithathwini samalunga kumele abekhona
ngaphambi kobana kungavowudelwa nanyana ngiyiphi into engaphambi
kwesiBethamthetho, begodu
(c) nayo yoke imibuzo engaphambi kwesiBethamthetho iquntwa linengi
lamavowudu aphoselweko.
(2) Ilunga lesiBethamthetho seNarha eliphethe umhlangano wesiBethamthetho
alikavunyelwa ukuvowuda; kodwana—
(a) kumele liphosele ivowudu lokuhlukanisa nangabe kunamavowudu alinganako
emahlangothini womabili phezu kombuzo othileko; begodu
(b) lingaphosela ivowudu lokha kunendaba okumele bona iquntwe livowudu
elisekelwa buncani bobunengi yobubili ebuthathwini bamalunga wendlu.
Amalungelo Wamalunga Athileko WeKhabinedi NeSekela
LakaMongameli WesiBethamthetho SeNarha
54. UMongameli nanomangiliphi ilunga leKhabhinethe namkha elinye nelinye iphini
likaMongameli elingasililunga leBandla lesiBethamthetho, ngokuya ngokwemigomo
nekambiso yeBandla lingabakhona begodu likhulume kileyondlu, kodwana angeze
livowude.
[Isigaba. 54 sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
Amandla WesiBethamthetho SeNarha
55. (1) Ekusebenziseni amandla waso wokulawula, isiBethamthetho seNarha singa—
(a) tjheja, siphasise, sitjhugulule namkha sale nanyana ngimuphi umthetho
ongaphambi kwesiBethamthetho seNarha, begodu,
(b) sisungule namkha silungise umthetho, ngaphandle kwemiThethomlingwa
yezeemali.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
35
(2) IsiBethamthetho seNarha kumele sibonelele indlela yoku—
(a) qinisekisa bona zoke iingungu zeenjamiso zomBuso ezisezingeni
lakaRhulumende lenarha zinobuziphendulelo kiso, begodu
(b) sibonelele itjhejo elingeneleleko—
(i) ukusetjenziswa kwamandla wesigungu somthetho wenarha, okufaka
hlangana nokusetjenziswa komthetho ngokwesiqunto, begodu
(ii) nanyana ngisiphi isiJamiso somBuso.
Ubufakazi Namkha Ilwazi Phambi KwesiBethamthetho SeNarha
56. IsiBethamthetho seNarha namkha enye yamakomidaso inga—
(a) siza omunye nomunye umuntu ukuvela phambi kwaso ukuzokwethula
ubufakazi obufungelweko namkha obuqinisekisiweko, namkha ngokwethula
iincwadi zobufakazi
(b) bawa omunye nomunye umuntu namkha iinkhungo bona zibike kiso;
(c) katelela, ukuya ngokomthetho wenarha namkha imilayo nemiyalo, omunye
nomunye umuntu namkha isijamiso bona bakhambisane namasamoni
namkha iintlhogakalo ukuya ngokwendima (a) namkha (b); begodu
(d) nokwamukela iinghonghoyilo; iinlilo namkha imphakamiso ezivela komunye
nomunye umuntu namkha iinkhungo ezineenrhuluphelo.
Ukuhleleleka Kwangaphakathi, Ikambiso YesiBethamthetho
57. (1) IsiBethamthetho seNarha—
(a) singaqunta besilawule ukuhleleka kwangaphakathi, iinkambiso neendlela
zaso; begodu
(b) singenza imilayo nemiyalo emalungana nomsebenzaso, kutjhejwe
ukujanyelwa kwentando yesitjhaba, ubuziphendulelo, ukuba bupepenene
begodu nokubandakanyeka komphakathi.
(2) Imilayo nemiyalo zesiBethamthetho kumele ibonelele—
(a) ukusungulwa, ukubunjwa, amandla, imisebenzi, iindlela zekambiso nesikhathi
samakomidaso;
(b) ukuhlanganyela ekambisweni yesiBethamthetho namakomidaso
weenhlangano ezincani ezijanyelweko, ngendlela ekhambisana nentando
yenengi;
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
36
(c) isizo leemali nelokuphathwa kwenye nenye ihlangano ejanyelweko
esiBethamthweni ukuya ngobukhulu bokujanyelwa kwayo, ukwenzela bona
ihlangano ikwazi ukwenza umsebenzayo begodu nomrholayo akwazi ukwenza
imisebenzakhe yesiBethamthetho kuhle; begodu
(d) nokwamukelwa komrholi wehlangano engekulu ephikisako
esiBethamthethweni seNarha njengomrholi wehlangano ephikisako.
Amalungelo Akhethekileko
58. (1) Amalunga weKhabinedi, amaSekela waboNgqongqotjhe namalunga
wesiBethamthetho seNarha—
(a) anetjhaphuluko yekulumo ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha
nemakomidinayo, ngokulawulwa milayo nemiyalo, begodu
(b) angekhe bamangalelwa bona benze okumbi namkha ubelelesi, babotjhwe,
bavalelwe namkha bahlawuliswe ngalokho abakumotjhileko ngombana—
(i) enye nenyinto abayikhulumileko, abayivezileko ngaphambili namkha
abayethule ngaphambi kwesiBethamthetho namkha kunyana ngiyiphi
yeenkomidi zaso; namkha
(ii) okhunye nokhunye okuvezwe yikulumo etjhiweko, okuveziweko
namkha okwethulwe ngaphambi kwesiBethamthetho namkha
kunanyana ngiyiphi yeenkomidi zaso.
(2) Amanye amalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwesiBethamthetho, amalunga
weKhabinedi kanye namlunga wesiBethamthetho kungabekwa mThetho wenarha.
(3) Imirholo, iimbonelelo neenzuzo ezibhadelwa amalunga wesiBethamthetho seNarha
zidoswa bunqopha esiKhwameni seMalingeniso.
[Isigatjana 58 sitjhugululwe ngesigaba 4 somThethosisekelo oliThuguluko lesiThandathu lomThetho
6 womnyaka we-2001.]
Ikghono Lokufumana Nokuzibandakanya Komphakathi Eendabeni
ZesiBethamthetho
59. (1) IsiBethamthetho seNarha kumele—
(a) sikghonakalise ukuzibandakanya komphakathi ekwenziweni komthetho
begodu nakwezinye iinkambiso zesiBethamthetho namakomidaso; begodu
(b) senze imisebenzaso ngendlela evulekileko, besibambe nemihlanganwaso
naleyo yamakomidayo etjhatjhalazini kodwana amagadango azwakalako
angathathwa—
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
37
(i) ukulawula ikghono lomphakathi nabeendaba lokufumana
isiBethamthetho, namakomidaso; begodu
(ii) nokusetjhwa kwananyana ngimuphi umuntu, begodu nakufaneleko,
nokwalelwa ukungena ngaphakathi namkha ukukhutjhwa kwananyana
ngimuphi umuntu ngaphakathi.
(2) IsiBethamthetho seNarha angekhe satjhiya ngaphandle umphakathi, okufaka
hlangana beendaba ukukhambela imihlangano yekomidi ngaphandle kwalokha
kuzwakalako begodu kufanelekile bona kwenziwe lokho emphakathini ovulekileko
nowentando yesitjhaba.
UmKhandlu WeNarha Ongamele IimFunda
Ukubunjwa KomKhandlu WeNarha Ongamele IimFunda
60. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ubunjwa siqhema esisodwa
esinamalunga alitjhumi abathunyelwa bona bajamele isifunda ngasinye.
(2) Amalunga alitjhumi lawo athunyelwako ngila—
(a) amalunga amane akhethekileko angaba bo—
(i) Ndunakulu besiFunda, namkha lokha uNdunakulu angaphumeleli, elinye
nelinye ilunga lesibethamthetho sesifunda elikhonjwe ngundunakulu
bona lijamele isifunda leso safuthi namkha liqalane nomsebenzi othileko
ophambi komKhandlu weNarha;
(ii) amalunga amanye amathathu aziinthunywa ezikhethekileko; begodu
(b) namalunga asithandathu aqhatjhwe ngokuzeleko akhethwe ngokuya
kwesigatjana isigaba 61 (2).
(3) UNdunakulu wesiFunda, namkha nangabe uNdunakulu akekho; ilunga
leenthunywa elikhonjwe nguNdunakulu lidosa phambili iinthunywa.
Ukwabiwa Kweenthunywa
61. (1) Iinhlangano ezijanyelweko esiBethamthethweni sesiFunda zinelungelo lokuba
namalunga aziinthunywa ngaphakathi kwamalunga ajamele isiFunda ngokuya
kwefomula eyendlalwe eNgcenyeni B yeHlelo 3.
(2) (a) IsiBethamthetho sesiFunda, kumele bona sithi phakathi kwamalanga ama-30
ngemva kokumenyezelwa kwemiphumela—
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
38
(i) sitjho bona, ngokuya komthetho wenarha, mangaki amalunga
weenhlangano okumele abe malunga wasafuthi begodu nokobana
mangaki azakuba malunga akhethekileko; begodu
(ii) sikhethe amalunga aziinthunywa wasafuthi ukuya ngokwenyulwa
kwamalunga weenhlangano.
(b) …….
[Ipharagrafu (b) isulwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho
womnyaka we-2008]
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho
womnyaka we -2002 begodu nesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho
womnyaka we-2008.]
(3) UmThetho wenarha otjhiwo esigatjaneni (2) (a) kumele uqinisekise ukuhlanganyela
kweenhlangano ezincani kizo zombili iingcenye zeenthunywa zasafuthi namkha
ezikhethekileko ngendlela ekhambisana nentando yenengi.
(4) IsiBethamthetho sesiFunda ngemvumo kaNdunakulu begodu nabarholi
beenhlangano ezinelungelo lokuba nabajameli esiFundeni, kumele sikhethe
abajameli abakhethekileko, njengoba bazakufuneka nanyana kukunini emalangeni
wesiBethamthetho.
Amalunga Aziinthunywa Ngokuzeleko
62. (1) Umuntu onyulwe njengelunga elisithunywa ngokuzeleko kumele alungele ukuba
lilunga lesiBethamthetho sesiFunda
(2) Nangabe umuntu olilunga lesiBethamthetho sesiFunda ukhethwa njengelunga
lesithunywa lasafuthi, umuntu loyo uphelelwa bulunga bakhe besiBethamthetho.
(3) Amalunga aziinthunywa zasafuthi aqatjhwa isikhathi sokusebenza esiphelako—
(a) Msinyana-nje ngaphambi kokuhlala kwesiBethamthetho sesiFunda
kokuthoma ngemva kokukhethwa kwaso okulandelako.
(b) ……
[Ipharagrafu (b) isulwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho
womnyaka we-2008]
[Isigatjana 3 sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho
womnyaka we -2002 begodu sajanyiselelwa ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi
nane lomThetho womnyaka we-2008.]
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
39
(4) Umuntu ulahlekelwa kukuba lilunga elisithunywa sasafuthi nangabe umuntu
loyo—
(a) angasakulungeli ukuba lilunga lesiBethamthetho sesiFunda ngebanga elinye
nelinye ngaphandle kwalokha abalilunga elisithunywa lasafuthi;
(b) ubekwa esikhundleni sokuba lilunga leKhabinedi;
(c) akangasanathemba esiBethamthethweni sesiFunda begodu abizelwa emva
yihlangano emenyulileko;
(d) ulisa ukuba lilunga lehlangano emenyulileko begodu udoselwa ngiyo
ihlangano leyo emuva; namkha
(e) utshwile emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda ngaphandle kwemvumo
ngaphasi komlayo nomyalo womKhandlu kutjho bona kumele alahlakelwe
sikhundla sokuba lilunga elisithunywa sasafuthi.
(5) Iinkhundla ezivulekileko hlangana namalunga aziinthunywa zasafuthi kumele
zizaliswe ngokuya komThetho wenarha.
(6) Ngaphambi kobana amalunga aziinthunywa zasafuthi angathoma ngomsebenzi
ngaphakathi komKhandlu weNarha ongamele iimFunda, kumele afunge namkha
aqinisekise bona bazakukhuluma iqiniso, ukwethembeka kuRiphabliki begodu
athobele nomThethosisekelo, ngokuya kweHlelo 2.
Ukuhlala KomKhandlu WeNarha
63. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ungaqunta isikhathi sokuhlala kwawo,
nokobana sibe ngangani begodu neenkhathi zabo zokuphumula.
(2) UMongameli angabiza umKhandlu weNarha ongamele iimFunda, emhlanganweni
ongakavami nanyana ngisiphi isikhathi ukuzokwenza umsebenzi oqakathekileko.
(3) Ukuhlala komKhandlu weNarha ongamele iimFunda kuvunyelwe kwezinye
iindawo kwaphela ngaphandle kwendawo okuhlala kiyo iPalamende ngeenzathu
eziphathelene neenrhuluphelo zomphakathi, ukuvikeleka, namkha nangabe
kungcono ukuhlala eendawenezo, begodu nalokha kukhona emilayweni
nemiyalweni yomKhandlu.
USihlalo NamaSekela KaSihlalo
64. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele ukhethe uSihlalo namaSekela
kaSihlalo amabili hlangana namalunga aziinthunywa.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
40
(2) USihlalo neSekela likaSihlalo elilodwa bakhethwa hlangana namalunga
aziinthunywa zasafuthi, bakhethelwa iminyaka emihlanu, ngaphandle kwanyana
iinkhathi zabo zokuba malunga athunyelwe emKhandlwini ziphela ngaphambi
kwesikhathi.
(3) Elinye iSekela likaSihlalo likhethelwa isikhathi esingangomnyaka owodwa; begodu
kumele lilandelwe ngokwesikhundla lilunga elivela kwesinye isiFunda ukwenzela
bona isiFunda ngasinye sijanyelwe.
(4) IJaji eliKhulu kumele lengamele ukukhethwa kukaSihlalo, namkha ligunyaze elinye
iJaji ukwenza lokho. USihlalo nguye okhambisa amakhetho wamaSekela kaSihlalo.
[Isigatjana (4) sijanyiselelwe ngesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(5) Indlela yekambiso endlalwe eNgcenyeni A yeHlelo 3 iyasetjenziswa nakukhethwa
uSihlalo namaSekela kaSihlalo.
(6) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda ungasusa uSihlalo namkha iSekela
likaSihlalo esikhundleni;
(7) Ngokuya kwemilayo nemiyalo, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda
ungakhetha hlangana nabajameli ezinye iimphathiswa bona zirhelebhe uSihlalo
namaSekela kaSihlalo.
Iinqunto
65. (1) Ngaphandle kwanyana umThethosisekelo lo utjho ngendlela ehlukileko—
(a) isiFunda ngasinye sinevowudu yinye ephoselwa ebujameni besiFunda
mdosiphambili wesiqhema samalunga aziinthunywa, begodu
(b) zoke iindaba ezingaphambi komKhandlu weNarha ongamele iimFunda
kuvunyelwana ngazo, kwaphela nangabe okungasenani iimFunda ezihlanu
zivowudela indaba enjengaleyo.
(2) UmThetho wePalamende, ophasiswe ngokuya kwekambiso ehlonywe
ngesigabatjana (1) namkha (2) sesigaba 76, kumele unikele ikambiso ebumbeneko
ngokuya kwayo iimBethamthetho zeemFunda zinikela igunya kubajameli babo
ukobana bavowude eenkhundleni zabo.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
41
Ukuzibandakanya Kwamalunga WeKhabinedi
66. (1) Amalunga weKhabinedi namaSekela waboNgqongqotjhe bangakhambela
bebakhulume emhlanganweni womKhandlu weNarha ongamele iimFunda,
kodwana angeze bavowuda.
(2) UmKhandlu weNarha, ongamele iimFunda ungatlhoga ilunga leKhabinedi, iSekela
likaNgqongqotjhe namkha isiKhulu seKhabinedi namkha uSomkhandlu wesiFunda
bona akhambele umhlangano womKhandlu namkha weKomidi yomKhandlu.
Ukuhlanganyela Kwabajameli BakaRhulumende WeKhaya
67. Abajameli besikhatjhana abangeqiko etjhumini abakhonjwe nguRhulumende ohlelekileko
weNdawo ngokuya kwesigaba 163, bona bajamele iinqhema ezahlukeneko zabomasipala,
bangazibandakanya nakutlhogakalako, eenkambisweni zomKhandlu weNarha ongamele
iimFunda, kodwana angeze bavowuda.
Amandla WomKhandlu WeNarha
68. Ekusebenziseni amandlawo womThetho, umKhandlu weNarha ongemele iimFunda
unga—
(a) tjheja, udlulise, utjhugulule, uhlongoze amatjhuguluko, namkha
ungavumeli nanyana ngimuphi umthetho ophambi komKhandlu, ngokuya
kweSahlukwekisi, begodu
(b) sungula namkha ulungise umthetho owela ngaphasi kwendawo yokusebenza
orheliswe eHlelweni 4 namkha emthethweni omunye otjhiwo esigabeni
76 (3), kodwana angeze usungule namkha ulungise imiThethomlingwa
yezeeMali.
Ubufakazi Namkha Ilwazi Elingaphambi KomKhandlu WeNarha
Ongamele IimFunda
69. UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda namkha enye nenye yamakomidawo anga—
(a) biza nanyana ngubani ukuzokuvela ngaphambi kwawo ukuzokwethula
ubufakazi obufungelweko namkha isiqinisekiso sokukhuluma iqiniso, namkha
ukuveza iincwadi;
(b) bawa nanyana ngiyiphi ihlangano namkha umuntu bona azokwethula umbiko
ngaphambi kwayo;
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
42
(c) katelela, ngokuya komthetho wenarha namkha imilayo nemiyalo, nanyana
ngimuphi umuntu namkha isikhungo sikhambisane nesibawo namkha
neemfuneko ngokuya kwepharagrafu (a) namkha (b); begodu
(d) nokwamukela iinghonghoyilo, iinlilo namkha iimphakamiso ezivela
kunanyana ngibaphi abantu abanekareko namkha iinkhungo.
Ukuhleleka Kwangaphakathi, Iinkambiso Neendlela Zokusebenza
ZomKhandlu WeNarha
70. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda—
(a) ungaqunta bewulawule ukuhleleka kwawo kwangaphakathi, iinkambiso
neendlela zawo zokusebenza; begodu
(b) ungenza imilayo nemiyalo emanqophana nomsebenzawo; ngokutjhejwa
kobujameli begodu nokubandakanyeka entandweni yenengi,
ubuziphendulelo, ukuba bupepenene nokubandakanywa komphakathi.
(2) Imilayo nemiyalo yomKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele ibonelele—
(a) ukusungulwa, ukubunjwa, amandla, imisebenzi, iindlela zekambiso
neenkhathi ezibekelwe amakomidawo,
(b) ukuzibandakanya kwazo zoke iimFunda eenkambisweni zawo ngendlela
ekhambisana neyentando yenengi; begodu
(c) nokuzibandakanya eenkambisweni zomKhandlu namaKomidi weenhlangano
ezincani ezijanyelwe emKhandlwini, ngendlala ekhambisana nokuphathwa
ngentando yenengi, ngaso soke isikhathi nangabe indaba kumele iquntwe
ngokuya kwesigaba 75.
Amalungelo Akhethekileko
71. (1) Amalunga aziinthunywa emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, begodu
nabantu okukhulunywa ngabo esigabeni 66 nesama-67—
(a) banetjhaphuluko yokukhuluma emKhandlwini nemaKomidinayo,
ngokulawulwa milayo nemiyalwayo; begodu
(b) angeze bamangalelwa bona benze okumbi namkha ubulelesi emphakathini,
babotjhwe bavalelwe namkha bone ipahla ngebanga—
(i) lananyana yini abayikhulumileko, abakukhuphileko namkha
abakwethule ngaphambi komKhandlu weNarha namkha kunanyana
ngiyiphi yamaKomidawo; namkha
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
43
(ii) okhunye nokhunye okuvezwe nginanyana ngiyiphi ikulumo
abayikhulumileko, okuvele ngaphambili namkha okwethulwe
emKhandlwini namkha kunyana ngiyiphi yamaKomidawo.
(2) Amanye amalungelo akhethekileko womKhandlu weNarha ongamele iimFunda,
amalunga womKhandlu aziinthunwa begodu nabantu okukhulunywa ngabo
esigabeni 66 nesama- 67 angaquntwa mThetho weNarha.
(3) Imirholo, iimbonelelo nemivuzo ebhadelwa amalunga wasafuthi womKhandlu
weNarha ongamele iimFunda kudoswa bunqopha esiKhwameni seNarha
seMalingeniso.
Ikghono Lokufumana Nokuzibandakanya Komphakathi EmKhandlwini
WeNarha
72. (1) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele—
(a) ukghonakalise ukuzibandakanya komphakathi emisebenzini yokwenza
umthetho nakweminye imisebenzi yomKhandlu namaKomidawo; begodu
(b) urage umsebenzawo tjhatjhalazi, begodu ubambe imihlanganwawo
naleyo yamakomidawo, emphakathini; kodwana, amagadango azwakalako
angathathwa—
(i) ukulawula ikghono lomphakathi lokufumana, okufaka hlangana
ikghono lokufumana iindaba, koMkhandu weNarha ongamele iimFunda
namaKomidawo, begodu
(ii) nokunikela ukufunwa kwananyana ngimuphi umuntu begodu,
lapha kufaneleko, ukwala ukungena ngaphakathi namkha ukususwa
kwananyana ngimuphi umuntu.
(2) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda angeze watjhiya umphakathi, okufaka
hlangana iindaba ezivela emhlanganweni weKomidi ngaphandle kwanyana
kuzwakala begodu kuqinisekisiwe ukwenza njalo ngendlela esetjhatjhalazini
nomphakathi wentando yenengi.
Ikambiso Yokwenziwa KomThetho WeNarha
Yoke ImiThethomlingwa
73. (1) Nanyana ngimuphi umThethomlingwa ungethulwa esiBethamthethweni seNarha.
(2) Lilunga leKhabinedi namkha iSekela likaNgqongqotjhe, namkha ilunga namkha
iKomidi yesiBethamthetho kwaphela engethula umThethomlingwa phambi
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
44
kwesiBethamthetho seNarha, kodwana lilunga leKhabinedi kwaphela eliphathelene
neendaba zeemali zeimiThethomlingwa yeemali elandelako ingaziswa kwaphela
lilunga leKhabinethe eliziphendulela eendabeni zeeMali zeNarha elingethula
imiThethomlingwa elandelako esiBethamthethweni seNarha:
(a) umThethomlingwa wezeeMali, namkha
(b) umThethomlingwa onikela umthetho otjhiwo esigabeni 214.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 1(a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
(3) UmThethomlingwa okukhulunywa ngawo esigabeni 76 (3), ngaphandle
komThethomlingwa okukhulunywa ngawo esigatjaneni (2) (a) namkha (b)
sesigabesi, ungafakwa emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 1 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
(4) Lilunga namkha yiKomidi yomKhandlu weNarha ongamele iimFunda kwaphela
ongethula umThethomlingwa phambi komKhandlu.
(5) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha kumele udluliselwe
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, nangabe kumele utjhejwe mKhandlu.
UmThethomlingwa ophasiswe mKhandlu kumele udluliselwe esiBethamthethweni
seNarha.
ImiThethomlingwa Etjhugulula UmThethosisekelo
74. (1) Isigaba 1 begodu nesigatjanesi singatjhugulwa mThethomlingwa ophasiswe—
(a) siBethamthetho seNarha, ngevowudi elisekelwe okungasenani maphesende
ama-75 wamalungayo; begodu
(b) nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda, ngevowudi elisekelwe
okungasenani leemFunda ezisithandathu.
(2) ISahluko 2 singatjhugululwa mThethomlingwa ophasiswe—
(a) siBethamthetho seNarha, ngevowudi elisekelwe okungasenani malungawo
asibili kokuthathu; begodu
(b) noMkhandlu weNarha ongamele iimFunda, ngevowudi elisekelwe
okungasenani ziimFunda ezisithandathu.
(3) Nanyana ngisiphi isiqalelelo somThethosisekelo singatjhugululwa
njengomThethomlingwa ophasiswe—
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
45
(a) siBethamthetho seNarha, ngevowudi elisekelwe okungasenani malungaso
asibili kokuthathu; begodu
(b) nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda, ngevowudi elisekelwe
okungasenani leemFunda ezisithandathu, nange ukutjhugulula—
(i) kutjho indaba ethinta umKhandlu;
(ii) kutjhugulula imikhawulo, amandla, imisebenzi namkha iinkhungo
zesifunda; namkha
(iii) kutjhugulula isiqalelelo esisebenza ngokunqophileko ngendaba
yesiFunda.
(4) UmThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo angekhe wafaka hlangana
iinqalelelo ngaphandle kwamatjhuguluko womThethosisekelo neendaba
ezihlangene namatjhuguluko lawo.
(5) Okungasenani amalanga ama-30 ngaphambi kobana umThethomlingwa
otjhugulula umThethosisekelo wethulwa ngokuya kwesigaba 73(2), umuntu
namkha ikomidi elihlongoza ukwethula umThethomlingwa lo kumele—
(a) liwukhangise eGazedeni kaRhulumende nangokuya kwemilayo nemiyalo
yesiBethamthetho seNarha, imininingwana yetjhuguluko ehlongoziweko
ukwenzela bona nomphakathi uveze imibonwawo.
(b) anikele, ngokuya kwemilayo nemiyalo yesiBethamthetho seNarha,
imininingwana leyo eemBethamthethweni zeemFunda bona ziveze
imibonwazo.
(c) anikele, ngokuya kwemilayo nemiyalo yomKhandlu weNarha ongamele
iimFunda, imininingwana leyo esiBethamthethweni seNarha bona kube
nekulumo-pikiswano, nangabe itjhuguluko elihlongoziweko akusilo
itjhuguluko elitlhoga ukuphasiswa mKhandlu.
(6) Nakwethulwa umThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo, umuntu namkha
ikomidi eyethula umThethomlingwa kumele inikele nanyana ngimiphi imibono
etloliweko evela emphakathini neemBethamthethweni zeemFunda—
(a) kuSomlomo bona awendlale esiBethamthethweni weNarha; begodu
(b) mayelana namatjhuguluko okukhulunywa ngawo esigatjeneni (1), (2),
namkha (3) (b), aya kuSihlalo womKhandlu weNarha ongemele iimFunda
bona awendlale emKhandlwini.
(7) UmThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo angeze wavowudelwa
esiBethamthethweni seNarha ngaphambi kwamalanga ama-30 woku—
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
46
(a) wokwethulwa kwawo, nangabe isiBethamthetho seNarha sizabe sihlalezi
lokha umThethomlingwa nawethulwako; namkha
(b) ukwendlalwa kwawo esiBethamthethweni seNarha nangabe isiBethamthetho
seNarha sisaphumulile ngesikhathi umThethomlingwa ovezwa ngaso.
(8) Nangabe umThethomlingwa okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3)(b), namkha
enye nenye ingcenye yomThethomlingwa, uthinta kwaphela isiFunda namkha
iimFunda ezithileko, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda ngeze waphasisa
umThethomlingwa namkha ingcenye efaneleko ngaphandle kwanyana ivunywe
siBethamthetho namkha iimBethamthetho zeemFunda namkha iimFundezo
ezithintekako.
(9) UmThethomlingwa otjhugulula umThethosisekelo esele uphasiswe siBethamthetho
seNarha begodu, lapha kufaneleko, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda,
kumele uwudlulisele kuMongameli bona awutlikitle.
ImiThethomlingwa Ejayelekileko Engathinti Iimfunda
75. (1) Lokha isiBethamthetho seNarha nasiphasisa umThethomlingwa ngaphandle
komThetholingwa, lapha indlela yekabiso evezwe esigabeni 74 namkha 76
isebenza khona, umThethomlingwa lowo kumele udluliselwe emKhandlwini
weNarha ongamele iimFunda begodu usetjenzwe ngokuya kwekambiso elandelako:
(a) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele—
(i) uphasise umThethomlingwa loyo;
(ii) uphasise umThethomlingwa ngokulawulwa matjhuguluko
aphakanyiswa ngiwo, namkha
(iii) ungawala umThethomlingwa loyo.
(b) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uphasisa
umThethomlingwa ngaphandle kokuphakamisa amatjhuguluko,
umThethomlingwa loyo kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(c) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda wala umThethomlingwa,
namkha uwuphasisa ngokulawulwa matjhuguluko, isiBethamthetho seNarha
kumele sitjheje godu umThethomlingwa loyo, sithathele ehloko nanyana
ngiliphi itjhuguluko eliphakayiswe mKhandlu weNarha ongamele iimFunda,
begodu unga—
(i) phasisa umThethomlingwa godu, ingawuphasisa neemphakamiso
namkha ngaphandle kwazo; namkha
(ii) qunta bona awusarageli phambili ngomThethomlingwa loyo.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
47
(d) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha ngokuya
kwepharagrafu (c) kumele udluliselwe kuMongameli bona awutlikitle.
(2) Lokha iBandla lesiBethamthetho seNarha liwuvodela umbuzo ngokulandela isigaba
lesi, isigaba 65 asizukusebenza; okuzakwenzeka ngilokhu—
(a) Elinye nelinye ilunga elithunyelwe ukujamela isifunda kumkhandlu
linevowudu yinye;
(b) Munye ebuthathwini bamalunga aziinthunywa kufanele babekhona
ngaphambi kobana kuvowudelwe umbuzo loyo; begodu
(c) Umbuzo lowo uquntwa linengi lamavowudi aphoselweko, kodwana nangabe
kuba nenani elilinganako lamavowudi ngakwelinye nelinye ihlangothi
lombuzo, ilunga elithunyelwe ukujamela isiFunda elinguSihlalo kumele
liphosele ivowudi.
ImiThethomlingwa Ejayelekileko Ethinta IimFunda
76. (1) Lokha isiBethamthetho seNarha siphasisa umThethomlingwa okukhulunywa
ngawo esigatjaneni (3), (4) namkha (5), umThethomlingwa kumele udluliselwe
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda begodu kusetjenzwe ngawo ngokuya
kwendlela yekambiso elandelako:
(a) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele—
(i) uphasise umThethomlingwa loyo;
(ii) uphasise umThethomlingwa otjhugululiweko;
(iii) wale umThethomlingwa loyo.
(b) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uphasisa
umThethomlingwa ngaphandle kwamatjhuguluko, umThethomlingwa loyo
kumele udluliselwe kuMongameli bona awutlikitle.
(c) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uphasisa
umThethomlingwa otjhugululiweko, umThethomlingwa otjhugululiweko
kumele udluliselwe esiBethamthethweni seNarha, begodu nangabe
isiBthamthetho seNarha siphasisa umThethomlingwa otjhugululiweko loyo,
kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(d) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uyawala
umThethomlingwa loyo, namkha lokha isiBethamthetho seNarha
nasingavumiko ukudlulisa umThethomlingwa oliTjhugululo lowo
okukhulunywa ngawo ngokuya kwepharagrafu (c), umThethomlingwa
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
48
loyo, begodu nakungezeka, umThethomlingwa olitjhugululo nawo, kumele
udluliselwe eKomidini yezokuLamula, okungiyo engavumelana nalokhu—
(i) umThethomlingwa ngendlela ophasiswe ngayo siBethamthetho
seNarha;
(ii) umThethomlingwa olitjhugululo ngendlela ophasiswe ngayo mKhandlu
weNarha ongamele iimFunda;
(iii) umThethomlingwa ohlukileko.
(e) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyabhalelwa ukuvumelana phakathi
kwamalanga ama-30 ukusukela ngelanga lapha umThethomlingwa lo
udluliselwa khona kiyo, umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi,
ngaphandle kwanyana isiBethamthetho seNarha siwuphasisa godu
umThethomlingwa loyo, kodwana ngokusekelwa mavowudu wamalungawo
okungasenani abubili esithathwini.
(f) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngomThethomlingwa lo
ngendlela uphasisiswe ngayo siBethamthetho seNarha, umThethomlingwa
lo kumele udluliselwe emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda begodu
nangabe umThethomlingwa uphasisiwe, kumele umThethomlingwa loyo,
kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(g) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngomThethomlingwa
olitjhugululo ngendlela ophasiswe ngayo mKhandlu weNarha ongamele
iimFunda, umThethomlingwa loyo kumele udluliselwe esiBethamthethweni
seNarha, begodu nangabe umThethomlingwa uphasisiwe siBethamthetho
seNarha, kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(h) Nangabe iKomidi yezokuLamula ivumelana ngomThethomlingwa ohlukileko,
umThethomlingwa ohlukileko loyo kumele udluliselwe esiBethamthethweni
seNarha nemKhandlwini weNarha, begodu nangabe uphasiswe
siBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha kumele udluliselwe
kuMongameli bona awemukele.
(i) Nangabe umThethomlingwa odluliselwe emKhandlwini weNarha ngokuya
kwepharagrafu [(f) namkha] (h) awuphasiswa mKhandlu weNarha ongamele
iimFunda, umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi ngaphandle kwalokha
isiBethamthetho seNarha siwuphasisa umThethomlingwa loyo ngokusekelwa
mavowudi wamalungawo okungasenani abubili esithathwini.
(j) Nangabe umThethomlingwa odluliselwe esiBethamthethweni seNarha
ngokuya kwepharagrafu (g) namkha (h) awuphasiswa siBethamthetho
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
49
seNarha, umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi kodwana
umThethomlingwa ngendlela egade uphasiswe ngayo siBethamthetho
seNarha ekuthomeni, ungabuye uphasiswe godu siBethamthetho seNarha,
kodwana ngesekelo lamavowudi wamalungawo okungasenani abubili
esithathwini.
(k) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha ngokuya pharagrafu
(e), (i) namkha (j) kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(2) Lokha umKhandlu weNarha ongamele iimFunda nawuphasisa umThethomlingwa
okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3), umThethomlingwa kumele udluliselwe
esiBethamthethweni seNarha begodu usetjenziswe ngokuya kwendlela yekambiso
elandelako:
(a) IsiBethamthetho seNarha kumele—
(i) siphasise umThethomlingwa loyo;
(ii) siphasise umThethomlingwa olitjhugululo; namkha
(iii) wale umThethomlingwa loyo.
(b) UmThethomlingwa ophasiswe siBethamthetho seNarha ngokuya
kwepharagrafu (a) (i) kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(c) Nangabe isiBethamthetho seNarha siphasisa umThethomlingwa olitjhugululo,
umThethomlingwa olitjhugululo loyo kumele udluliselwe emKhandlwini
weNarha ongamele iimFunda, begodu nangabe umKhandlu weNarha
ongamele iimFunda uphasisa umThethomlingwa olitjhugululo, kumele
udluliselwe kuMongameli bona awutlikitle.
(d) Nangabe isiBethamthetho seNarha sala umThethomlingwa namkha lokha
umKhandlu weNarha ongamele iimFunda wala ukuphasisa umThethomlingwa
olitjhugululo okukhulunywa ngawo, ngokuya kwepharagrafu (c),
umThethomlingwa, begodu nakwenzeka, umThethomlingwa olitjhugululo
kumele udluliselwe eKomidini yezokuLamula, okungenzeka ivumelane
ngalokhu—
(i) ngomThethomlingwa njengoba uphasiswe mkhandlu;
(ii) ngomThethomlingwa olitjhugululo ngendlela ophasiswe ngayo
siBethamthetho seNarha; namkha
(iii) ngomThethomlingwa ohlukileko.
(e) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyabhalelwa kuvumelana phakathi
kwamalanga ama-30 ngemva kobana umThethomlingwa udluliselwe kiyo,
umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
50
(f) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngendlela umThethomlingwa
olitjhugululo ophasiswe ngayo mKhandlu weNarha ongamele iimFunda,
umThethomlingwa loyo kumele udluliselwe esiBethamthethweni seNarha,
begodu nangabe isiBethamthetho seNarha siwuphasisile umThethomlingwa
lo, kumele udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(g) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngendlela umThethomlingwa lo
olitjhugululo ophasiswe ngayo siBethamthetho seNarha, umThethomlingwa
lo kumele udluliselwe emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, begodu
nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uwuphasisile, kumele
udluliselwe kuMongameli bona awemukele.
(h) Nangabe iKomidi yezokuLamula iyavumelana ngomThethomlingwa
ohlukileko, umThethomlingwa ohlukileko loyo kumele udluliselwe
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda nesiBethamthethweni
seNarha, begodu nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda
nesiBethamthetho seNarha, bawuphasisile, kumele udluliselwe kuMongameli
bona awemukele.
(i) Nangabe umThethomlingwa odluliselwe esiBethamthetho seNarha ngokuya
kwepharagrafu (f) namkha (h) awukaphasiswa siBethamthetho seNarha,
umThethomlingwa loyo uphelelwa sikhathi.
(3) UmThethomlingwa kumele usetjenzwe ngokuya kwendlela yekambiso esungulwe
sigatjana (1) namkha (2) nangabe uwela ngaphasi kwerhelo leHlelo 4 lomsebenzi
namkha unikelwe umThetho otjhiwo kunanyana ngisiphi seengatjana ezilandelako:
(a) isigaba 65(2);
(b) isigaba 163
(c) isigaba 182
(d) isigaba 195(3) noku-(4)
(e) isigaba 196; begodu
(f) nesigaba 197.
(4) UmThethomlingwa kumele kusetjenzwe ngayo ngokuya kwendlela yekambiso
esungulwe sigatjana (1) nangabe ubonelela umThetho—
(a) otjhiwoko esigabeni 44(2) namkha 220(3); namkha
(b) otjhiwoko esaHlukweni 13 begodu nofaka hlangana nanyana ngisiphi
isiqalelelo esithinta iinkareko zeemali zezinga likaRhulumende wesiFunda.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho
womnyaka we-2003.]
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
51
(5) UmThethomlingwa otjhiwo esigabeni 42(6) kumele usetjenzwe ngokuya kwendlela
yekambiso esungulwe sigatjana (1) ngaphandle kwalokha—
(a) isiBethamthetho seNarha sivowudela umThethomlingwa, iinqalelelo
zesigaba 53(1) azisebenzi, kunalokho, umThethomlingwa umThethomlingwa
ungaphasiswa kwaphela nangabe inengi lamalunga wesiBethamthetho
seNarha lingawuvowudela; begodu
(b) nangabe umThethomlingwa lowo udluliselwe eKomidini yezokuLamula,
imilayo elandelako iyasetjenziswa:
(i) nangabe isiBethamthetho seNarha sitjheja umThethomlingwa otjhiwo
sigatjana 1(g) namkha (h),umThethomlingwa lowo ungaphasiswa
kwaphela nangabe inengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha
singawuvowudela.
(ii) nangabe isiBethamthetho seNarha sitjheja namkha sitjheja godu
umThethomlingwa lo ngokutjhiwo sigaba (1)(e),(i) namkha (j),
umThethomlingwa lo ungaphasiswa kwaphela nangabe okungasenani
amalunga wesiBethamthetho awusekela ngamavowudi abubili
esithathwini.
(6) Isigabesi asisebenzi emiThethomlingweni ephathelene nemali.
ImiThethomlingwa YeeMali
77. (1) UmThethomlingwa uba mThethomlingwa weemali nangabe—
(a) uqalene neemali;
(b) ubhadelisa umthelo wenarha, ilevi, imbhadela yepahla namkha umthelo
ongezelelweko;
(c) uphelisa namkha uphungula, namkha ukunikelwa kwegunya lokungabhadeli
nanyana ngimuphi umthelo wenarha, ilevi, imbhadela yepahla namkha
umthelo ongezelelweko; namkha
(d) ugunyaza ukutholakala bunqopha komthelo wesiKhwama seNarha
seNgenisomali, ngaphandle komThethomlingwa otjhiwo esigabeni 214
ogunyaza ukutholakala komthelo bunqopha.
(2) UmThethomlingwa weemali angekhe usebenzise ezinye izinto ngaphandle—
(a) kweendatjana eziphathelene neemali;
(b) kokukatelela, ukuphelisa namkha ukuphungulwa komthelo wenarha, amalevi,
imbhadela yepahla namkha umthelo ongezelelweko
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
52
(c) kokunikelwa igunya lokungabhadeli nanyana ngimuphi umthelo wenarha,
amalevi, imbhadela yepahla namkha umthelo ongezelelweko
(d) kwegunyaza lokutholakala bunqopha komthelo wesiKhwama seNarha
seNgenisomali.
(3) Yoke imiThethomlingwa yezeemali kumele itjhejwe ngokuya kwendlela yekambiso
esungulwe sigaba 75. UmThetho wePalamende kumele unikele indlela yekambiso
yokutjhugulula imiThethomlingwa yezeemali ngePalamende.
[Isigatjana 77 sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
IKomidi YezokuLamula
78. (1) IKomidi yezokuLamula ibunjwa—
(a) malunga alithoba wesiBethamthetho seNarha abakhethwe siBethamthetho
seNarha ngokuya kwendlela yekambiso ejanyiswe ngokwemilayo
nemiyalo yesiBethamthetho seNarha, begodu nokugcina ngokujanyelwa
kweenhlangano ngokwendlela elinganako naleyo iinhlangano ezijameleke
ngayo esiBethamthethweni seNarha; begodu
(b) ilunga elilodwa elivela eenthunyweni zesiFunda ngasinye somKhandlu
weNarha ongamele iimFunda, elithunyelwe ziimthunywa.
(2) IKomidi yezokuLamula ivumelene ngomThethomlingwa ohlukileko, namkha
ithethe isiqunto ngombuzo, walokha umThetho ohlukileko loyo, namkha nangabe
ihlangothi elinye lombuzo lisekelwa—
(a) okungasenani babajameli abahlanu besiBethamthetho seNarha; begodu
(b) okungasenani babajameli abahlanu bomKhandlu weNarha ongamele
iimFunda.
Ukutlikitlwa Ukwamukelwa KwemiThethomlingwa
79. (1) UMongameli kumele amukele begodu atlikitle umThethomlingwa ophasiswe
ngokuya kweSahlukwesi, namkha nangabe uMongameli anokuzaza
ngokukhambisana komThethomlingwa nomThethosisekelo, kumele awubuyisele
emva esiBethamthethweni seNarha bona siyowuhlolisisa kabutjha.
(2) Imilayo nemiyalo ehlanganyelweko kumele inikele indlela yekambiso
yokubuyekezwa komThethomlingwa siBethamthetho seNarha nomKhandlu
weNarha ongamele iimFunda.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
53
(3) UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele uzibandakanye ekuhlolisisweni
kabutjha komThethomlingwa lowo uMongameli awubuyisele emva ePalamende
nangabe—
(a) ukuzaza kwakaMongameli ngokukhambisana komThethomlingwa
nomThethosisekelo kumalungana nendlela yekambiso ebandakanya
umKhandlu; namkha
(b) isahluko 74(1), (2) namkha (3)(b) namkha 76 sasetjenziswa ekuphasisweni
komThethomlingwa.
(4) Nangabe, ukuhlilisiswa kabutjha komThethomlingwa kutjheja ukuzaza
kwakaMongameli, uMongameli kumele amukele begodu atlikitle
umThethomlingwa lowo; nakungasinjalo, uMongameli kumele enze okhunye
kwalokhu—
(a) angamukela begodu atlikitle umThethomlingwa lowo;
(b) angadlulisela umThethomlingwa lowo ekhotho yomThethosisekelo bona
ithathe isiqunto ngokukhambisana kwawo nomThethosisekelo.
(5) Nangabe ikhotho yomThethosisekelo iqunta bona umThethomlingwa lowo
uyakhambisana nomThethosisekelo, uMongameli kumele awemukele begodu
awutlikitle.
Isibawo Samalunga WesiBethamthetho SeNarha Ekhotho
YomThethosisekelo
80. (1) Amalunga wesiBethamthetho seNarha angenza isibawo eKhotho
yomThethosisekelo bona ikhuphe umyalo otjhoko bona umThethomlingwa woke
namkha ingcenye yawo, ophasiswe siBethamthetho seNarha awukhambisani
nomThethosisekelo.
(2) Isibawo—
(a) kumele sisekelwe okungasenani malunga alingana nobunye bokuthathu
kwamalunga wesiBethamthetho seNarha; begodu
(b) kumele senziwe phakathi kwamalanga ama-30 ukusukela ngelanga
uMongameli amukele begodu bewatlikitla ngalo umThetho lowo.
(3) IKhotho yomThethosisekelo ingayala bona woke namkha ingcenye yomThetho
lowo ingalawulwa sibawo, kodwana ngokuya kwesigatjana (1) awunawo amandla
womThetho bekufike lapha iKhotho ithatha isiqunto ngesibaweso, nangabe—
(a) iinrhuluphelo zezobulungiswa ziyakudinga lokhu; begodu
(b) isibawo sisebujameni obuzwakalako bokungaphumelela.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
54
(4) Nangabe isibawesi asikaphumeleli, begodu ikhotho nayo khenge ibe sebujameni
obuthembisa ipumelelo, iKhotho yomThethosisekelo ingayala ababawi bona
babhadele zoke iindleko.
Ukwaziswa KwemiThetho
81. UmThethomlingwa owemukelweko bewatlikitlwa nguMongameli uba mThetho, kumele
umenyezelwe msinya, begodu uthome nokusebenza ngesikhatheso omenyezelwe ngaso
namkha ngelanga eliquntwe ngokuya komThetho.
Ukubulungwa KwemiThetho YePalamende
82. IKhophi etlikitliweko yomThetho wePalamende ibufakazi obuzeleko beenqalelelo
zomThetho lowo begodu, ngemva kokumenyezelwa kwawo kumle unikelwe iKhotho
yomThethosisekelo bona iwubulunge.
ISAHLUKO 4: IPALAMENDE
55
ISAHLUKO 5
UMONGAMELI NEKHABINEDI
UMongameli
83. UMongameli—
(a) uyiHloko yomBuso neHloko yeKhabinedi;
(b) kumele asekele, avikele begodu ahloniphe umThethosisekelo njengomThetho
omKhulu weRiphabliki; begodu
(c) uthuthukisa ibumbano lesitjhaba nalokho okuphumelelisa iRiphabhligi.
Amandla Nemisebenzi KaMongameli
84. (1) UMongameli unamandla athwese wona mThethosisekelo nomThetho, okufaka
hlangana amandla atlhogekako wokwenza imisebenzi yokuba yiHloko yomBuso
begodu neHloko yeKhabinedi.
(2) UMongameli unobuziphendulelo—
(a) ekwamukelweni nekutlikitlweni kwemiThethomlingwa;
(b) ekubuyiselweni emva komThethomlingwa esiBethamthethweni
seNarha ukobana uyokuhlolisiswa ngobutjha ukukhambisana kwawo
nomThethosisekelo;
(c) ekudluliselweni komThethosisekelo eKhotho yomThethosisekelo bona
ithathe isiqunto manqophana nokukhambisana kwawo nomThethosisekelo;
(d) ekubizweni kwesiBethamthetho seNarha, umKhandlu weNarha ongamele
iimFunda namkha iPalamende bona izokuhlala ngokungakavami ukobana
izokwenza imisebenzi eqakatheke khulu;
(e) ekuzalisweni kweenkhundlezo umThethosisekelo namkha umThetho otlhoga
bona uMongameli azenze, ngaphandle, kwesikhundla seHloko yeKhabinedi;
(f) ekubekweni kwamaKomitjhini wePhenyo;
(g) ekumenyezelweni kwereferandamu yenarha zombelele ngokuya komThetho
wePalamende
(h) ekwamukelweni begodu nekuvumeleni iimvakatjhi zombelele ezijamele
iinarha zangaphandle;
(i) ekubekweni kwabajameli zombelele benarha nabazenda bona bajamele
inarha le eenarheni zangaphandle;
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
56
(j) ekulitjalelweni kwabantu abasele babonwe umlandu begodu ehlise ihlawulo
namkha lokho abamukwe khona; begodu
(k) ekunikelweni ngabonongorwana bokuhlonipha.
[Isaziso esivamileko: Iinkambiso ezikhethekileko zokuthokoza ezivezwa kuGazede kaRhulumende
eyinomboro 24155 yamhlana zisi-6 kuNobayeni 2002 nakuGazede kaRhulumende eyinomboro
25213 yamhlana zima-25 kuVelabahlinze 2003.]
Amandla Wokulawula IRiphabliki
85. (1) Amandla welawulo leRiphabliki athweswe uMongameli
(2) UMongameli usebenzisa amandla wokulawula, namanye amalunga weKhabinedi,
ngo—
(a) kusebenzisa umThetho weNarha ngokwesiqunto ngaphandle kwalokha
umThethosisekelo namkha umThetho wePalamende ubeka ngendlela
eyehlukileko;
(b) kuthuthukisa nokusebenzisa ngokwesiqunto umthethokambiso wenarha;
(c) kuthintanisa imisebenzi yemiNyango yomBuso nezokuphatha;
(d) kulungisa nokusungula umThetho; begodu
(e) nangokwenza omunye nomunye umsebenzi wokulawula otjhiwo
mThethosisekelo namkha mThetho weNarha.
Ukukhethwa KukaMongameli
86. (1) Ekuhlaleni kwePalamende kokuthoma ngemva kwamakhetho begodu nanyana
kunetlhogakalo yokuzalisa isikhundla, isiBethamthetho seNarha kumele sikhethe
uMma namkha uBaba hlangana namalunga wawo bona abe nguMongameli.
(2) IJaji eliKhulu kumele likhambise amakhetho wakaMongameli, namkha likhombe
elinye iJaji bona lenze lokho. Indlela yekambiso ebekwe eHlelweni 3 ngiyo
ezakulandelwa lokha nakukhethwa uMongameli.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(3) Amakhetho wokuvala isikhala sesikhundla sikaMongameli kumele abanjwe
ngesikhathi begodu nangelanga elikhethwe liJaji eliKhulu, kodwana kungeqi
amalanga ama-30 ngemva kokuvuleka kwesikhala.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe ngesigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu somThetho
womnyaka we-2001.]
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
57
Ukuthoma Ukusebenza KwakaMongameli
87. Emva kobana akhethwe abe nguMongameli, umuntu loyo utjhiya phasi ukuba lilunga
lesiBethamthetho, begodu kumele, athome ukwenza umsebenzakhe kungakadluli
amalanga amahlanu, ngokwenza isifungo, namkha enze isibopho sokuthembeka
eRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo ngokukhambisana neHlelokambiso 2.
Isikhathi Esibekelwe Ukuba NguMongameli
88. (1) Isikhathi sokuthoma kukaMongameli ukusebenza, sithoma ngelanga athoma
ngalo ukusebenza esikhundleni sakhe begodu siphela lokha nakuba nesikhala
namkha lokha umuntu okhethwe ukuba nguMongameli olandelako athoma khona
ukusebenza.
(2) Akekho umuntu okumele abe nguMongameli amahlandla adlula kwamabili,
kodwana nangabe umuntu ukhethelwe ukuvala isikhundla sikaMongameli,
isikhathi esihlangana nokukhethwa kwakhe bekufike amakhetho alandelako
kaMongameli asithathwa njengesikhathi sobuMongameli.
Ukususwa KukaMongameli
89. (1) IsiBethamthetho seNarha, ngesiqunto esithethwe ngesekelo lamalunga
okungasenani abuncani obubili esithathwini, singamsusa uMongameli esikhundleni
sakhe, kwaphela ngemibandela elandelako—
(a) ukwephulwa komThethosisekelo okudanisako;
(b) ukuziphatha kumbi okudanisako; namkha
(c) ukubhalelwa kukwenza umsebenzi wesikhundla sakhe.
(2) Nanyana ngimuphi umuntu osuswe esihlalweni sikaMongameli ngokuya
kwesigatjana (1) (a) namkha (b) angeze athole nanyana ngiyiphi inzuzo
yesikhundleso begodu angeze asebenze kunanyana ngiliphi i-ofisi lomphakathi.
UMjaphethe KaMongameli
90. (1) Nangabe uMongameli akekho eRiphabliki namkha nakabhalelwa kukwenza
imisebenzi kaMongameli, namkha ngesikhathi kunesikhala sikaMongameli, esinye
isiphathiswa ngendlela ehleleke ngenzasi angaba nguMjaphethe kaMongameli:
(a) iSekela likaMongameli;
(b) uNgqongqotjhe okhonjwe nguMongameli;
(c) uNgqongqotjhe okhonjwe ngamanye amalunga weKhabinedi
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
58
(d) uSomlomo, bekufike lapha isiBethamthetho seNarha sikhomba khona omunye
wamalungaso.
(2) UMjaphethe kaMongameli unamandla, ubuziphendulelo nemisebenzi
kaMongameli.
(3) Ngaphambi kobana angathatha amandla, ubuziphendulelo, nemisebenzi
kaMongameli, uMjaphethe kaMongameli kumele afunge namkha enze
isiqinisekiso sokuthembeka eRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo, ngokuya
kweHlelokambiso 2.
(4) Umuntu lowo onguMjaphethe kaMongameli nasele afungile namkha nasele
enze isiqinisekiso sokuthembeka eRiphabliki akukameli bona abuyelele ikambiso
yokufunga kunanyana ngiliphi elinye ihlandla lokuba nguMjaphathe ngesikhathi
esiphela lokha nakuthoma ukusebenza uMongameli omutjha.
[Isigatjana (4) singezelelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lokuThoma lomThetho
womyaka we-1997.]
IKhabinedi
91. (1) IKhabinedi ibunjwa nguMongameli njengehloko yeKhabinedi, iSekela
likaMongameli naboNgqongqotjhe.
(2) UMongameli ubeka iSekela likaMongameli naboNgqongqotjhe, abanikele amandla
nemisebenzi, begodu unelungelo lokubaqotjha
(3) UMongameli—
(a) kumele akhethe iSekela likaMongameli hlangana namalunga
wesiBethamthetho seNarha;
(b) angakhetha nanyana ngisiphi isibalo saboNgqongqotjhe hlangana namalunga
wesiBethamthetho seNarha; begodu
(c) angakhetha aboNgqongqotjhe abangadluli kababili abavela ebantwini
abangasiwo amalunga wesiBethamthetho seNarha.
(4) UMongameli kumele akhethe ilunga leKhabinedi bona libemrholi wemisebenzi
kaRhulumende ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha.
(5) ISekela likaMongameli kumele lisize uMongameli ekwenziweni kwemisebenzi
kaRhulumende.
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
59
Ukuziphendulela Neembompho
92. (1) ISekela likaMongameli naboNgqongqotjhe banobuzibophelelo emandleni
nemisebenzini yeKhabinedi abanikelwe yona nguMongameli.
(2) Amalunga weKhabinedi anobuziphendulelo ngokuhlanganyela begodu
nangamunye ePalamende ekusebenziseni amandlabo nekwenziweni
kwemisebenzabo.
(3) Amalunga weKhabinedi kumele—
(a) asebenze ngokuya komThethosisekelo; begodu
(b) ethulele iPalamende imibiko ezeleko nevamileko ephathelene neendaba
ezingaphasi kwelawulo labo.
AmaSekela WaboNgqongqotjhe
93. (1) UMongameli angakhetha—
(a) nanyana mangaki amaSekela kaMongameli kumalunga wesiBethamthetho
seNarha; begodu
(b) amaSekela angadluliko kwamabili ebantwini abavela ngaphandle
kweBethamthetho seNarha, ukwenzela bona basize amalunga weKhabinedi,
begodu unelungelo lokubaqotjha.
(2) AmaSekela waboNgqongqotjhe akhethwe ngokuya kwesigatjana (1)(b)
anobuziphendulelo ePalamende ngokusetjenziswa kwamandlawo nekwenziweni
kwemisebenzawo.
[Isigaba 93 sijanyiselewe ngesigaba 7 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
Ukuragela Phambili KweKhabinedi Emva Kwamakhetho
94. Nangabe amakhetho wesiBethamthetho seNarha abanjiwe, iKhabinedi, iSekela
likaMongameli, aboNgqongqotjhe begodu nanyana ngimaphi amaSekela bahlala
banamandla wokusebenza bekufike lapha umuntu lowo okhethelwe ukuba
nguMongameli siBethamthetho esilandelako, uthoma ukusebenza.
Ukufunga Namkha Ukuqinisekisa
95. Ngaphambi kobana iSekela likaMongameli, aboNgqongqotjhe begodu nanyana ngimaphi
amaSekela, bathome ukusebenza eenkhundleni zabo, kumele bafunge namkha benze
iinqinisekiso, zokuthembeka kwabo kuRiphabliki nokuthobela kwabo umThethosisekelo,
ngokuya kweHlelokambiso 2.
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
60
Ukuziphatha Kwamalunga WeKhabinedi NamaSekela KaMongameli
96. (1) Amalunga weKhabinedi namaSekelabo kumele aziphathe ngendlela
eyamukelekako yokuziphatha ebekwe mThetho weNarha.
(2) Amalunga weKhabinedi namaSekelawo angeze bavunyelwa bona—
(a) benze nanyana ngimuphi omunye umsebenzi obhadelelwako ngaphandle;
(b) benze nanganyana ngiyiphi indlela engakhambisani neenkhundla zabo
namkha bazibeke ebujameni lapho kunobungozi bokutjhayisana phakathi
kwemisebenzabo kaRhulumende neenrhuluphelo zabo zangeqadi; namkha
(c) basebenzise iinkhundla zabo namkha nanyana ngiliphi ilwazi abalithole
ngebanga leenkhundla zabo ukuzingenisela imali namkha benzele nanyana
ngimuphi umuntu inzuzo ngendlela ephambene nokulunga.
Ukudluliswa Kwemisebenzi
97. UMongameli, angadlulisela elungeni leKhabinedi ngesimemezelo—
(a) ukuphathwa kwananyana ngimuphi umThetho onikelwe elinye ilunga;
namkha
(b) nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi onikelwe elinye ilunga
ngegunya lomThetho.
Ukunikelwa Kwemisebenzi Kwesikhatjhana
98. UMongameli anganikela ilunga leKhabinedi nanyana ngimaphi amandla namkha
umsebenzi welinye ilunga elingekho emsebenzini namkha elingaphumeleliko ukufezekisa
amandlalo namkha ukwenza umsebenzalo.
Ukunikelwa Kwemisebenzi
99. Ilunga leKhabinedi linganikela nanyana ngimaphi amandla umsebenzi okumele wenziwe
ngokuya komThetho wePalamende elungeni lomKhandlu wesiFunda wezokuphatha
namkha kumKhandlu kaMasipala. Ukunikelwa komsebenzi—
(a) kumele kube ngokuya kwesivumelwano hlangana nelunga elifaneleko
leKhabinedi nelunga lomKhandlu wezokuPhatha namkha umKhandlu
kaMasipala;
(b) kumele kukhambisane nomThetho wePalamende osetjenziswako nangabe
amandla namkha umsebenzi ofaneleko kumele wenziwe; begodu
(c) uthoma ukusebenza ngesikhatheso omenyezelwa ngaso nguMongameli.
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
61
Ukubeka Ilihlo KweKhabhinedi Kwezokuphatha ZesiFunda
[Isihloko sitjhugululwe ngesigaba 2 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho
womnyaka we-2003.]
100. (1) Nangabe isiFunda sibhalelwa namkha singakwazi ukufeza imisebenzi yezokuphatha
esibotjhelelwe yona ngokuya komThetho weNarha namkha umThethosisekelo,
iKhabinedi ingangena phakathi ngokuthatha amagadango afaneleko ukuqinisekisa
ukufezekiswa kwemisebenzi leyo, okufaka hlangana—
(a) ukukhutjhwa kwesinqophiso somKhandlu wesiFunda wezokuPhatha
ohlathulula izinga labo lokubhalelwa kufezekisa iimbopho zabo, begodu
nokuveza nanyana ngimaphi namagadango okumele athathwe ukufezekisa
iimbopho; begodu
(b) ubeke emahlombawo ukwenziwa komsebenzi ofaneleko esiFundeneso
ukufikela ezingeni elitlhogekako uku—
(i) ragela phambili ngezinga eliqakathekileko leNarha namkha
ukuhlangabezana nezinga elitlhogekako ekwethulweni komsebenzi;
(ii) ragela phambili ibumbano kwezomnotho;
(iii) ragela phambili ukuvikeleka kwenarha; namkha
(iv) ukuvimbela isiFundeso ekuthatheni amagadango afaneleko angalimaza
iinrhuluphelo zesinye isiFunda namkha zeNarha yoke.
[Isigatjana (1) sitjhugululwe ngesigaba 2 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye
lomThetho womnyaka we-2003.]
(2) Nangabe umKhandlu weNarha ungena hlangana endabeni yesiFunda ngokuya
kwesigatjana (1)(b)—
(a) kumele unikele isiyeleliso esitloliweko somnqopho wokulamula komKhandlu
weNarha ongamele iimFunda phakathi kwamalanga ali-14 emva kokusungula
kwehlelo lokulamula;
(b) ukulamulokho kumele kuphele ngaphandle nangabe umKhandlu weNarha
ongamele iimFunda ungakuvumi lokho phakathi kwamalanga ali-180 emva
kokuthoma kwehlelo lokulamula namkha ekupheleni kwesikhatheso ihlelo
lokulamula alikabi ukuvunyelwa ; begodu
(c) umKhandlu weNarha ongamele iimFunda kumele kuthi ngesikhathi
ukulamula kuragela phambili wona ikhisibe uhlolisise ihlelo lokulamula
begodu ungenza nanyana ngisiphi isiphakamiso esifaneleko kuKhabinedi.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 2 (c) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye
lomThetho womnyaka we-2003.]
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
62
(3) UmThetho weNarha ungalawula ikambiso esungulwe esigabenesi.
[Isigatjana, 100 sitjhugululwe ngokwesigaba 2 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye
lomThetho womnyaka we-2003.]
Iinqunto ZeLawulo
101. (1) Isiqunto sikaMongameli kumele sibe ngendlela etloliweko nangabe—
(a) sithethwe ngokuya komThetho; namkha
(b) nasinemiphumela yangokomThetho.
(2) Isiqunto esitloliweko sikaMongameli kumele sitlikitlwe godu ngelinye ilunga
leKhabinedi nangabe isiquntweso sithinta umsebenzi onikelwe ilungelo
leKhabinedi.
(3) Iimemezelo, imithetjhwana begodu nezinye iintlabagelo zomThetho omncani
kumele zifinyeleleke emphakathini.
(4) umThetho weNarha ungabeka indlela nezinga okumele bona iintlabangelo
ezitjhiwo esigatjaneni (3)—
(a) zethulwe ngayo ngaphambi kwePalamende; begodu
(b) zivunyelwe yiPalamende.
Iintjhukumiso Zokungathembani
102. (1) Nangabe isiBethamthetho seNarha ngevowudu yenengi lamalungalo liphasisa
ivowudu yokuzwakalisa ukungabi nethemba kuKhabinedi ngaphandle
kukaMongameli, uMongameli kumele abumbe kabutjha iKhabinedi.
(2) Nangabe isiBethamthetho seNarha, ngevowudu yenengi lamalungalo
liphasisa ivowudu ezwakalisa ukungabi nethemba kuMongameli, uMongameli
namanye amalunga weKhabinedi, begodu nanyana ngimaphi amaSekela
waboNgqongqotjhe kumele bathokoze umsebenzi.
ISAHLUKO 5: UMONGAMELI NEKHABINEDI
63
ISAHLUKO 6
IIMFUNDA
IimFunda
103. (1) IRiphabliki ineemFunda ezilandelako:
(a) IPumalanga-Kapa;
(b) IFreyistata;
(c) I-Gauteng;
(d) IKwaZulu-Natal;
(e) IMpumalanga;
(f) ITlhagwini-Kapa;
(g) ILimpopo;
(h) ITlhagwini-Tjhingalanga; begodu
(i) neTjhingalanga -Kapa.
[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho
womnyaka we-2003 besajanyiselelwa ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili
lomThetho womnyaka we-2005.]
(2) Imikhawulo yebalanarha leemFunda okukhulunywa ngazo yakhiwa linani
lemikhawulo yamabalanarha atjengiswe eemebheni okukhulunywa ngazo
eeYelelisweni ezirheliswe eHlelwenikambiso 1A.
[Isigatjana. (2) sijanyiselelwe ngesigaba1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili
lomThetho womnyaka we-2005.]
(3) (a) Nanyana kunini imikhawulo yendawo yesifunda ibuye ijanyiselelwe
litjhugululo lomThethosisekelo, umThetho wePalamende unganikela
ngamagadango wokulawula, ngesikhathi esibekiweko, somThetho, begodu
nanyana ngimiphi eminye imiphumela yokubuyelelwa kwesiqunto.
(b) UmThetho wePalamende otjhiwo kupharagrafu
(a) ungenziwa umThetho bewuphumeleliswe ngaphambi ngokuthoma
kwetjhuguluko lomThethosisekelo, kodwana nanyana ngimiphi imisebenzi,
eyenziwa sifunda, ipahla, amalungelo, iimbopho, imisebenzi namkha
iinkwelede zingadluliswa kwaphela ngokuya komThetho ngemva kobana
itjhugulukwelo lomThethosisekelo sele lenzekile.
[Isigaba 103 sijanyiselelwe ngesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili lomThetho
womnyaka we-2003.]
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
64
IimBethamthetho ZeemFunda
Amandla WeemFunda Wokwenza UmThetho
104. (1) Amandla wesiFunda wokwenza umThetho athweswe isiBethamthetho sesiFunda,
begodu namandla anikelwe isiBethamthetho sesiFunda kukobana—
(a) siphasise umThethosisekelo waso wesiFunda namkha kukwenza
amatjhuguluko wanyana ngimuphi omunye umThethosisekelo owaphasiswa
ngiso ngokuya kweengatjana 142 begodu nese-143
(b) siphasise umThetho wesiFunda saso manqophana—
(i) nanyana ngiyiphi indaba ephathelene nendawo abasebenzela kiyo
erheliswe eHlelwenikambiso 4;
(ii) nanyana ngiyiphi indaba ephathelene nendawo abasebenzela kiyo
erheliswe eHlelwenikambiso 5; begodu
(iii) nanyana ngiyiphi indaba engaphandle kweendawezo abasebenzela kizo,
begodu nenikelwe ngokunqophileko esiFundeni mThetho weNarha;
begodu
(iv) nanyana ngiyiphi indaba leyo isiqalelelo somThethosisekelo esihlongoza
bona kuphasiswe umThetho wesiFunda; begodu
(c) nokunikela nanyana ngimaphi amandlawo wangokomThetho emKhandlwini
kaMasipala wesiFundeso.
(2) IsiBethamthetho sesiFunda, ngesiqunto esisekelwa mavowudu abubili
ebuthathwini wamalungaso, ungabawa iPalamende bona itjhugulule igama
lesiFundeso.
(3) IsiBethamthetho sesiFunda sibotjhwa kwaphela mThethosisekelo begodu nangabe
siphasise umThethosisekelo wesiFunda, sawo begodu ngawo umThethosisekelo
lowo kumele usebenze ngokuya kwayo nangokulandela umThethosisekelo lowo,
nomThethosisekelo wesiFunda.
(4) Umthetho wesiFunda omalungana nendaba leyo etlhogakala ngokuzwakalako
namkha emayelana nokuphumelelisa kokusetjenziswa kwamandla malungana
nanyana ngiyiphi indaba erheliswe eHlelwenikambiso 4, uzakuthathwa ngazo zoke
indlela njengomThetho omalungana nendaba erheliswe eHlelwenikambiso 4.
(5) IsiBethamthetho sesiFunda singenza iimphakamiso esiBethamthethweni seNarha
bona yenze umThetho malungana nanyana ngiyiphi indaba ewela ngaphandle
kwamandla wesiBethamthetho, namkha nangabe umThetho wePalamende ukhona
ongamele umThetho wesiFunda.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
65
Ukubunjwa Nokukhethwa KweemBethamthetho ZeemFunda
105. (1) IsiBethamthetho sesiFunda sibunjwa bomma nabobaba abakhethwe
njengamalunga ngokuya kwerherho lamakhetho lelo—
(a) elibekwe Mthetho weNarha zombelele;
(b) elisekelwe phezu kwerherho elifanako labavowudu;
(c) elibonelela okungasenani ubuncani iminyaka eli-18 njengeminyaka
yokuvowuda; begodu
(d) nelinemiphumela, evamileko, nebuye ibe nokujanyelwa kweenhlangano
ngokwamavowudu eziwatholileko.
[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho
womnyaka we-2003 begodu sijanyiselelwe ngesigaba (3) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiNe
lomThetho womnyaka we-2008.]
(2) IsiBethamthetho sesiFunda sibunjwa malunga ahlangana nama-30 ukuya kama-
80. Inani lamalungelo okungezeka lihluke ukuya ngeemfunda, kumele liquntwe
ngokuya kwendlela ebekwe komThetho weNarha.
Ubulunga
106. (1) Esinye nesinye isakhamuzi esilungele ukuvowudela isiBethamthetho seNarha
siyakulungela ukuba lilunga lesiBethamthetho sesiFunda ngaphandle kwalokha—
(a) nanyana ngimuphi umuntu onikelwe isikhundla namkha osebenzela
uRhulumende begodu athole umrholo, ngaphandle—
(i) kwakaNdunakulu namanye amalunga womKhandlu wezokuPhatha
wesiFunda; begodu
(ii) nezinye iinkhulu imisebenzazo okutholakala bona misebenzi
ekhambisana nemisebenzi yomuntu olilunga lesiBethamthetho
sesiFunda begodu umenyezelwe ngokuya komThetho weNarha
njengomsebenzi okhambisana naloyo;
(b) amalunga wesiBethamthetho seNarha namalunga aziinthunywa zasafuthi
zomKhandlu weNarha ongamele iimFunda, namkha amalunga womKhandlu
kaMasipala;
(c) abantu abangakabi ukuba sebujameni obuhle beemali ngokuya kwekhotho;
(d) nanyana ngumuphi umuntu omenyezelwe yikhotho yeRiphabliki njengalowo
ongakaphili kuhle emkhumbulweni; namkha
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
66
(e) nanyana ngubani umuntu ongathi ngemva kobana isigabesi sithome
ukusebenza abotjhelwe umlandu begodu anikelwe isigwebo sesikhathi
esidluliko eenyangeni ezili-12, ejele ngaphandle kokuphiwa ihlawulo, kungaba
ngaphakathi namkha ngaphandle kweRiphabliki nangabe isenzo esibange
umlandu lo, besingaba mlandu ngaphakathi kweRiphabliki; kodwana akekho
noyedwa umuntu okuzakuthathwa bona sele agwetjiwe, beze kufike isikhathi
lapho isibawo sokubuyekezwa kokubonwa kwakhe umlandu namkha isigwebo
sesiqundiwe namkha lapho isibaweso sele siphelelwe sikhathi khona.
Ukungavunyelwa komuntu bona abe lilunga lesiBethamthetho kuphela emva
kweminyaka emihlanu ngemva kokuqeda isigwebo leso.
(2) Umuntu ongakalungeli lokuba lilunga lesiBethamthetho sesiFunda ngokuya
kwesigatjana (1) (a) namkha (b) angaba ngungikhethani wesiBethamthethweso
ngaphasi kweenrhunyezo namkha imibandela esungulwe mThetho weNarha
zombelele.
(3) Umuntu ulahlekelwa bulunga bakhe besiBethamthetho sesiFunda nangabe umuntu
loyo—
(a) angasanalo ilungelo lokuba lilunga; namkha
(b) utshwilile ukuba khona esiBethamthethweni ngaphandle kwemvumo
ngaphasi kobujamo lapha imilayo nemiyalo yesiBethamthetho iveza
ukulahlekelwa bulunga.
(c) angasanalo ilungelo lokuba lilunga lehlangano leyo emkhethileko bona abe
lilunga lesiBethamthetho.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho
womnyaka we-2003 kanye nesigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho
we-2008.]
(4) Iinkhundla zesiBethamthetho sesiFunda kumele zizaliswe ngokuya komThetho
weNarha.
Ukufunga Namkha Ukuqinisekisa
107. Ngaphambi kobana amalunga wesiBethamthetho sesiFunda athome ngemisebenziwo
wesiBethamthetho, kumele afunge namkha, aqinisekise ukwethembeka kwawo
kuRiphabliki begodu nokuthobela kwawo umThethosisekelo ngokuya kweHlelokambiso 2.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
67
Isikhathi Esibekelwe IimBethamthetho ZeemFunda
108. (1) IsiBethamthetho sesiFunda sivowudelwa isikhathi esiminyaka emihlanu.
(2) Nangabe isiBethamthetho sesiFunda siyapheliswa ngokuya kwesigaba 109,
namkha lokha nakuphela isikhathi saso, uNdunakulu wesiFunda ngesimemezelo
somThetho, kumele abize begodu abeke namalanga wokubanjwa kwamakhetho,
okumele abanjwe phakathi kwamalanga ama- 90 ukusukela ngelanga
isiBethamthetho esipheliswe ngalo, namkha ngemva kokuphela kwesikhathi saso.
Isimemezelo esibizako namkha esibeka ilanga lamakhetho kumele sikhutjhwe
ngaphambi namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokuphatha sesiBethamthetho
sesiFunda.
[Isigatjana 2 sijanyiselelwe ngesigatjana 1 somThethosisekelo oliTjhguluko lesiNe lomThetho
womnyaka we-1999.]
(3) Nangabe imiphumela yamakhetho wesiBethamthetho sesiFunda ayikamenyezelwa
ngesikhathi okukhulunywa ngaso esigabeni se-190 namkha nangabe amakhetho
abekelwe ngeqadi yikhotho, uMongameli ngesimemezelo somThetho kumele
amemezele begodu abeke namanye amalanga amakhetho amanye okumele
abanjwe ngawo phakathi kwamalanga ama-90 emva kokuphela kwesikhatheso
namkha kwelangelo amakhetho abekelwa ngalo ngeqadi.
(4) IsiBethamthetho sesiFunda sihlala sinamandla wokusebenza kusukela ngesikhathi
sokupheliswa kwaso, namkha ngemva kokuphela kwesikhathi sokusebenza
kwaso, bekufike ilanga elingaphambi kwelanga lokuthoma kwamakhetho
wesiBethamthetho esilandelako.
Ukupheliswa KweemBethamthetho ZeemFunda Ngaphambi Kokuphela
Kwesikhathi Sazo
109. (1) UNdunakulu wesiFunda kumele aphelise isiBethamthetho sesiFunda nangabe—
(a) isiBethamthetho samukele isiqunto esisekelwe linengi lamalungaso bona
kumele sipheliswe; begodu
(b) nangabe sekuphele iminyaka emithathu isiBethamthetho solo sakhethwako.
(2) UMjaphethe kaNdunakulu kumele aphelise isiBethamthetho sesiFunda nangabe—
(a) isikhundla sikaNdunakulu sivulekile; begodu
(b) nesiBethamthetho sibhalelwa kukhetha uNdunakulu omutjha phakathi
kwamalanga ama-30 emva kokuvuleka kwesikhundla lesi.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
68
Iinkhathi Zokuhlala Nezokuphumula
110. (1) Emva kwamakhetho, ukuhlala kokuthoma kwesiBethamthetho sesiFunda
kumele kubanjwe ngesikhathi nelanga eliquntwe liJaji elibekwe liJaji eliKhulu,
kodwana kungakadluli amalanga ali-14 emva kokumenyezelwa kwemiphumela.
IsiBethamthetho sesiFunda singaqunta iinkhathi nobude bokuhlala nokuphumula
kwaso.
[Isigatjana (1) esijanyiselelwe ngesigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
(2) UNdunakulu angabiza isiBethamthetho sesiFunda bona sizokuhlala
ngokungakavami ukuzokuqalana neendaba eziqakathekileko.
(3) IsiBethamthetho sesiFunda sizakuqunta bona sizakuhlala kuyiphi indawo.
USomlomo NeSekela LikaSomlomo
111. (1) Ekuhlaleni kokuthoma ngemva kwamakhetho, namkha lokha nakutlhogeka
ukuzalisa isikhundla, isiBethamthetho sesiFunda kumele sikhethe uSomlomo
neSekela likaSomlomo hlangana namalungaso.
(2) IJaji elibekwe liJaji eliKhulu kumele likhambise amakhetho kaSomlomo; uSomlomo
nguye ozakukhambisa amakhetho weSekela likaSomlomo.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 9 somThethsisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(3) Indlela yekambiso endlalwe eNgcenyeni A yeHlelokambiso 3 ngiyo esetjenziswako
nakukhethwa uSomlomo neSekela likaSomlomo.
(4) IsiBethamthetho sesiFunda singasusa uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo
esikhundleni ngokuthathwa kwesiqunto. Inengi lamalunga wesiBethamthetho
kumele abekhona nakwamukelwa isiqunto.
(5) Ngokuya kwemilayo nemiyalwaso, isiBethamthetho sesiFunda singakhetha
hlangana namalungaso abanye aboSihlalo ukusiza uSomlomo neSekela
likaSomlomo.
Iinqunto
112. (1) Ngaphandle kwalokha umThethosisekelo ubeka ngokuhlukileko—
(a) inengi lamalunga wesiBethamthetho sesiFunda kumele abekhona ngaphambi
kobana kuthathwe ivowudu manqophana nomThethomlingwa namkha
ukutjhugululwa komThethomlingwa;
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
69
(b) okungasenani, ubunye bobuthathu bamalunga kumele abekhona ngaphambi
kobana ivowudu yananyana ngiyiphi indaba ephambi kwesiBethamthetho
ingathathwa; begodu
(c) zoke iindaba eziphambi kwesiBethamthetho ziquntwa linengi lamavowudu
afakiweko.
(2) Ilunga elinguSihlalo emhlanganweni wesiBethamthetho sesiFunda alikavunyelwa
bona likhethe njengabanye, kodwana—
(a) kumele liphosele ivowudu ehlukanisako nangabe kunamavowudu alinganako
emahlangothini womabili phezu kombuzo othileko; begodu
(b) Angafaka ivowudu njengabanye nangabe indaba kumele iquntwe livowudu
elisekelwa okungasenani buncani benengi lobubili ebuthathwini bamalunga.
Amalungelo Wamalunga Aziinthunywa Zasafuthi EemBethamthethweni
ZeemFunda
113. Amalunga wesiFunda aziinthunywa zasafuthi emKhandlwini weemFunda angakhambela
begodu angakhuluma eemBethamthethweni zeemFunda namakomidazo, kodwana
angeze bavowuda. IsiBethamthetho singabawa ilunga elisithunywa sasafuthi bona
likhambele namkha likhulume esiBethamthethweni namkha amakomidinaso.
Amandla WesiBethamthetho SesiFunda
114. (1) Ekusebenziseni amandlaso wokulawula umthetho, isiBethamthetho sesiFunda
singa—
(a) tjheja, siphasise, sitjhugulule namkha sale nanyana ngimuphi
umThethomlingwa ongaphambi kwesiBethamthetho; begodu
(b) sungula namkha silungise umThetho, ngaphandle kwemiThethomlingwa
yeemali.
(2) IsiBethamthetho sesiFunda kumele sinikele iindlela—
(a) zokuqinisekisa bona zoke iinjamiso zomKhandlu womBuso wesiFunda
zokuphatha ziziphendulela kiso.
(b) eqinisekisa ukutlhogonyelwa okungeneleleko—
(i) kokusetjenziswa kwamandla womKhandlu wezokuphatha okufaka
hlangana nokusetjenziswa komThetho ngokwesiqunto; begodu
(ii) nakunanyana ngisiphi isijamiso somBuso wesiFunda.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
70
Ubufakazi Namkha Umbiko Ngaphambi KweemBethamthetho
ZeemFunda
115. IsiBethamthetho sesiFunda nomkha enye yamakomidaso inga—
(a) biza nanyana ngimuphi umuntu ukuvela ngaphambi kwaso ukuzokwethula
ubufakazi obufungelweko namkha obuqinisekisiweko namkha ukuveza
iincwadi zobufakazi;
(b) bawa nanyana ngimuphi umuntu namkha iinkhungo zeemFunda bona
zizokwethula umbiko ngaphambi kwaso;
(c) katelela, ngokuya komThetho wesiFunda namkha imilayo nemiyalo, nanyana
ngimuphi umuntu namkha iinkhungo bona zifezekise ukubizwa kwazo
namkha iindingo ngokuya kwepharagrafu (a) namkha (b); begodu
(d) nokwemukela kweenghonghoyilo, imibono neemphakamiso ezivela
kunanyana ngibaphi abantu abaneenrhuluphelo namkha iinkhungo.
Ukuhlela Kwangaphakathi, Ikambiso Neendlela ZeemBethamthetho
ZeemFunda
116. (1) IsiBethamthetho sesiFunda singa—
(a) qunta besilawule ukuhleleka kwangaphakathi, iinkambiso neendlela zaso;
begodu
(b) senze imilayo nemiyalo ephathelene nomsebenzaso, ngokutjhejwa
kobujameleko nokusebenza kwentando yesitjhaba, ubuziphendulelo ukuba
bupepenene begodu nokuzibandakanya komphakathi.
(2) Imilayo nemiyalo yesiBethamthetho sesiFunda kumele itjheje—
(a) ukusungulwa, ukubunjwa, amandla imisebenzi, iindlela zekambiso
neenkhathi ezibekelwe amakomidaso;
(b) ukuzibandakanya emisebenzini yesiBethamthetho begodu namakomidi
kwazo zoke iinhlangano ezincani zombanganarha ezijanyelweko ngaphakathi
kwesiBethamthetho ngendlela ekhambisana nentando yenengi;
(c) ukusekelwa ngeemali nangezokuphatha kwenye nenye inhlangano
yezombanganarha ejanyelweko esiBethamthethweni, ngokulandela indlela
yokujanyelwa kwazo esiBethamthethweni, ukwenzela bona ihlangano
enye nenye nomrholayo ikghone ukwenza imisebenzayo ephathelene
nesiBethomthethweni; begodu
(d) nokwamukelwa komrholi wehlangano engekulu kwezincani
esiBethamthethweni, njengoMrholi wehlangothi eliPhikisako.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
71
Amalungelo Akhethekileko
117. (1) Amalunga wesiBethamthetho sesiFunda namalunga aziinthunywa zasafuthi
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda—
(a) anetjhaphuluko lokukhuluma nanyana yini ngaphakathi kwesiBethamthetho
nemakomidawo, ngokuya kwemilayo nemiyalo; begodu
(b) angeze bamangalelwa ngokwemilandu ethinta ikambiso yomphakathi
namakha ubulelesi, babotjhwe, bavalelwe ejele namkha bahlawuliswe
ngomonakalo—
(i) wananyana yini abakukhulumileko, abakunikele namkha bakwethule
ngaphambi kwesiBethamthetho namkha kunanyana ngiyiphi
yamakomidaso; namkha
(ii) nanyana yini okuvezwe ngebanga lananyana yini ekhulunyiweko,
okunikelweko namkha okwethulwe ngaphambi kwesiBethamthetho
namkha kunanyana ngiyiphi yamakomidaso.
(2) Amanye amalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwesiBethamthetho sesiFunda
namalungaso angabekwa mThetho weNarha.
(3) Imirholo, iimbonelelo neenzuzo ezibhadelwa kumalunga wesiBethamthetho
sesiFunda avela bunqopha esiKhwameni sengenisoMali kaRhulumende sesiFunda.
Ukufikelela Nokuzibandakanya Komphakathi EemBethamthethweni
ZeemFunda
118. (1) IsiBethamthetho sesiFunda kumele—
(a) siphumelelise ukuzibandakanya komphakathi emisebenzini yokwenza
umthetho nakweminye imisebenzi yesiBethamthetho namakomidaso; begodu
(b) sense umsebenzaso etjhatjhalazini, begodu imihlanganwaso neyamakomidaso
ivulekele umphakathi; kodwana, amagadango azwakalako angathathwa—
(i) ukulawula indlela yokufikelela komphakathi, okufaka hlangana
nokufikelela ngemithombo yeendaba , isiBethamthethweni
namakomidaso; begodu
(ii) nokuvumela ukusetjhwa kwananyana ngimuphi umuntu begodu, lapha
kufaneleko nokwalelwa ukungena namkha ukukhutjhwa kwananyana
ngimuphi umuntu.
(2) IsiBethamthetho sesiFunda angeze satjhiya umphakathi, okufaka hlangana
nemithombo yeendaba ukukhambela imihlangano yekomidi ngaphandle kwalokha
nakuzwakalako begodu kulungele ukungenziwa emphakathini ovulekileko
newentando yenengi.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
72
Ukungeniswa KwemiThethomlingwa
119. Malunga womKhandlu weNarha ongamele iimFunda kwaphela namkha ikomidi namkha
ilunga lesiBethamthetho sesiFunda angethula umThethomlingwa esiBethamthethweni;
kodwana lilunga lomKhandlu wezokuphatha kwaphela elingaziphendulelako eendabeni
zeemali, namkha ilunga elikhonjwe nguNdunakulu ongangenisa umThethomlingwa
wezeemali esiBethamthethweni.
ImiThethomlingwa Yeemali
120. (1) UmThethomlingwa, kumThethomlingwa wemali nangabe—
(a) wabelana ngeemali;
(b) ukatelela ukubhadalwa komthelo weemFunda, amalevi, umthelo wepahla
namkha umthelo ongezelelweko;
(c) uphelisa namkha uphungula, namkha ukhupha umuntu emthelweni
wananyana ngisiphi isiFunda, amalevi, umthelo wepahla namkha umthelo
ongezelelweko; namkha
(d) ugunyaza ukutholakala komthelo bunqopha esiKhwameni seNgenisomali
yesiFunda.
(2) UmThethomlingwa weemali angekhe wasebenza nanganyana ngiyiphi enye into
ngaphandle—
(a) kwendaba ephathelene nesabelo seemali;
(b) kokukatelela, ukusulwa, namkha ukuphungulwa kwemithelo yeemFunda,
amalevi, umthelo wepahla namkha umthelo ongezelelweko;
(c) ukukhutjhwa komuntu emthelweni wananyana ngisiphi isiFunda, amalevi,
umthelo wepahla namkha umthelo ongezelelweko; namkha
(d) kokugunyaza ukutholakala komthelo bunqopha esiKhwameni seNgenisomali
yesiFunda.
(3) UmThetho wesiFunda kumele unikele ikambiso ukwenzela bona isiBethamthetho
sesiFunda sikwazi ukutjhugulula umThethomlingwa weemali.
[Isigaba 120 sijanyiselelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
73
Ukwamukelwa KwemiThethomligwa
121. (1) UNdunakulu wesiFunda kumele amukele begodu atlikitle umThethomlingwa
ophasiswe siBethamthetho sesiFunda ngokuya kweSahlukwesi namkha nangabe
uNdunakulu anokurhiniza ngehlangothini lokukhambisana nomThethosisekelo
komThethomlingwa loyo, kumele ubuyiselwe emva esiBethamthethweni bona
siyowuhlolisisa kabutjha.
(2) Nangabe, emva kokuhlolisiswa kabutjha, komThethomlingwa othileko, kutholakala
bona wanelisa zoke iinrhuluphelo zikaNdunakulu, uNdunakulu, kumele awamukele
bekawutlikitle umThethomlingwa loyo; nangabe akusinjalo uNdunakulu kumele
enze okhunye kwalokhu—
(a) angawamukela begodu awutlikitle umThethomlingwa loyo; namkha
(b) angawudlulisela eKhotho yomThethosisekelo bona ikhuphe isiqunto
ngokukhambisana kwawo nomThethosisekelo namkha awa.
(3) Nangabe iKhotho yomThethosisekelo iqunta bona umThethomlingwa loyo
ukhambisana nomThethosisekelo, uNdunakulu kumele awamukele begodu
awutlikitle.
Ukwenza KwamaLunga Iimbawo EKhotho YomThethosisekelo
122. (1) Amalunga wesiBethamthetho sesiFunda angenza isibawo eKhotho
yomThethosisekelo bona ikhuphe isiqunto esitjhoko bona umThetho wesiFunda
namkha ingcenye yawo ayikhambisani nomThethosisekelo.
(2) Isibawo—
(a) kumele sisekelwe okungasenani buncani obungaba maphesente ama-20
wamalunga besiBethamthetho; begodu
(b) kumele kwenziwe phakathi kwamalanga ama-30 ukusukela ngelanga
uNdunakulu awamukela begodu wawutlikitla ngayo.
(3) IKhotho yomThethosisekelo ingalaya bona woke namkha ingcenye yomThetho
loyo, okwenziwe isibawo ngawo ngokuya kwesigatjana (1) awunamandla
wangokomThetho bekufike lapha iKhotho ikhupha khona isiqunto ngesibaweso,
nangabe—
(a) iinrhuluphelo zezobulungiswa ziyakudinga lokho; begodu
(b) isibaweso sinekghonakalo elizwakalako bona singaphumelela.
(4) Nangabe isibawesi siba asiphumeleli, iKhotho yomThethosisekelo kumele igunyaze
bona abafaki besibaweso babhadele zoke iindleko.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
74
Ukukhangiswa KwemiThetho YeemFunda
123. UmThethomlingwa owamukelwako begodu watlikitlwa nguNdunakulu wesiFunda uba
mThetho wesiFunda, kumele waziswe msinya begodu bewuthome ukusebenza nasele
wazisiwe namkha ngelanga elizokubekwa mThetho.
Ukubulungwa KwemiThetho YeemFunda
124. IKhophi etlikitliweko yomThetho wesiFunda ibufakazi obuzeleko beenqalelelo zomThetho
loyo begodu, nasele umenyezelwe kumele unikelwe iKhotho yomThethosisekelo bona
iwubulunge.
ImiKhandlu YeemFunda
Amandla Wokulawula IimFunda
125. (1) Amandla wokuphatha isiFunda athweswe uNdunakulu wesiFundeso.
(2) UNdunakulu usebenzisa amandla wezokuphatha namanye amalunga womKhandlu
wezokuPhatha isiFunda ngokwenza lokhu—
(a) ngokwethula ukusetjenziswa komThetho wesiFunda ngaphakathi
kwesiFundeso.
(b) ngokukwethula ukusetjenziswa kwayo yoke imiThetho yeNarha engaphakathi
kweendawo zokusebenzela ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 nelesi- 5
ngaphandle kwanyana umThethosisekelo namkha umThetho wePalamende
utjho okuhlukileko;
(c) ngokutjheja esiFundeni ukusetjenziswa, komThetho weNarha ongaphandle
kweendawo zokusebenza ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 nelesi-5,
ukuphathwa kwawo okunikelwe ezandleni zamandla welawulo lesiFunda
ngokuya komThetho wePalamende;
(d) ngokuthuthukisa nokwethula umthethokambiso wesiFunda ngokwesiqunto.
(e) ngokuthintanisa imisebenzi yokuphathwa kwesiFunda nemiNyango
kaRhulumende;
(f) ngokulungisa nokusungula umThetho wesiFunda;
(g) ngokwenza nanyana ngimuphi umsebenzi onikelwe emandleni wesiFunda
ngokuya komThethosisekelo namkha umThetho wePalamende.
(3) IsiFunda sinamandla welawulo ngokuya kwesigatjana (2) (d) kwaphela ukufikela
ezingeni lapha siba khona namandla wokuba nekghono lokuba neembopho
kwezokuphatha. URhulumende weNarha, ngokomThetho begodu nangezinye
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
75
iindlela, kumele asize iimFunda ukobana zithuthukise amandlazo wezokuphatha
atlhogekako ukwenzela bona zikwazi ukusebenzisa amandlazo wokuphatha
ngepumelelo, begodu nokwenza imisebenzazo okukhulunywa ngayo esigatjaneni
(2).
(4) Nanyana ngimuphi umbango omalungana namandla wezokuphatha wesiFunda
ophathelene nanyana ngimuphi umsebenzi kumele udluliselwe emKhandlwini
weNarha ongamele iimFunda bona uwurarulule phakathi kwamalanga ama-30
ukusukela ngelanga umbango lo owadluliswa ngayo.
(5) Ngokulawulwa sigaba 100, ukwenziwa komsebenzi womThetho wesiFunda
ngaphakathi kwesiFunda, kusemandleni womKhandlu wesiFunda wezokuphatha
kwaphela.
(6) UmKhandlu wezokuphatha wesiFunda kumele usebenze ngokulandela—
(a) umThethosisekelo; begodu
(b) umThethosisekelo wesiFunda, nangabe umThethosisekelo wesiFunda
uphasisiwe.
Ukunikelwa Imisebenzi
126. Ilunga lomKhandlu wesiFunda wezokuphatha linganikelwa nanyana ngimaphi amandla
namkha umsebenzi okumele wenziwe namkha okumele ukwenziwa ngokuya komThetho
wePalamende, namkha umThetho wesiFunda, emKhandlwini kaMasipala. Umsebenzi—
(a) kumele wenziwe ngokuya kwesivumelwano hlangana nelunga elithintekako
lomKhandlu wezokuPhatha nomKhandlu kaMasipala;
(b) kumele ukhambisane nomThetho loyo ngokuya kwamandla afaneleko namkha
umsebenzi osetjenziweko namkha owenziweko; begodu
(c) uthoma ukwenziwa ekumenyezelweni kwawo nguNdunakulu.
Amandla Nemisebenzi YaboNdunakulu
127. (1) UNdunakulu wesiFunda unamandla nemisebenzi ethweswe yona sikhundla
ngokuya komThethosisekelo begodu nanganyana ngimuphi umthetho.
(2) UNdunakulu wesiFunda unesibopho salokhu—
(a) ukwamukela nokutlikitla imithetho-ehlongoziweko;
(b) ukubuyisela emva umThethomlingwa esiBethamthethweni sesiFunda bona
sihlolisise kabutjha ukukhambisana kwawo nomThethosisekelo.
(c) ukudlulisela umThethomlingwa eKhotho yomThethosisekelo bona ithathe
isiqunto sokobana iyakhambisana yini nomThethosisekelo;
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
76
(d) ukubiza isiBethamthetho sesiFunda bona sizokuhlala ngokungakavami
ukwenzela bona sikwazi ukwenza imisebenzi eqakatheke khulu;
(e) ukubeka amaKomtjhini wePhenyo; begodu
(f) nokumemezela ireferandamu yesiFunda ngokuya komThetho weNarha.
Ukukhethwa KwaboNdunakulu
128. (1) Ekuhlaleni kwesiBethamthetho sesiFunda kokuthoma ngemva kwamakhetho
begoud nanyana kukunini nakutlhogekako ukobana kuzaliswe isikhundla,
kumele kukhethwe umma namkha ubaba hlangana namalunga ukobana abe
nguNdunakulu wesiFunda.
(2) IJaji elibekwe liJaji eliKhulu kumele likhambise amakhetho wakaNdunakulu. Indlela
yekambiso endlalwe eHlelwenikambiso 3 ngiyo esetjenziswako ekukhethweni
kwakaNdunakulu.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(3) Amakhetho wokuvala isikhala sesikhundla sakaNdunakulu kumele abanjwe
ngesikhathi begodu nangelanga elikhethwe liJaji eliKhulu, lokhu kumele kwenzeke
kungakadluli amalanga ama-30 isikhala leso sivulekile.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
Ukuthoma Ukusebenza KwaboNdunakulu
129. Loyo akhethelwe bona abe nguNdunakulu kumele athome ngomsebenzakhe
phakathi kwamalanga amahlanu kusukela ngelanga akhethwa ngalo, ngokufunga
namkha ngokuqinisekisa ukwethembeka kwakhe kuRiphabliki begodu nokuthobela
umThethosisekelo, ngokuya kweHlelokambiso 2.
Isikhathi Somsebenzi Esibekelwe UNdunakulu Nokususwa Kwakhe
130. (1) Isikhathi sokuba nguNdunakulu sithoma lokha uNdunakulu athoma ukusebenza
esikhundleni sakhe begodu siphela lokha nakuba nesikhala namkha lokha umuntu
okhethelwe ukuba nguNdunakulu olandelako athoma ukusebenza.
(2) Akekho umuntu ozakuba sesikhundleni sikaNdunakulu amahlandla adlula
kwamabili, kodwana lokha umuntu nakakhethelwa ukuvala isikhundla
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
77
sikaNdunakulu, isikhathi esihlangana nokukhethwa kwakhokho bekufike
amakhetho alandelako kaNdunakulu asithathwa njengehlandla.
(3) IsiBethamthetho sesiFunda, ngokwesivumelwano esithathwe ngokusekelwa
yivowudu okungasenani yobunengi obububili ebuthathwini samalungaso,
singasusa uNdunakulu esihlalweni ngeenzathu ezilandelako kwaphela—
(a) ukwephulwa okudinisako komThetho namkha umThethosisekelo;
(b) ukungaziphathi kuhle; namkha
(c) ukubhalelwa kukwenza imisebenzi yesikhundla sakhe.
(4) Nanyana ngubani osusiweko esikhundleni sobuNdunakulu ngokwesigatjana (3)
(a) namkha (b) kumele angatholi iinzuzo zesikhundleso, begodu angeze asebenza
ngitjho kunanyana ngisiphi isikhundla kunanyana ngiyiphi i-ofisi lomphakathi.
AboMjaphethe BaboNdunakulu
131. (1) Nangabe uNdunakulu angekho namkha ngeenzathu ezithile uyehluleka ukwenza
imisebenzakhe njengoNdunakulu, namkha ngesikhathi nakunesikhala e-ofisini
likaNdunakulu, omunye umuntu osesikhundleni esingaphasi ngokuya kwerhelo
lokulandelana kweenkhundla angaba nguMjaphethe kaNdunakulu:
(a) Ilunga lomKhandlu wezokuPhatha elibekwe nguNdunakulu;
(b) Ilunga lomKhandlu wezokuPhatha elibekwe ngamanye amalunga
womKhandlu wezokuPhatha
(c) USomlomo bekufike lapha isiBethamthetho sibeka khona omunye
wamalungaso.
(2) UMjaphethe kaNdunakulu unamandla, unesibopho, amandla nemisebenzi
kaNdunakulu
(3) Ngaphambi kobana athome ngeembopho, amandla, nemisebenzi kaNdunakulu,
noMjaphethe kaNdunakulu kumele afunge namkha aqinisekise ukwethembeka
kwakhe kuRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo ngokuya kweHlelokambiso 2.
Imikhandlu Yezokuphatha
132. (1) UmKhandlu wesiFunda wezokuPhatha ubunjwa nguNdunakulu, njengehloko
yomKhandlu, begodu namalunga angasingaphasi kwamahlanu, begodu angadluli
kalitjhumi akhethwe nguNdunakulu hlangana namalunga wesiBethamthetho
sesiFunda.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
78
(2) UNdunakulu wesiFunda nguye obeka eenkhundleni amalunga womKhandlu
wezokuPhatha, uwanikela amandla nemisebenzi, begodu angawasusa
eenkhundleni.
Ubuziphendulelo Neembopho
133. (1) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha anesibopho semisebenzi
yokuphatha abanikelwe yona nguNdunakulu.
(2) Amalunga womKhandlu weiFunda wezokuPhatha wesiFunda aziphendulela
ngokuhlanganyela nanofana munye ngamunye esiBethamthethweni ekwenzeni
imisebenzi yabo.
(3) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha kumele—
(a) asebenze ngokuya komThethosisekelo; begodu
(b) ethule imibiko ezeleko nangeenkhathi zoke esiBethamthethweni manqophana
neendaba ezingaphasi kwelawulo labo.
Ukuragela Phambili KomKhandlu Wezokuphatha Emva Kwamakhetho
134. Ngesikhathi nakubanjwa amakhetho wesiBethamthetho sesiFunda, umKhandlu
wezokuPhatha namalungawo ahlala anamandla wokusebenza bekufe lapha umuntu
okhethelwe bona abe nguNdunakulu wesiBethamthetho esilandelako athoma
ukusebenza.
Ukufunga Namkha Ukuzibopha
135. Ngaphambi kobana amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha angathoma
ukwenza imisebenzawo, kumele afunge namkha aqinisekise ukwethembeka kwawo
kuRiphabliki nokuthobela umThethosisekelo, ngokuya kweHlelokambiso 2.
Ukuziphatha Kwamalunga WemiKhandlu YezokuPhatha
136. (1) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha kumele aziphathe ngendlela
ebekwe mThetho weNarha.
(2) Amalunga womKhandlu wesiFunda wezokuPhatha angeze avunyelwa bona—
(a) enze nanyana ngimuphi umunye umsebenzi obhadelelwako;
(b) bona aziphathe ngendlela engakhambisaniko neenkhundla zabo namkha
bazivumele bona babe sebujameni obungabandakanyeka engozini
yokutjhayisana phakathi kwemisebenzabo yombuso neenrhuluphelo zabo
zangeqadi; namkha
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
79
(c) basebenzise iinkhundla zabo namkha nanyana ngimuphi umbiko abawuthole
ngesibanga somsebenzabo ukuzingenisela imali namkha benzele nanyana
ngimuphi umuntu inzuzo ngendlela ephambene nokulunga.
Ukudluliswa Kwemisebenzi
137. UNdunakulu ngesimemezelo somThetho angadlulisela elungeni lomKhandlu
wezokuPhatha—
(a) ukuphathwa kwananyana ngimuphi umThetho onikelwe elinye ilunga;
namkha
(b) nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi onikelwe ngokomthetho
kelinye ilunga.
Ukunikelwa Kwemisebenzi Kwesikhatjhana
138. UNdunakulu, wesiFunda anganikela elinye ilunga lomKhandlu wezokuPhatha nanyana
ngimaphi amandla namkha umsebenzi welinye ilunga elitshwilileko emsebenzini namkha
elingakghoni ukusebenzisa amandla namkha ukwenza umsebenz lowo.
Ukungenelela KwakaRhulumende WesiFunda KuRhulumende WeKhaya
139. (1) Nangabe uMasipala uyabhalelwa namkha angakwazi ukuphumelelisa iimbophelelo
zakhe zokuphatha ngokuya komThethosisekelo namkha umThetho, umKhandlu
wesiFunda wezokuPhatha ofaneleko ungangenelela phakathi ngokuthatha nanyana
ngimaphi amagadango afaneleko ukuqinisekisa ukufezwa kweembopho, okufaka
hlangana—
(a) ukukhutjhwa komlayo emKhandlini kaMasipalada ngokuhlathulula izinga
lokubhalelwa ukufezekiswa kweembopho, nokutjho nanyana ngimaphi
amagadango okumele athathwe ukuhlangabezana neembopho zawo; begodu
(b) ukukhutjhwa komsebenzi ofanele isibopho sikaMasipala ukufikela lapha
kutlhogeka khona bona—
(i) abulunge izinga eliqakathekileko leNarha namkha ufinyelele izinga
elitlhogekako ekwethuleni komsebenzi;
(ii) avimbele umKhandlu kaMasipala ekuthatheni amagadango
angazwakaliko nangalimaza iinrhuluphelweni zomunye uMasipala,
begodu namkha zesiFunda soke; namkha
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
80
(iii) kubulungwe ibumbano kwezomnotho; namkha
(c) ukuhlakaza umKhandlu kaMasipala nokuqatjha umlawuli bekufike lapha
umKhandlu omutjha kaMasipala umenyezelwa khona nangabe ubujamo
obukhethekileko bugunyaza igadango elifana nalelo.
(2) Nangabe umKhandlu wesiFunda wezokuPhatha uyangenelela eendabeni
zakaMasipala ngokuya kwesigatjana (1)(b)—
(a) kumele ulethe isaziso esitloliweko sokungenelela—
(i) elungeni leKhabinedi eliphathelene neendaba zikaRhulumende; begodu
(ii) nesiBethamthethweni sesiFunda begodu nomKhandlu weNatha
ongamele iimFunda, phakathi kwamalanga ali-14 emva kobana
kuthome ukungenelela;
(b) Ukungelela kumele kuphele nangabe—
(i) ilunga leKhabhinethe eliphathelene neendaba zikaRhulumende
weKhaya lingavumeli ukungenelela ngamalanga ama-28 ngemva
kokuthoma kokungenelela namkha kutholakala bona ekupheleni
kwasikhatheso akakabi ukulivumela ingenelelo; namkha
(ii) umKhandlu ungavumeli ukungenelela lokho phakathi kwamalanga
ali-180 ngemva kobana kuthome ibonelelo namkha ekupheleni
kwesikhatheso kungabi ukuvunyelwa ukungenelela; begodu
(c) umKhandlu kumele, ngesikhatheso ingenelelo liragela phambili, ubuyekeza
ingenelelo qobe sikhathi esithileko begodu kungenza nanyana ngiziphi
iimphakamiso ezifaneleko emKhandlwini wesiFunda.
(3) Nangabe umKhandlu kaMasipala uphadlhlalajwe ngokuya kwesigatjana (1)(c)—
(a) isiGungu sesiFunda kumele silethe isiyeleliso esitloliweko sokuphadlhalajwa
kwaso ngokurhabekileko—
(i) elungeni leKhabinedi eliphethe iindaba zikaRhulumende wemaKhaya;
begodu
(ii) nesiBethamthethweni sesiFunda nemKhandlwini weNarha ongamele
iimFunda; begodu
(b) isiqunto sokuphadlhalajwa singathoma ukusebenza emalangeni ali-14
ukusukela ngelanga lokwamukelwa kwesiyeleliso esivela emKhandlu
ngaphandle kwanyana singabekelwa ngeqadi ilunga leKhabinedi namkha
mKhandlu ngaphambi kokuphela kwamalanga ali-14.
(4) Nangabe uMasipala akakghoni namkha akakwazi ukufezekisa isibopho ngokuya
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
81
komThethosisekelo namkha ngokomThetho ukuphasisa isabelo seemali namkha
amanye amagadango wokubuthelela kwengenisomali elitlhogekako ukwenza bona
kuthome ukusebenza kwesabelo seemali, isiGungu sesiFunda esifaneleko kumele
singenelele ngokuthatha nanyana ngimaphi amagadango afaneleko ukuqinisekisa
bona isabelo seemali namkha bona amagadango lawo wokubuthelelwa
kwengenisomali ayamukeleka yini, okufaka hlangana umKhandlu kaMasipala
begodu—
(a) nokuqatjhwa komlawuli bekufike lapha umKhandlu omutjha kaMasipala
kumenyezelwa khona bona sele uthomile ukusebenza ngokomthetho; begodu
(b) nokuphasiswa kwesabelo seemali sesikhatjhana namkha amagadango
wokubuthelelwa kwengenisomali ukukghonakalisa ukuragela phambili
kokusebenza kukaMasipala.
(5) NangabeuMasipala, ngebanga lokungakhambi kuhle kwezinto endabeni yezeemali,
usemrarweni omkhulu namkha wokungafezekisi imbopho zakhe zokunikela
imisebenzi esisekelo namkha ukufezakalisa iimbopho zakhe ezipathelene
nezeemali, namkha avuma bona akakwazi ukufezekisa iimbopho zakhe, namkha
iimbopho zezeemali, isiGungu sesiFunda esifaneleko kumele—
(a) sinikele iqhinga lokobana uMasipala ahlangabezane neembopho zakhe
ngokunikela imisebenzi esisekelo namkha isibopho sakhe sezeemali,
okumele—
(i) silungiswe ngokuya komThetho weNarha; begodu
(ii) ubopha uMasipala ekusebenziseni amandla wakhe wesiGungu
nawomThetho, kodwana kwaphela ekufikeleni ebujameni
obutlhogekako ukurarulula umraro ophathelene neendaba zeemali;
begodu
(b) nokuphadlhalaja umKhandlu kaMasipala, nangabe uMasipala akakwazi
namkha akavumeli amagadango womThetho, okufaka hlangana isabelo
seemali namkha amagadango wokubuthelela ingenisomali, elitlhogakalako
ukuphumelelisa iqhinga lokulungisa, begodu—
(i) nokuqatjhwa komlawuli bekufike lapha umKhandlu omutjha kaMasipala
kumenyezelwa khona bona sele uthomile ukusebenza ngokomthetho;
begodu
(ii) unikelwe ibhajethi yesikhatjhana namkha amagadango wokubuthelela
ingenisomali namkha nanyana ngimaphi amagadango aphumelelisa
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
82
iqhinga lokwenza bona uMasipala akwazi ukuragela phambli nokwenza
umsebenzakhe; namkha
(c) nangabe umKhandlu kaMasipala awukaphadlhalajwa ngokuya kwepharagrafu
(b); kumele kuthome isibopho sokusebenzisa iqhinga lokuphumelela
ukufikela ezingeni lapha uMasipala angeze akwazi namkha angavumeli
ukusetjenziswa kweqhinga lokuzivuselela.
(6) Nangabe isiGungu sesiFunda siyangenela kuMasipala ngokwesigatjana (4) namkha
(5), kumele silethe isaziso esitloliweko sokungenelela—
(a) elungeni leKhabinedi eliphathelene neendaba zaboRhulumende, begodu
(ii) esiBethamthethweni sesiFunda nemKhandlwini ongamele iimFunda,
ngamalanga amakhomba emva kokungenelela.
(7) Nangabe isiGungu sesiFunda singenelela emsebenzini kaMasipala ngokuya
kwesigatjana (4) namkha (5); kumele sinikele isiyeleliso sokungenelela esitloliweko.
(8) UmThetho wenarha asikghoni amandla asifuni namkha asenzi ungalawula
ukusetjenziswa kwesigaba lesi, kufaka hlangana iinkambiso ezihlonywe ngilesi
sigaba.
[Isigaba 139 sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nanye lomThetho
womnyaka we-2003.]
Iinqunto Eziphezulu
140. (1) Isiqunto sikaNdunakulu wesiFunda kumele sitlowe phasi nangabe—
(a) sithethwe ngokuya komThetho; namkha
(b) sinemiphumela yangokomThetho.
(2) Isiqunto esitloliweko sikaNdunakulu kumele sitlikitlwe godu ngelinye ilunga
lomKhandlu wozokuPhatha nangabe isiquntweso sithinta umsebenzi onikelwe
elinye ilunga.
(3) Iimemezelo, imithetjhwana begodu nezinye intlabagelo zemithetjhwana emincani
yesiFunda kumele kwaziswe umphakathi.
(4) UmThetho wesiFunda ungatjho indlela leyo, begodu nalapha kufinyelela khona,
iinsetjenziswa ezitjhiwo esigatjaneni (3) kumele—
(a) wendlalwe esiBethamthethweni sesiFunda; begodu
(b) bewuphasiswe siBethamthetho sesiFunda.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
83
Isitjhukumiso Sokuzwakalisa Ukungabi Nethemba
141. (1) Nangabe isiBethamthetho sesiFunda ngesiqunto esamukelwe linengi lamalungaso
siphasisa isiphakamiso sokuzwakalisa ukungabi nethemba kumKhandlu wesiFunda
wezokuPhatha ngaphandle kukaNdunakulu, uNdunakulu kumele abumbe kabutjha
umKhandlu loyo.
(2) Lokha isiBethamthetho sesiFunda ngesiqunto esamukelwe linengi lamalungaso
siphasisa isiphakamiso sokungabi nethemba kuNdunakulu, uNdunakulu namanye
amalunga womKhandlu wezokuPhatha kumele batjhiye phasi iinkhundla zabo.
ImiThethosisekelo YeemFunda
Ukwamukelwa KwemiThethosisekelo YeemFunda
142. IsiBethamthetho sesiFunda singaphasisa umThethosisekelo wesiFunda, namkha
nakunokwenzeka sitjhugulule umThethosisekelwaso, lokha nangabe okungasenani
ubuncani bobubili ebuthathwini bamalungaso bavowudela umThethosisekelo loyo.
Okumumethwe MiThethosisekelo YeemFunda
143. (1) UmThethosisekelo wesiFunda namkha itjhugululo lomThethesisekelo akukameli
bona likhambisani nomThethosisekelo lo, kodwana ungabonelela lokhu—
(a) isiBethamthetho sesiFunda namkha iinjamiso zesiGungu begodu neendlela
zekambiso ezehlukileko kunalezo ezinikelweko esaHlukwenesi; namkha
(b) isikhungo, indima ayidlalako, amandla begodu nobujamo boburholi
bendabuko, lapha kufanele khona.
(2) Iinjamiso ezifakwe emThethwenisisekelo wesiFunda namkha umThethosisekelo
otjhugululiweko ngokuya kwepharagrafu (a) namkha (b) yesigatjana (1)—
(a) kumele zikhambisane nemigomo amunyethwe sigagaba 1 neSahluko 3;
begodu
(b) angeze athwesa isifunda nanyana ngimaphi amandla namkha imisebenzi loyo
ewela—
(i) ngaphandle kwendawo elawulwa siFunda ngokuya kweHlelokambiso 4
neyesi- 5; namkha
(ii) ngaphandle kwamandla nemisebenzi ethweswe isiFunda ngoyalelwa
ziingaba zomThethosisekelo.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
84
Ukuqinisekiswa KwemiThethosisekelo YeemFunda
144. (1) Nnagabe isiBethamthetho sesiFunda siphasise namkha sitjhugulule
umThethosisekelo, uSomlomo wesiBethamthetho kumele adlulisele umtlolo
loyo womThethosisekelo namkha wetjhugululo lomThethosisekelo eKhotho
yomThethosisekelo bona iwuqinisekise.
(2) Akunamtlolo womThethosisekelo wesiFunda namkha umThethosisekelo
otjhugululiweko ozakuba mThetho bekufike lapha iKhotho yomThethosisekelo
iqinisekisa bona—
(a) umtlolo loyo ophasiswe ngokuya kwesigaba 142; begodu
(b) umtlolo loyo woke uzalisa iindingo zesigaba 143.
Ukutlikitlwa, Ukwaziswa Nokulondwa KwemiThethosisekelo
YeemFunda
145. (1) UNdunakulu wesiFunda kumele amukele begodu atlikitle umtlolo
womThethosisekelo wesiFunda namkha umThethosisekelo otjhugululiweko nesele
uqinisekiswe yiKhotho yomThethosisekelo.
(2) UmTlolo owamukelwe bewatlikitlwa nguNdunakulu kumele ukhangiswe kuGazede
kaRhulumende weNarha begodu ubamThetho ekwazisweni kwawo namkha
elangeni lamuva, eliquntwe ngokuya komThethosisekelo namkha umThethosisekelo
otjhugululiweko.
(3) Umtlolo otlikitliweko womThethosisekelo namkha umThethosisekelo
otjhugululiweko wesiFunda ubufakazi obuzeleko beenqalelelo zawo begodu, emva
kokwaziswa, kumele udluliselwe eKhotho yomThethosisekelo bona iwubulunge.
ImiThetho Etjhayisanako
Ukungakhambisani Phakathi KomThetho WeNarha NewesiFunda
146. (1) Isigabesi sisetjenziswa nangabe kunokutjhayisana hlangana komThetho weNarha
nomThetho wesiFunda owela ngaphasi kwendawo yokusebenzela eerheliswe
eHlelwenikambiso 4.
(2) UmThetho weNarha osebenza ngokufana manqophana neNarha zombelele
usebenza ngehla komThetho wesiFunda otjhayisana nawo nangabe imibandela
elandelako iyazaliswa:
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
85
(a) UmThetho weNarha uqalane nendaba engeze yalawuleka kuhle
ngokwemiThetho ephasiswe ngileso naleso siFunda ngokwehlukahlukana;
(b) UmThetho weNarha usebenza ngendaba leyo okumele bona
nakuzakusetjenzwa ngayo ngepumelelo, kutlhogeka ifaniswano eNarheni
zombelele, begodu umThetho weNarha uletha ifaniswano ngokusungula—
(i) imigomo namazinga;
(ii) amaphahla; namkha
(iii) imithethokambiso yenarha.
(c) UmThetho weNarha uyadingeka ukubonelela—
(i) ukuvikeleka kwesitjhaba;
(ii) ukubumbana kwezomnotho;
(iii) ukuvikeleka kwezorhwebo ngokuhlanganyela ukusabalaliswa kwepahla
yokurhwetjwa, imali nezomsebenzi ;
(iv) ukuthuthukiswa kwemisebenzi yezomnotho nangale kwemikhawulo
yemfunda;
(v) ukukhuphula izinga lokufana kokulingana namkha ikghono lokufumana
izenzelwa zakaRhulumende; namkha
(vi) ukuvikeleka kwebhoduluko.
(3) UmThetho weNarha uba ngehla komThetho wesiFunda nangabe umThetho
weNarha unqophe ekuvimbela igadango elingazwakaliko lesiFundeso—
(a) elingakhubaza umnotho, zepilo neenrhuluphelo zokuvikeleka kwesinye
isiFunda namkha iNarha yoke; namkha
(b) elingariyadisa ukusetjenziswa kwendlela yekambiso yezomnotho wenarha
zombelele.
(4) Nangabe kunombango manqophana nokobana kungenzeka yini bona umThetho
weNarha utlhogeke ngomqopho otlolwe esigatjaneni (2) begodu nokobana
umbango uza ngaphambi kwesiqunto seKhotho, iKhotho kumele, ihlolisise
ukwamukelwa namkha ukwaliwa komThetho mKhandlu weNarha ongamele
iimFunda.
(5) UmThetho wesiFunda uba ngehla komThetho weNarha nangabe isigatjana (2)
nesesi- (3) asikasetjenziswa.
(6) UmThetho obekwe ngokuya komThetho wePalamende namkha umThetho
wesiFunda ungakhona kwaphela nangabe umThetho lowo uphasiswe mKhandlu
weNarha ongamele iimFunda.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
86
(7) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda awufikeleli esiquntwini
phakathi kwamalanga ama- 30 wokuhlala kwawo kokuthoma ngemva
kokudluliselwa komThetho lowo kiwo, umThetho lowo kumele uthathwe ngazo zoke
iindlela njengomThetho ophasiwe mKhandlu weNarha ongamele iimFunda.
(8) Nangabe umKhandlu weNarha ongamele iimFunda awamukeli umThetho
odluliselwe kiwo ngokuya kwesigatjana (6), kumele, phakathi kwamalanga
ama-30 ngemva kwesiqunto sawo, uthumele amabanga atjhoko bona kubayini
ungakavumeli umThetho lowo esiphathisweneso esidlulisele umThetho lo kiwo.
Ukutjhayisana Okhunye
147. (1) Nangabe kuba khona ukutjhayisana hlangana nomThetho weNarha nesiqalelelo
somThethosisekelo wesiFunda manqophana—
(a) nendaba,ephathelene nomThethosisekelo khulukhulu okutlhogakala bona
iphasiswe mThetho weNarha, umThetho weNarha lowo uba khona ngehla
kwesiqalelelo esithintekako somThethosisekelo wesiFunda;
(b) nokungenelela phakathi kweNarha ngokomThetho ngokuya kwesigaba 44(2),
umThetho weNarha uba ngehla kwesiqalelelo somThethosisekelo wesiFunda;
namkha
(c) nendaba engaphakathi kwendawo yokusebenza erhelweni leHlelokambiso 4,
isigaba 146 isetjenziswa kwanga siqalelelo esithintekako somThethosisekelo
wesiFunda lapha umThetho wesiFunda kukhulunywa ngawo khona
esigabenesi.
(2) UmThetho weNarha okukhulunywa ngawo esigabeni 44(2) uba ngehla komThetho
wesiFunda manqophana neendaba eziphakathi kweendawo zomsebenzi
ezirheliswe eHlelwenikambiso 5.
Ukutjhayisana Okungararululekiko
148. Nangabe umbango omanqophana nokutjhayisana ungakghoni ukurarululwa yikhotho,
umThetho weNarha uba ngehla komThetho wesiFunda namkha umThethosisekelo
wesiFunda.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
87
Ubujamo BomThetho Ongakabikhona
149. Isiqunto seKhotho sokobana umThetho uba ngehla komThetho omunye asitjho bona
umThetho otjhidiswako ophelelwa mamandla womThetho, kodwana umThetho omunye
lowo uhlala ungasebenzi nakusolo ukutjhayisanokho kuragela phambili.
Ihlathululo Lokutjhayisana
150. Lokha nawutjheja ukutjhayisana okubonakala kwanga kukhona hlangana nomThetho
weNarha newesiFunda, namkha hlangana komThetho weNarha nomThethosisekelo
wesiFunda, enye nenye iKhotho kumele ikhethe nanyana ngiyiphi ihlathululo ezwakalako
yomThetho namkha umThethosisekelo lowo obalekela ukutjhayisana ngehla kwananyana
ngiyiphi enye ihlathululo eletha ukutjhayisana.
ISAHLUKO 6: IIMFUNDA
88
ISAHLUKO 7
URHULUMENDE WEKHAYA
Ubujamo BaboMasipala
151. (1) Umkhakha kaRhulumende wemaKhaya ubunjwa boMasipala okumele basungulwe
eNarheni yoke yeRiphabliki.
(2) Amandla wokuphatha nokwenza umThetho kaMasipala athweswe umKhandlu
kaMasipala.
(3) UMasipala unelungelo lokulawula ngokwakhe iindaba ezimalungana
noRhulumende weKhaya nezomphakathakhe, ngaphasi komThetho weNarha
newesiFunda, ngokuya komThethosisekelo.
(4) URhulumende weNarha newesiFunda ngeze ehlisa namkha anyaze ikghono
namkha ilungelo likaMasipala lokusebenzisa amandlakhe namkha wokwenza
umsebenzakhe.
Iminqopho KaRhulumende WeKhaya
152. (1) iminqopho kaRhulumende weKhaya nginasi—
(a) ukubonelela uRhulumende wentando yenengi noziphendulelako
emiphakathini yemakhaya;
(b) ukuqinisekisa ukwethulwa kwezenzelwa emiphakathini ngendlela efaneleko;
(c) ukunyusa izinga lokuthuthukiswa kwezehlalakuhle nezomnotho
womphakathi;
(d) ukunyusa izinga lebhoduluko elivikelekileko nelinepilo;
(e) ukukhuthaza ukuzibandakanya komphakathi neenhlangano zomphakathi
eendabeni zakaRhulumende weKhaya.
(2) UMasipala kumele alwe, ngakho koke okusemandlenakhe weemali ukuphumelelisa
iminqopho etjhiwo esigatjaneni (1).
Imisebenzi YokuThuthukiswa KwaboMasipala
153. UMasipala kumele—
(a) akhe begodu alawule zokuphatha, manqophana nesabelo seemali, neendlela
zekambiso zokutlama, nokunikela iindingo eziqakathekileko zomphakathi
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
89
begodu enyuse nezinga lokuthuthukiswa kwezehlalakuhle nomnotho
womphakathi; begodu
(b) ahlanganyele emahlelweni wokuthuthukiswa kweNarha newesiFunda.
AboMasipala KuRhulumende Webambiswano
154. (1) URhulumende weNarha newesiFunda, ngomThetho namkha ngokwamanye
amagadango, kumele asize abe aqinise amandla waboMasipala ukobana
bakwazi ukuphatha iindaba zabo, basebenzise amandlabo bebakwazi nokwenza
umsebenzabo.
(2) Ukutlama umThetho weNarha newesiFunda othinta ubujamo, iinkhungo, amandla
namkha imisebenzi kaRhulumende weKhaya kumele waziswe emphakathini bona
uveze amazizo wawo ngaphambi kobona ungeniswe esiBethamthethweni seNarha
namkha esiBethamthethweni sesiFunda, ngendlela leyo evumela uRhulumende
weKhaya ohlelekileko, aboMasipala nabanye abantu abaneenrhuluphelo ithuba
lokuveza imibonwabo manqophana nomThetho otlhanyiweko.
Ukuhlonywa KwaboMasipala
155. (1) Kuneengaba ezilandelako zoboMasipala:
(a) Isigaba A: uMasipala onamandla angezelelweko begodu nokuziphatha
ngokomThetho endawenakhe.
(b) Isigaba B: uMasipala ohlukaniselwe amandla begodu nokuziphatha
ngokomThetho endawenakhe enesigaba C sikaMasipala ngaphasi kwendawo
awela kiyo.
(c) Isigaba C: uMasipala onikelwe amandla begodu nokuziphatha ngokomThetho
endaweni efaka hlangana aboMasipala abangaphezulu koyedwa.
(2) UmThetho weNarha kumele uhlathulule iingaba ezahlukeneko zaboMasipala
abangahlonywa ngaphakathi kwesigaba sinye.
(3) UmThetho weNarha kumele—
(a) usungule indlela yokubona bona indawo kumele ibe nesigaba sinye, isigaba A
namkha kumele ibe neengaba ezimbili, iingaba B nesika- C zabomasipala.
(b) usungule indlela begodu namano wokusika imikhawulo yaboMasipala
libandla elizijameleko lomThetho; begodu
(c) ngokuya kwesigaba 229, wenze isiqalelelo sokuhlukanisa kuhle amandla
begodu nemisebenzi hlangana naboMasipala nangabe indawo inaboMasipala
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
90
beengaba zombili, isigaba B nesigaba C. Ukwahlukaniselana kwamandla
nemisebenzi hlangana noMasipala wesigaba B noMasipala wesigaba C
bangahlukana ekwahlukaniselaneni kwamandla nemisebenzi hlangana
nesinye isigaba B begodu naso lesiya isigaba C sikaMasipala.
(4) UmThetho okukhulunywa ngawo esigatjaneni (3) kumele utjheje ukunikelwa
kwezenzelwa zikaMasipala ngendlela elinganako begodu nebambelelako.
(5) UmThetho wesiFunda kumele ubonelele imihlobo eyahlukeneko yaboMasipala
abangahlonywako esiFundeni.
(6) Omunye nomunye uRhulumende wesiFunda kumele ahlome aboMasipala
esiFundeni ngendlela ekhambisana nomThetho ophasiswe ngokuya kwesigatjana
(2) nesesi- (3) begodu, nangokomThetho namkha kungaba ngowananyana
ngimaphi amagadango, kumele—
(a) anikele ngokulawulwa begodu nokusekela uRhulumende kaMasipala
esiFundeni, begodu
(b) anyuse izinga lokuthuthukiswa kwekghono lakaRhulumende weKhaya
ukusiza aboMasipala ukwenza imisebenzabo begodu bakghone nokuphatha
iindaba zabo.
(6A) ......
[Isigatjana. (6A) sifakwe ngokwesigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThathu lomThetho
womnyaka we-1998 begodu sasulwa ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili
lomThetho womnyaka we-2005.]
(7) URhulumende weNarha, ngokuya kwesigaba 44, begodu naboRhulumende
beemFunda banamandla wangokomThetho nangokokuphatha ukuhlolisisa
ukusebenza okubonakalako kwaboMasipala ngemisebenzabo manqophana
neendaba ezirheliswe eHlelwenikambiso 4 begodu 5, ngokulawula kusebenza
kwaboMasipala amandlabo wokwenza umThetho nokuphatha okukhulunywa
ngawo esigabeni 156(1).
Amandla Nemisebenzi YaboMasipala
156. (1) UMasipala unamandla wokuphatha begodu nelungelo lokulawula—
(a) iindaba zikaRhulumende weKhaya ezirheliswe eNgcenyeni B yeHlelokambiso 4
neNgcenye B yeHlelokambiso 5; begodu
(b) nanyana ngiyiphi indaba enikelwe namkha edluliselwe kiwo umThetho
weNarha namkha wesiFunda.
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
91
(2) UMasipala angenza begodu alawule imiThetho ekulawuleni kweendabezo
unelungelo lokuzilawula.
(3) Ngokulawulwa sigaba 151(4) umThetjhwana otjhayisana nomThetho weNarha
namkha wesiFunda awukho emthethweni. Nangabe kunokutjhayisana hlangana
nomThetjhwana begodu nomThetho weNarha namkha wesiFunda lokho
akusebenziseki ngebanga lokutjhayisana okukhulunywa ngakho esigabeni 149,
mThetjhwana lowo kumele uthathwe njengosemThethweni esikhathineso lapha
umThetho lowo usasetjenziswa.
(4) URhulumende weNarha newesiFunda kumele anikele namkha adlulisele
kuMasipala, ngesivumelwano begodu ngokulawulwa nginanyana ngibuphi
ubujamo ukuphathwa kwendaba erheliswe enNgcenyeni A eseHlelwenikambiso 4
namkha eNgcenyeni A eHlelwenikambiso 5 elikhambisana noRhulumende weKhaya
nangabe—
(a) indaba leyo ingadluliswa ngcono lokha nayitjhejwa endaweni leyo; begodu
(b) noMasipala nakanamandla wokuyidlulisa.
(5) UMasipala unelungelo lokusebenzisa nanyana ngimaphi amandla aphathelene
nendaba okutlhoga itjhejo namkha emayelana nokwenziwa komsebenzakhe
ngepumelelo.
Ukubunjwa Nokukhethwa KwemiKhandlu YaboMasipala
157. (1) UmKhandlu kaMasipala ubunjwa—
(a) malunga akhethwe ngokuya kweengatjana (2) nesesi-(3); namkha
(b) nangabe indlela inikelwa mThetho weNarha—
(i) amalunga akhethwa ngomunye umKhandlu kaMasipala ukujamela
umKhandlu omunye lowo; namkha
(ii) amalunga womabili akhethwe ngokuya kwepharagrafu (a) begodu
amalunga akhethwe ngokuya kwepharagrafana (i) yepharagrafu le.
[Isigatjana 1 sijanyiselelwe sigaba 1 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lobuNane lomThetho
womnyaka we-2002 begodu nesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho
womnyaka we-2008.]
(2) Ukukhethwa kwamalunga womKhandlu kaMasipala njengobana bekulindelwe
ngokuya kwesigatjana (1) (a) kumele kukhanjiswe ngokuya komThetho weNarha
okungiwo okumele ubeke irherho—
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
92
(a) lokujanyelwa kweenhlangano ukuya ngamavowudu atholwe ngizo ngokuya
kwerherho elifanako labavowudi bendawo kaMasipala, begodu banikela
ukukhethwa kwamalunga avela emarhelweni wabonkhethani behlangano
elitlolwe ngokulandelana kwamalunga okuquntwe yinhlangano leyo; namkha
(b) ngokujanyelwa kweenhlangano ukuya ngamavowudi atholwe ngizo
njengombana kutjhiwo epharagrafini (a) ehlanganiswe nerherho
lokujanyelwa kwamaWadi okusekelwe kuhlukaniswa kukaMasipala kwerhelo
elifanako labavowudi benarha.
(3) Irherho lamakhetho ngokuya ngokwesigatjana (2) kumele liphelele ngokujameleka
okulinganako.
[Isigatjana (3) sijanyiselewe sigaba 1 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lobuNane lomThetho
womnyaka we-2002.]
(4) (a) Nangabe irherho lamakhetho lifaka hlangana ukujanyelwa kweWadi,
ukurhunyezwa kwemikhawulo yamaWadi kumele kwenziwe siphathiswa
esizijameleko esikhethwe ngokuya begodu nangokulandela indlela yekambiso
ebekwe mThetho weNarha.
(b) ……
[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi namBili lomThetho
we-2005.] [Isigatjana (4) sijanyiselewe sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThathu
lomThetho womnyaka we-1998.]
(5) Umuntu angavowuda kuMasipala kwaphela lokha umuntu lowo atloliswe
engcenyeni yalowo Masipala erherhweni elifanako labavowudi benarha.
(6) UmThetho weNarha okukhulunywa ngawo esigatjaneni 1 (b) kumele usungule
irherho elivumela iinhlangano neenrhuluphelo ezivezwa ngaphakathi komKhandlu
kaMasipala, begodu ebonelela bonyana lezonkhundla zizaliswa ngokujanyelwa
okufaneleko.
Ubulunga BemiKhandlu KaMasipala
158. (1) Esinye nesinye isakhamuzi esinelungelo lokovowudela umKhandlu kaMasipala
sinelungelo lokuba ilunga lomKhandlu loyo, ngaphandle—
(a) kwananyana ngimuphi umuntu oqatjhwe namkha osebenza kwaMasipala
begodu othola umrholo ngebanga lokuqatjhwa namkha ukusebenza
kwakhokho; begodu loyo ongakakhutjhwa elungelwenelo ngokuya
komThetho weNarha;
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
93
(b) kwananyana ngimuphi umuntu oqatjhwe namkha osebenza kuRhulumende
kwelinye izinga, begodu othola umrholo ngebanga lokuqatjhwa namkha
ukusebenza kwakhokho, begodu owamukwe ubulunga bomKhandlu ngokuya
komThetho weNarha;
(c) kwananyana ngimuphi umuntu owamukwe ilungelo lokuvowudela
isiBethamthetho seNarha namkha owalelwe ngokuya kwesigaba 147(1) (c),
(d) namkha (e) ukuba lilunga lesiBethamthetho seNarha;
(d) kwelunga lesiBethamthetho seNarha, isithunywa somKhandlu weNarha
ongamele iimFunda namkha ilunga lesiBethamthetho sesiFunda; kodwana
ukwalelwa lokhu akusebenzi elungeni lomKhandlu kaMasipala elijamele
umKhandlu lowo komunye umKhandlu kaMasipala esigabeni esihlukileko;
namkha
(e) kwelunga lomKhandlu kaMasipala omunye; kodwana ukungabi nelungelo
lokhu akusebenzi elungeni lomKhandlu kaMasipala elijamela umKhandlu
lowo komunye umKhandlu kaMasipala womhlobo ohlukileko.
(2) Umuntu ongakalungeli ukuba lilunga lomKhandlu kaMasipala ngokuya
kwesigatjana (1)(a), (b), (d) namkha (e) angaba ngungikhethani womKhandlu,
ngokulawulwa nginanyana ngiziphi iinrhunyezo namkha imibandela esungulwe
mThetho weNarha.
(3) Iinkhundla kuMkhandlu kaMasipala kufuze zizaliswe ngokuya koMthetho weNarha.
[Isigatjana 3 singezelelwe ngesigaba 4 soMthethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nahlanu lomThetho
womnyaka we-2008.]
Isikhathi SemiKhandlu KaMasipala
159. (1) Isikhathi sokuhlala komKhandlu kaMasipala angeze sadlula iminyaka emihlanu,
ngendlela ebekwe mThetho weNarha.
(2) Nangabe umKhandlu kaMasipala uyaphadlhalajwa ngokuya komThetho weNarha,
namkha nangabe isikhathi sawo somsebenzi siyaphela, amakhetho kumele
abanjwe kungakadluli amalanga ama-90 kusukela ngelanga umKhandlu lowo
owaphadlhalajwa ngalo namkha waphelwa ngawo sikhathi.
(3) UmKhandlu kaMasipala, ingasiwo umKhandlu ophadlhalajwe ngokuya
kokungelelela kwesigaba 139, uhlala usezingeni lokungasebenza kusukela
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
94
ngesikhathi ophadlhalajwe ngaso namkha isikhathi sawo sesiphelile, ukufikela
lapha umKhandlu omutjha okhethiweko umenyezelwa khona ngokomThetho.
[Isigaba 159 sijanyiselelwe sigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho lomnyaka
we-we-1998.]
Iinkambiso Zangaphakathi
160. (1) UmKhandlu kaMasipala —
(a) uthatha iinqunto eziphathelene nokusetjenziswa kwawo woke amandla
begodu nokwenza kwayo yoke imisebenzi kaMasipala;
(b) kumele uzikhethele uSihlalwawo;
(c) ungakhetha iKomidi yesiGungu namanye amakomidi, ngukulawulwa
mThetho weNarha; begodu
(d) ungaqatjha abasebenzi labo abadingekako ukwenza imisebenzi yawo
ngokupheleleko.
(2) Imisebenzi elandelako angeze idluliselwe phambili mKhandlu kaMasipala:
(a) ukwenziwa kwemiThetho kaMasipala;
(b) ukuvunyelwa kwamabhajethi;
(c) ukufakwa kweenlinganiso kunye nemithelo eminye, amalevi, neminye
imisebenzi; begodu
(d) nokubuthelelwa kwemaliboleko.
(3) (a) inengi lamalunga womKhandlu kaMasipala kumele abekhona ngaphambi
kobona ivowudu ingathathwa kunanyana ngiyiphi indaba.
(b) yoke imibuzo emanqophana nazo zoke iindaba ezitjhiwo esigatjaneni (2)
zibekwa ngesiqunto esithethwe mKhandlu kaMasipala ngevowudu esekelwa
linengi lamalungawo.
(c) yoke eminye imibuzo engaphambi komKhandlu kaMasipala iquntwa linengi
lamavowudu asekelako.
(4) Awukho nowodwa umthetjhwana ongaphasiswa mKhandlu kaMasipala
ngaphandle kobana—
(a) woke amalungu womKhandlu anikelwe isiyeleliso esizwakalako; begodu
(b) umthetjhwana lowo ohlongozwako ukhangiswe emphakathini ukwenzela
bona ukwazi ukuveza amazizwawo.
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
95
(5) UmThetho weNarha unganikela indlela yokuqunta—
(a) ubukhulu bomKhandlu kaMasipala;
(b) bona umKhandlu kaMasipala ungakhetha iKomidi yesiGungu namkha
kungaba ngiyiphi enye ikomidi;
(c) ubukhulu beKomidi yesiGungu namkha kungaba ngiyiphi enye ikomidi
yomKhandlu kaMasipala.
(6) UmKhandlu kaMasipala ungenza imithetjhwana enikela imilayo nemiyalo eqalene
nokulandelako—
(a) ukuhleleka kwawo kwangaphakathi
(b) umsebenzi nekambiswawo; begodu
(c) Ukusungulwa, ukubunjwa, indlela yekambiso, amandla nemisebenzi
yamakomidawo.
(7) UmKhandlu kaMasipala kumele wenze umsebenzawo etjhatjhalazini, begodu
ingavala imihlanganwayo namkha leyo yamakomidayo kwaphela nangabe
kuyezwakala ukwenza njalo ngokutjheja ubujamo balowo msebenzi owenziwako.
(8) Amalunga womKhandlu kaMasipala avumelekile ukuzibandakanya
ekambiswenawo naleyo yamakomidawo ngokwendlela—
(a) evumela iinhlangano neerhuluphelo ezikhona emKhandlwini bonyana
zijanyelwa ngokufeneleko;
(b) ekhambisana nentando yenengi; begodu
(c) engalawulwa ngokomThetho weNarha.
Amalungelo Akhethekileko
161. UmThetho wesiFunda owakhiwe ngokwephahla lokomThetho weNarha ungabonelela
ngamalungelo akhethekileko nokulitjalelwa kwemiKhandlu kaMasipala namalungayo.
Ukukhangiswa Kwemithetjhwana KaMasipala
162. (1) Imithethwana kaMasipala ingakatelelwa kwaphela ngemva kobana ikhangiswe
oGazedeni yangokomthetho yesiFunda esithintekako.
(2) IGazede yesiFunda yangokomthetho kumele ikhangise imithetjhwana kaMasipala
lokha uMasipala nakabawa bona bamenzele lokho.
(3) Imithetjhwana kaMasipala kumele ifikelele emPhakathini.
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
96
UmBuso WeNdawo Ohlelekileko
163. UmThetho wePalamende ophasiswe ngokuya kwendlela yekambiso esungulwe
ngokwesigaba 76 kumele—
(a) ubonelele ukwamukelwa kweenhlangano zeNarha nezesiFunda ezijamele
aboMasipala;
(b) ubeke iindlela zekambiso uRhulumende weKhaya angakwazi uku—
(i) thintana ngazo noRhulumende weNarha namkha wesiFunda;
(ii) khomba ngazo abajameli abazakuthatha indima emKhandlwini
weNarha ongamele iimFunda; begodu
(iii) nokuzibandakanya ngazo ekambisweni ebekwe emThethweni weNarha
otjhejwe esigabeni 221 (1)(c).
[Isigaba 163 (b) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
Ezinye Iindaba
164. Nanyana ngiyiphi indaba ephathelene noRhulumende weKhaya ezingakabonelelwa
emThethosisekelo ingabonelelwa emThethweni weNarha, namkha emThethweni
wesiFunda ngokuya ngokuya kwephahla lomThetho weNarha.
ISAHLUKO 7: URHULUMENDE WEKHAYA
97
ISAHLUKO 8
AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
UmThetho WeKhotho YamaJaji
165. (1) Amandla welawulo lezobuLungiswa weRiphabliki athweswe amaKhotho.
(2) AmaKhotho azijamele, begodu alawulwa kwaphela mThethosisekelo begodu
nomThetho okumele awusebenzise ngaphandle kokuthatha ihlangothi, nokwesaba,
ukuzamelana begodu nokugandelela.
(3) Akakho noyedwa umuntu namkha isijamiso sombuso esingacabhela ekusebenziseni
kwamaKhotho.
(4) Iinjamiso zombuso, ngokusebenzisa umThetho namanye amagadango, kumele asize
begodu avikele namaKhotho, ukuqinisekisa ukuzijamela, ukungathathi ihlangothi,
ukuhlonipheka, ukufikeleleka begodu nekghono lamaKhotho.
(5) Isigunyazo namkha isiqunto esikhutjhwe yikhotho sibopha boke abantu neenjamiso
zomBuso lapha umthetho lo usebenza khona.
(6) IJaji eliKhulu eliyihloko yephiko lezobulungiswa begodu lisebenzisa igunya elinalo
lokusungulwa nokutjhejwa kwemikghwa namazinga okungenziwa ngawo
imisebenzi yobulungiswa yawo woke amakhotho.
[Isigatjana (6) singezelelwe sigaba 1 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho
womnyaka we-2012.]
IRherho LeKhotho YamaJaji
166. AmaKhotho ngila—
(a) iKhotho yomThethosisekelo;
(b) iKhotho ePhakemeko yezokuBuyekezwa kweenGwebo;
(c) Khotho ePhakemeko yeSewula Afrika, begodu nanyana ngiyiphi iKhotho
ePhakemeko yokuBuyekeza engasungulwa ngomThetho wePalamende bona
ilalele iimbawo zokubuyekeza ezibuya kunanyana ngiyiphi ikhotho esezingeni
elilingana neleKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika;
(d) amaKhotho waboMarhastrada;
(e) nanyana ngiyiphi enye iKhotho esungulwe namkha eyamukelwe ngokuya
komThetho wePalamende, okufaka hlangana nanyana ngiyiphi iKhotho
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
98
esezingeni elilingana neleKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika namkha
nelamaKhotho waboMarhastrada.
[Isigatjana (c) bano-(e) bajanyiselelwe sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba
lomThetho we-2012.]
IKhotho YomThethosisekelo
167. (1) IKhotho yomThethosisekelo ibunjwa liJaji eliKhulu leSewula Afrika, iSekela leJaji
eliKhulu namanye amaJaji alithoba.
[Isigatjana (1) sijanyiselelwe sigaba 11 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(2) Indaba engaphambi kweKhotho yomThethosisekelo kumele ilalelwe okungasenani
majaji abunane.
(3) IKhotho yomThethosisekelo—
(a) yiKhotho engehla kwawo woke amaKhotho weRiphabliki; begodu
(b) ingararulula—
(i) imiraro ephathelene nomThethosisekelo; begodu
(ii) nanyana ngiyiphi enye indaba, nangabe iKhotho yomThethosisekelo
inikela imvumo yokwenza isibawo sokudluliswa komlandu
ngemibandela eveza bona isinghonghoyilo sakho singatjhukwa
ngaphasi komthetho wokuqakatheka kwendabakho emehlweni
womphakathi okumele sitjhejwe yiKhotho; begodu
(c) ngiyo ethatha isiqunto samaphelelo sokobana indaba ethileko iyindaba ewela
ngaphasi kwabo namkha awa.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba
lomThetho womnyaka we-2012.]
(4) YiKhotho yomThethosisekelo kwaphela—
(a) enganqunta imibango phakathi kweenjamiso zombuso ezingeni leNarha
namkha esiFundeni manqophana nobujamo bomThethosisekelo, amandla
namkha imisebenzi yananyana ngiziphi iinjamiso zombuso;
(b) enganqunta bona nanyana ngimuphi umThethomlingwa wePalamende
namkha wesiFunda uyakhambisana nomThethosisekelo namkha awa,
kodwana ingenza njalo kwaphela ebujameni obuhlongozwa esigabeni 79
namkha 121;
(c) engaqunta iiNdawo ezitjhiwo esigabeni 80 namkha 122.;
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
99
(d) engaqunta bona umThethosisekelo olitjhugululo ukhambisana
nomThethosisekelo wamambala namkha awa;
(e) engaqunta bona iPalamende namkha uMongameli ubhalelwe kukwenza
umsebenzakhe awuthweswe mThethosisekelo; namkha
(f) engaqinisekisa umThethosisekelo wesiFunda ngokulandela isigaba 144.
(5) IKhotho yomThethosisekelo yenza isiqunto samaphelelo kungaba manqophana
nomThetho wePalamende, umThetho wesiFunda namkha igadango likaMongameli
ukobana kuyakhambisana nomThethosisekelo, begodu kumele iqinisekise
nanyana ngisiphi isiqunto esingasimthetho esenziwe yiKhotho ePhakemeko
yezokuBuyekezwa kweenGwebo, [namkha] iKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika
namkha ikhotho esizingeni elilingana nayo, ngaphambi kobana isiquntweso
singaba namandla womThetho.
[Isigatjana (5) sijanyiselelwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba
lomThetho womnyaka we-2012.]
(6) UmThetho weNarha namkha imilayo yeKhotho yomThethosisekelo kumele ivumele
umuntu, lokha nakuseenrhuluphelweni zezobulingiswa begodu nangemvumo
yekhotho yomThethosisekelo—
(a) ukuletha indaba bunqopha ekhotho yomThethosisekelo; namkha
(b) enze isibawo bunqopha eKhotho yomThethosisekelo esivela kunanyana
ngiyiphi enye ikhotho.
(7) Indaba emanqophana nomThethosisekelo ifaka hlangana nanyana ngiyiphi
indaba emanqophana nokuhlathululwa, ukuvikelwa namkha ukukatelelwa
komThethosisekelo.
IKhotho EPhakemeko YokuBuyekezwa KweenGwebo
168. (1) IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo ibunjwa nguMongameli,
iSekela likaMongameli kanye namanye amajaji wezokubuyekezwa akhethwe
ngokuya komThetho wePalamende.
[Isigatjana (1) sijanyiselelwe sigaba 12 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(2) Umbango olethwe ngaphambi kweKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa
kweenGwebo kumele uquntwe linani lamajaji elibekwe mThetho wePalamende.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe sigaba 12 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
100
(3) (a) IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo ingathatha iinqunto kizo
zoke iimbawo zokubuyekeza ezivela, eKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika,
namkha iKhotho esezingeni elilingana neleKhotho ePhakemeko yeSewula
Afrika, ngaphandle kwendaba eziphathelene nezemisebenzi, iindaba
zamaphaliswano ukufikela ezingenelo elingalawulwa mThetho wePalamende.
(b) IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo ingathatha iinqunto
kwaphela—
(i) iimbawo zokubuyekeza;
(ii) iindaba ezikhambelana neembawo zokubuyekeza; begodu
(iii) nanyana ngimuphi omunye umraro okungenzekako bona uthunyelwe
kiyo ngemibandela ehlathululwa mThetho wePalamende.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba
lomThetho womnyaka we-2012.]
IKhoto ePhakemeko yeSewula Afrika
169. (1) IKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika ingaqunta—
(a) nanyana ngiyiphi indaba yomThethosisekelo ngaphandle kwendaba leyo—
(i) [engaquntwa] [kwaphela] iKhotho yomThethosisekelo ivumile ukuzwa
bunqopha ngokuya kwesigaba 167(6) (a); namkha
(ii) edluliselwe kwenye iKhotho esezingeni elifanako neleKhotho
ePhakemeko yeSewula Afrika ngomThetho wePalamende; begodu
(b) nanyana ngiyiphi enye indaba engakanikelwa enye iKhotho ngomThetho
wePalamende.
(2) IKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika yakhiwe ziiNgcenye ezibekwa ngokomThetho
wePalamende, okumele zenze bona—
(a) ukusungulwa kweeNgcenye, ezinesikhundla sinye namkha ezinzunzwana
eNgcenyeni ngayinye; begodu
(b) ukunikelwa kwamandla wokusebenza eNgcenyeni namkha esikhundleni
esingaphakathi kweNgcenye leyo.
(3) Enye nenye iNgcenye yeKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika—
(a) inoMongameli wamaJaji;
(b) ingaba neSekela likaMongameli elilodwa namkha anzunzwana; begodu
(c) inenomboro ethileko yamaJaji abekwa ngokuya komThetho weNarha.
[Isigaba 169 sijanyiselelwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho
womnyaka we-2012.]
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
101
AmaKhotho Amanye
170. Woke amaKhotho ngaphandle kwalawo okukhulunywa ngawo eengabeni 167, 168,
begodu nese-169 angaqunta nanyana ngiyiphi indaba ebekwe mThetho wePalamende,
kodwana amaKhotho asezingeni elingaphasi kweleKhotho ePhakemeko yeSewula Afrika
angeze ahlolisise namkha agunyaze ngokokukhambisana nomThethosisekelo kwananyana
ngimuphi umThetho namkha nanyana ngiyiphi indlela yokuziphatha kukaMongameli.
[Isigaba 170 sijanyiselelwe sigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho
womnyaka we-2012.]
Iinkambiso ZeKhotho
171. Woke amaKhotho asebenza ngokuya komThetho weNarha, begodu imilayo neendlela
zekambiso yawo kumele zibonelelwe ngokuya komThetho weNarha.
Amandla WamaKhotho Eendabeni ZomThethosisekelo
172. (1) Nawuqunta indaba esemandleni womThethosisekelo, iKhotho—
(a) kumele imemezele bona nanyana ngimuphi umThetho namkha indlela
yokuziphatha engakhambisaniko nomThethosisekelo ayikho emthethweni
ngebanga lokungakhambisani kwayo nomThetho; begodu
(b) Ingenza nanyana ngimuphi umyalo olungileko nofaneleko, okufaka
hlangana—
(i) umyalo orhunyeza ukusebenza kwesimemezelo sokungabi
semthethweni kusukela esikhathini esigadungileko;
(ii) umyalo ojamisa kwesikhatjhana ukusebenza kwesimemezelo sokungabi
semthethweni kunanyana ngisiphi isikhathi begodu nanganyana
ngibuphi ubujamo ukuvumela umphathi onekghono bona akwazi
ukulungisa umonakalo.
(2) (a) iKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo, iKhotho ePhakemeko
yeSewula Afrika namkha ikhotho yezinga elifanako ingenza umyalo
manqophana nokukhambisana komThethosisekelo nomThetho
wePalamende, umThetho wesiFunda namkha enye nenye indlela
yokuziphatha kukaMongameli, kodwana umyalo wokungabi semthethweni
komThethosisekelo awunawo amandla womThetho ngaphandle kobana
uqinisekiswe yiKhotho yomThethosisekelo.
[Ipharagrafu (a) ijanyiselelwe ngesigaba 7 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba
lomThetho womnyaka we-2012.]
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
102
(b) iKhotho eyenza umyalo wokungabi semthethweni ngokomThethosisekelo,
inganikeza isiqunto esivimbela kwesikhatjhana namkha elinye isizo
lesikhatjhana kunanyana ngubani, namkha ingajamisa ukulalelwa komlandu,
bekufike lapha iKhotho yomThethosisekelo ikhupha khona isiqunto ngokuba
semthethweni mThetho lowo namkha indlela yokuziphatha.
(c) umThetho weNarha kumele ubonelele ukudluliselwa komyalo wananyana yini
engakhambisani nomThethosisekelo weNarha eKhotho yomThethosisekelo.
(d) Nanyana ngimuphi umuntu namkha isijamiso sombuso esineenrhuluphelo
ezaneleko singenza isibawo sokubuyekezwa, namkha senze isibawo,
ngokunqophileko eKhotho yomThethosisekelo bona iqinisekise
namkha itjhugulule umyalo weKhotho oveza ukungabi semthethweni
ngokungakhambisani nomThethosisekelo ngokuya kwesigatjanesi.
Amandla Wemvelo Akhona
173. IKhotho yomThethosisekelo, iKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo begodu
neKhotho aPhakemeko yeSewula Afrika ngayine inamandla wasafuthi wokuvikela
nokulawula ikambiswawo begodu nokuthuthukisa umThetho wesintu, ngokutjheja
khulukhulu iinrhuluphelo zezobulungiswa.
[Isigaba 173 sijanyiselelwe sigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba lomThetho
womnyaka we-2012.]
Ukubekwa Eenkhundleni KweemPhathiswa Zomthetho YamaJaji
174. (1) Nnayana ngimuphi uMma namkha uBaba osebujameni obumqemana
nobufanelekileko angabekwa esikhundleni sokuba siphathiswa somThetho.
Nanyana ngimuphi umuntu ozokubekwa esikhundleni eKhotho yomThethosisekelo
kumele godu abe sisakhamuzi seSewula Afrika.
(2) Isidingo sokobana iiphathiswa kumele zitjengisa ngokunabileko ibumbeko
lomhlobo nobulili beSewula Afrika kumele sitjhejwe nangabe iimphathiswa
zomThetho ziqatjhiwe.
(3) UMongameli njengeHloko yeKhabinedi, emva kokuthintana neKomitjhini
yeKambiso yezobuLungiswa nabarholi beenhlangano ezijanyelweko
esiBethamthethweni seNarha, ubeka esikhundleni iJaji eliKhulu neSekela lalo;
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
103
begodu, ngemva kokuthintana neKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa, ubeka
uMongameli weKhotho ePhakameko yokuBuyekezwa kweenGwebo neSekela lakhe.
[Isigatjana (3) sijanyiselelwe sigaba 13 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
(4) Amanye amaJaji weKhotho yomThethosisekelo abekwa eenkhundleni
nguMongameli emva kokuthintana noMongameli njengeHloko yombuso,
ngemva kokubonisana neJali eliKhulu nabarholi beenhlangano ezijanyelweko
esiBthamthethweni seNarha, ngokulandela ikambiso elandelako:
(a) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa kumele ilungise irhelo lamabizo
wabantu abanyuliweko, abe ngehla kwesibalo esibekiweko ngamabizo
amathathu bese irhelwelo ilidluliselwa kuMongameli.
(b) UMongameli anganikela iinkhundla ngokuya kwerhelwelo begodu kumele
aluleke iKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa, ngokubeka amabanga
afaneleko nangabe kunomunye onyuliweko ongamukelekiko begodu
nokobana ukuragela phambili ngokunikela iinkhundla kusatlhogeka yini
ukwenziwa.
(c) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa kumele ingezelele irhelo ngokunikela
ngamabizo wabanye abenyuliweko begodu, uMongameli kumele anikele
abanye iinkhundla ezisaleleko asebenzise irhelo lokuzaliselelelo.
[Isigatjana. (4) sijanyiselelwe sigaba 13 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we -2001.]
(5) Ngaso soke isikhathi, okungasenani amalunga amane weKhotho yomThethosisekelo
kumele abe babantu egade selebamaJaji ngesikhathi abanikelwa ngaso iinkhundla
zobo eKhotho yomThethosisekelo.
(6) UMongameli kumele anikele amajaji wawo woke amakhotho amanye
ngokwelulekwa yiKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa.
(7) Ezinye iimphathiswa zobulungiswa kumele zinikelwe iinkhundla ngokuya
komThetho ophasisiweko wePalamende, okumele bona uqinisekise bona
ukunikelwa kweenkhundla, ukukhutjhulelwa eenkhundleni eziphakemeko,
ukuthunyelwa kwenye indawo yokusebenzela namkha ukuqotjhwa, namkha
ukuthathelwa amagadango wokukhalinywa kweemphathiswa zobulungiswa,
nokwenzeka ngaphandle kokuthatha inhlangothi namkha izindlekelo.
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
104
(8) Ngaphambi kobana iimphathiswa zobulungiswa zithome ukwenza imisebenzabo,
kumele bathathe isifungo, namkha bazibophelele ngokuya kweHlelokambiso 2,
nokobana bazakugcina begodu bavikele nomThethosisekelo.
Ukunikelwa Iinkhundla KwaboMjaphethe BamaJaji
175. (1) UMongameli anganikela uMma namkha uBaba isikhundla sokubana [abe]
nguMjaphethe weJaji eliKhulu, namkha iJali leKhotho yomThethosisekelo nangabe
kunesikhala kinanyana ngiliphi lama-ofisi lawo, namkha nangabe umuntu ophethe
i-ofiselo atshwilile emsebenzini. Ukunikelwa kweJaji isikhundlokhu, kumele
kwenziwe ngokuya kweemphakamiso zelunga leKhabinedi eliqalane nokulawulwa
kwezobulungiswa, elisebenza ngokubambisana weJaji eliKhulu, begodu
nokunikelwa isikhundla njengoMjaphethe weJaji eliKhulu kumele kuvele ekorweni
yamaJaji ebegade anikelwa iinkhundla eKhotho yomThethosisekelo ngokuya
kwesigaba 174(4).
(2) Ilunga leKhabinethe eliqalene nelawulo lezobuLungiswa kumele libeke
eenkhundleni amajaji bona abe bomjaphethe kwamanye amakhotho emva
kokuthintana nejaji elisesikhundleni esiphezulu lekhotho okufanele kusebenze kiyo
ijaji elingumjaphethelo.
[Isigaba 175 sijanyiselelwe sigaba 9 somThethosisekelelo oliTjhuguluko leTjhumi neKhomba
lomThetho womnyaka we-2012.]
Isikhathi Esibekelwe IJaji Nemirholo
176. (1) Ijaji lekhotho yomThethosisekelo libekwa esikhundleni iminyaka eli- 12
engavuselelwako, kodwana kufanele litjhiye phasi isikhundla salo lokha naliba
neminyaka ema-70 ubudala, kuya ngokuthi ngikuphi okwenzeka kokuthoma
ngaphandle kwalapho umThetho wePalamende ungezelela isikhathi sokusebenza
sejaji leKhotho yomThethosisekelo.
[Isigatjana (1) sijanyiselwe sigaba 15 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we- 2001.]
(2) Amanye amaJaji aphatha i-ofisi bekufike lapha bakhutjhwa khona emsebenzini
ngokuya komThetho wePalamende.
(3) Imirholo, iibonelelo neenzuzo zamaJaji angeze zehliswa.
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
105
Ukususwa Esikhundleni
177. (1) IJaji lingakhutjhwa emsebenzini kwaphela nangabe—
(a) iKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ithola bona iJaji liyahluleka ngebanga
lokugula, unokungabi nekghono ngendlela ethuwelelisiweko namkha
ukuziphatha kumbi okusilingako; begodu
(b) nesiBethamthetho seNarha sibawa bona iJajelo likhutjhwe emsebenzini,
ngesiqunto esamukelwe okungasenani ngobuncani bobubili ebuthathwini
bamalungaso.
(2) UMongameli kumele akhuphe iJaji emsebenzini lokha nakwamukelwa isiqunto
sokobana iJajelo kumele likhutjhwe emsebenzini.
(3) UMongameli, ngokululekwa yiKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa, angajamisa
iJaji emsebenzini kwesikhatjhana lokha liqalene nekambiso etjhiwo esigatjaneni
(1).
IKomitjhini YezemiSebenzi YeKhotho YamaJaji
178. (1) KuneKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ebunjwa—
(a) liJaji eliPhakemeko eliyiHloko, elingusihlalo emihlanganweni yeKomitjhini;
(b) nguMongameli weKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo;
[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 16 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
(c) liJaji eleNgameleko elikhonjwe maJaji aNgameleko;
(d) lilunga leKhabinedi eliqalene nokulawulwa kwezobulungiswa, namkha
omunye umuntu okhethwe lilungelo leKhabinedi;
(e) amaGcwetha amabili asebenza umsebenzi wobugcwetha, anyulwe hlangana
namanye amaGcwetha ukujamela ithwasiso loke, begodu nonikelwe
isikhundla nguMongameli;
(f) amaGcwetha amabili asebenza umsebenzi wobugcwetha enyulwe hlangana
namaGcwetha amanye ukujamela uthwasiso lobugcwetha loke, begodu
banikelwe iinkhundla nguMongameli;
(g) umfundisi oyedwa ofundisa zomThetho okhethwe bafundisi bezomThetho
emayunivesithi weSewula Afrika;
(h) abantu abasithandathu abakhonjwe siBethamthetho seNarha hlangana
namalungayo, okungasenani abathathu babo kumele babe malunga
weenhlangano eziphikisako ezijanyelweko kusiBethamthetho;
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
106
(i) amalunga amane azinthunywa zasafuthi emKhandlwini weNarha ongamele
imFunda ajamela isifunda asemKhandlwini weNarha oweNgamele iimFunda,
akhonjwe ndawonye mKhandlu weNarha ongamele iimFunda ngokusekelwa
livowudu okungasenani leemFunda ezisithandathu;
(j) abantu abane abakhonjwe nguMongameli njengeHloko yesiGungu
seNarha, emva kokuthintana nabarholi beenhlangano zoke ngaphakathi
kwesiBethamthetho seNarha; begodu
(k) Lokha nawuqala iindaba ezimanqophana neNgcenye ethileko yeKhotho
ePhakameko yeSewula Afrika, uMongameli wamaJaji weNgcenye leyo begodu
noNdunakulu wesiFunda leso, namkha nomunye umuntu okhonjwe mumuntu
ngamunye.
[Ipharagrafu (k) ijanyiselelwe sigaba 2 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho
womnyaka we-1998 begodu nesigaba 16 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
(2) Nangabe inani labantu abenyulwe ethwasisweni lamajaji namkha lamagcwetha
ngokuya kwesigatjana (1) (e) namkha (f) lilingana neenkhundla ekumele zizaliswe,
uMongameli kumele abanikele iinkhundla. Nangabe inani labantu abenyuliweko
lidlula inani leenkhundla ezijamele ukuzaliswa, uMongameli, emva kokuthintana
nethwasiso elithintekako, kumele anikele iinkhundla abantwabo abenyuliweko
abaneleko ukuzalisa iinkhundlezo, ukutjheja iindingo zokuqinisekisa bona labo
ababekwe eenkhundleni bajamela ithwasiso loke.
(3) Amalunga weKomitjhini akhonjwe mKhandlu weNarha ongamele iimFunda,
asebenza bekufike lapha batjhidiswa ngabanye khona, namkha bekuvuleke
isikhundla hlangana nenani labo. Amanye amalunga akhonjwe bona abe
kuKomitjhini le, asebenza bekufike lapha labo abakhonjiweko batjhidiswa khona
ngabanye.
(4) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa inamandla nemisebenzi enikelwe
ngaphakathi komThethosisekelo nomThetho weNarha.
(5) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ingaluleka umBuso weNarha manqophana
nanyana ngiyiphi indaba ephathelene nezokwehlulela namkha ikambiso
yezobuLungiswa; kodwana lokha nayiqalene nanyana ngiyiphi indaba ngaphandle
kokubekwa esikhundleni kweJaji kumele lihlale ngaphandle kwamalunga
akhethwe ngokuya kwesigatjana (1) (h) no-(i).
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
107
(6) IKomitjhini yeKambiso yezobuLungiswa ingazibekela ikambiso yayo, kodwana
iinqunto zeKomitjhini le, kumele zisekelwe linengi lamalungayo.
(7) Nangabe iJaji eliKhulu namkha uMongameli weKhotho eKulu yokuBuyekezwa
kweenGwebo akakwazi ukusebenza neKomitjhini kwesikhatjhana, iSekela
leJaji eliKhulu namkha iSekela likaMongameli weKhotho eKulu yokuBuyekezwa
kweenGwebo, ukuya ngobujamo, nguye ozakubamba kuKomitjhini.
[Isigatjana (7) singezelelwe sigaba 2 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho
womnyaka we-1998 besajanyiselelwa sigaba 16 (c) somThethesisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
(8) UMongameli nabantu abakhethako, abenyula namkha abakhomba amalunga
weKomitjhini ngokuya ngokwesigatjana (1) (c), (e), (f), no-(g), ngendlela efanako,
bangakhetha namkha benyule ozabajamela, ekusebenzeni kuKomitjhini nangabe
ilunga lelo alikghoni kwesikhatjhana ukwenza njalo ngebanga lokungakghoni
namkha lokungabikhona kuRiphabliki namkha elinye ibanga elizwakalako.
[Isigatjana (8) singezelelwe sigaba 2(b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho
womnyaka we-1998.]
Amandla Wokutjhutjhisa
179. (1) Kunelawulo elilodwa lobutjhutjhisi ngaphakathi kweRiphabliki, elimiswe
ngokulandela umThetho weNarha, begodu libunjwa—
(a) NgumNqophisi Zombelele wezobuTjhutjhisi bomPhakathi oyihloko
yabatjhutjhisi, begodu ubekwa esikhundleni nguMongameli njengeHloko
yesiGungu seNarha; begodu
(b) AbaNqophisi bezobuTjhutjhisi bomPhakathi begodu nabatjhutjhisi abaquntwe
mThetho weNarha.
(2) Ilawulo lobutjhutjhisi linamandla wokusungula ukugwetjwa ngemilandu
yobulelesi, obupathelene nombuso, nekwenzeni nanyana ngimiphi imisebenzi
etlhogekako enamathelene nekambiso yokuzwelela imilandu yobulelesi.
(3) UmThetho weNarha kumele uqinisekise bona abaNqophisi bezobuTjhutjhisi
bombuso—
(a) bakulungele ngokufaneleko ukuba baNqophisi bezobuTjhutjhisi; begodu
(b) banobuziphendulelo kwezobutjhuthisi ngokwamandla abanawo phezu
kweendawo ezithileko, ngokulawulwa sigatjana (5).
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
108
(4) UmThetho weNarha kumele uqinisekise bona ilawulo lobutjhutjhisi lenza
umsebenzalo ngaphandle kokwesaba ukuthatha ihlangothi namkha izindlekelo.
(5) UmNqophisi Zombelele wezobuTjhutjhisi bomPhakathi—
(a) kumele abeke, kanye kanye nelunga leKhabinedi elinobuziphendulelo
nokulawulwa kwezobulungiswa begodu kokuthintana nabaNqophisi
bezobuTjhutjhisi, bomPhakathi, ikambiso yobutjhutjhisi leyo okumele
iqalelelwe ekambisweni yomsebenzi wezobutjhutjhisi;
(b) kumele akhuphe iinqophiso zekambiso lezo okumele zilandelwe emisebenzini
yezobutjhutjhisi;
(c) zingangena phakathi ekambisweni yezobutjhutjhisi lokha nangabe iinqophiso
zomthethokambiso azilandelwa; begodu
(d) angahlolisisa isiqunto sokutjhutjhisa namkha sokungatjhutjhisi ngemva
kokuthintana nomNqophisi wezobuTjhutjhisi bomPhakathi othintekako
begodu ngemva kokuthatha iinghonghoyilo ngaphakathi kwesikhathi
esitjhiwo mNqophisi weNarha wezokuTjhutjhiswa komPhakathi ezivela kulaba
abalandelako:
(i) ummangalelwa.
(ii) ummangali.
(iii) nanyana ngimuphi umuntu umNqophisi weNarha wezokutjhutjhiswa
amthatha njengomuntu ofaneleko.
(6) Ilunga leKhabinedi elinobuziphendulelo ekulawulweni kwezobulungiswa kumele
libe nobuziphendulelo manqophana nelawulo lezobutjhutjhisi.
(7) Zoke ezinye iindaba ezimanqophana nelawulo lezobutjhutjhisi kumele zibekwe
mThetho weNarha.
Ezinye Iindaba Ezimanqophana Nelawulo Lezobulungiswa
180. UmThetho weNarha ungabonelela nanyana ngiyiphi indaba emanqophana nelawulo
lezobulungiswa engakahlathululwa ngaphakathi komThethosisekelo, okufaka
hlangana—
(a) amahlelo wokuthwasiswa kweemphathiswa zabahluleli;
(b) iindlela zokuqalana neenghonghoyilo ngeemphathiswa zabahluleli; begodu
(c) nokubandakanywa kwabanye abantu ngaphandle kweemphathiswa
zabahluleli ekuthathweni kweenqunto zekhotho.
ISAHLUKO 8: AMAKHOTHO NOKULAWULWA KOBULUNGISWA
109
ISAHLUKO 9
AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO
WENTANDO YENENGI
Ukuhlonywa Kanye Nekambisolawulo Yokuphatha
181. (1) Amaziko wombuso alandelako aqinisekisa ukuba ngokwentando yenengi
komThethosisekelo ngaphakathi kweRiphabliki:
(a) umVikeli womPhakathi
(b) iKomitjhini yamaLungelo wobuNtu yeSewula Afrika.
(c) IKomitjhini yokuThuthukisa nokuVikela amaLungelo wemiPhakathi
ngokwamaSiko, iKolo neLimi
(d) IKomitjhini yokuLingana koBulili
(e) UmHloli Zombelele wezeeMali
(f) IKomitjhini yezamaKhetho.
(2) Amaziko la azijamele, begodu asebenza kwaphela ngokulandela umThethosisekelo
nomThetho begodu, kumele bona angathathi ihlangothi begodu asebenzise
amandla anikelwe wona begodu enze imisebenzi yawo ngaphandle kokwesaba,
nokuthatha ihlangothi.
(3) Iinjamiso ezinye zombuso, ngokusebenzisa umThetho namanye amagadango,
kumele arhelebhe begodu avikele amaziko la, ukuqinisekisa ukuzijamela kwawo,
ukungathathi hlangothi, ukuhlonipheka nokuphumelela kwawo.
(4) Akukho muntu namkha isijamiso sombuso esifanele singenangene phakathi
kokusebenza kwamaziko la.
(5) Amaziko la azaziphendulela ePalamende, begodu kumele ethule imibiko
ngokusebenza kwawo esiBethamthethweni seNarha okungenani kanye ngonyaka.
UmVikeli WomPhakathi
Imisebenzi YomVikeli WomPhakathi
182. (1) UmVikeli womPhakathi unamandla alandelako, njengombana alawulwa mThetho
weNarha—
(a) wokuphenya okhunye nokhunye ukuziphatha emisebenzini yombuso namkha
ekuphathweni kwemisebenzi yomphakathi kunanyana ngiliphi izinga
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
110
lombuso, okuthiwa namkha okusolelwa bona alisebenzi ngokufaneleko
namkha okungaletha imiphumela emimbi namkha ekhubaza omunye
umuntu.
(b) wokwethula umbiko kulokho ukuziphatha; begodu
(c) newokuthatha amagadango afaneleko wokulungisa ubujamo.
(2) UmVikeli womPhakathi unamandla angezelelweko nemisebenzi ebekwa mThetho
weNarha.
(3) UmVikeli womPhakathi angeze aphenye iinqunto zekhotho.
(4) UmVikeli womPhakathi kumele akghone ukufikelelwa ngibo boke abantu
nomphakathi.
(5) Nanyana ngimuphi umbiko okhutjhwe mVikeli womPhakathi, abantu kumele
bavunyelwe bona bawubone, ngaphandle kwalokha nakunobujamo obuthileko
obungakavami obubekwe ngokulandela mThetho weNarha obutlhoga bona umbiko
ubeyifihlo.
Isikhathi Esibekelwe Ukuphatha Isikhundla
183. UmVikeli womPhakathi ubekwa ahlale esikhundleni iminyaka elikhomba
engavuselelwako.
IKomitjhini YamaLungelo WobuNtu YeSewula Afrika
Imisebenzi YeKomitjhini YamaLungelo WobuNtu YeSewula Afrika
184. (1) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu kumele—
(a) yenyule izinga lokuhlonitjhwa kwamalungelo wobuntu nesiko lamalungelo
wobuntu ngaphakathi kweRiphabliki;
(b) yenyule izinga lokuvikelwa, ukuthuthukiswa begodu nokutholakala
kwamalungelo wobuntu; begodu
(c) ibeke ilihlo begodu imede bona amalungelo wobuNtu ahlonitjhwa kangangani
ngaphakathi kweRiphabliki le.
(2) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu inamandla, njengoba ilawulwa mThetho
weNarha, ewadingako ekwenzeni imisebenzi yawo, kufaka hlangana namandla—
(a) wokuphenya nokwethula umbiko manqophana nokuhlonitjhwa
kwamalungelo wobuntu;
(b) wokuthatha amagadango wokubonelela ukunikelwa kwesizo elifaneleko
lapha amalungelo wobuntu akhubazeke khona;
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
111
(c) wokwenza irhubhululo; begodu
(d) nawokufundisa.
(3) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu kufuneka njalo ngonyaka ifune imibiko
emagatjeni wombuso athintekako, mayelana namagadango athethweko
ekuphumeleliseni nekuqinisekiseni ukuthola ilungelo lokuba nendawo yokuhlala,
indlu, zepilo, ukudla, amanzi, ukuvikeleka lapho kuhlala khona abantu, ifundo
nebhoduluko.
(4) IKomitjhini yamaLungelo wobuNtu yeSewula Afrika inamandla nemisebenzi
engezelelweko ebekwa mThetho weNarha.
IKomitjhini YokweNyula Izinga NokuVikela AmaLungelo
WemiPhakathi NgokwamaSiko, IKolo NeLimi
Imisebenzi YeKomitjhini
185. (1) Iminqopho eqakathekileko yeKomitjhini yokweNyula izinga nokuVikela
amaLungelo wemiPhakathi ngokwamaSiko, iKolo neLimi ineminqopho
eqakathekileko elandelako—
(a) ukunyulwa kwezinga lokuhlonitjhwa kwamalungelo wamasiko, ikolo
namalimi wemiphakathi;
(b) ukunyulwa kwezinga nokuthuthukiswa kokuthula, itjhebiswano, ubuntu,
ukungapheli ihliziyo nebumbano lesitjhaba manqophana namasiko, ikolo
namalimi wemiphakathi, okusekelwe phezu kokulingana, ukungabandlululi
nekululeko yokuzibandakanya.
(c) ukwenza isiphakamiso ngokuhlonywa namkha ukuvunyelwa, ngokuya
komThetho weNarha, umKhandlu wamasiko namkha eminye imikhandlu
yemiphakathi ethileko eSewula Afrika.
(2) IKomitjhini inamandla, njengoba ilawulwa mThetho weNarha, ewadingako bona
ifezekise iminqopho yayo eqakathekileko, okufaka hlangana amandla wokubeka
ilihlo, wokuphenya, wokurhubhulula, wokufundisa, wokubawa abantu bayisekele,
wokweluleka begodu nowokuthula umbiko eendabeni ezimalungana namalungelo
wamasiko, wekolo namalimi wemiphakathi.
(3) IKomitjhini ingathula nanyana ngimuphi umbiko owela ngaphasi kwamandla
nemisebenzayo kuKomitjhini yamaLungelo wobuNtu bona yona iphenyisise.
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
112
(4) IKomitjhini inamandla nemisebenzi engezelelweko equntwa mthetho.
Ukubunjwa KweKomitjhini
186. (1) Inani lamalunga weKomitjhini yokuNyula izinga wemiPhakathi ngokwamaSiko,
iKolo neLimi begodu nokubekwa kwabo ngokuya kwemisebenzi kumele
kukhanjiswe ngokomThetho weNarha.
(2) Ukubunjwa kweKomitjhini—
(a) kumele ijameleke ngokunabileko ngehlangothini lemiphakathi esebenzisa
amasiko, ikolo namalimi aqakathekileko weSewula Afrika; begodu
(b) itjengise ngokunabileko ubujamo bobulili beSewula Afrika.
IKomitjhini YokuLingana NgokoBulili
Imisebenzi YeKomitjhini YokuLingana NgokoBulili
187. (1) IKomitjhini yokuLingana ngokoBulili kumele yenyule izinga lokuhlonitjhwa
kokulingana kobulili, nokuvikeleka, ithuthukise, begodu yenze bona kufikelelwe
ekulinganeni ngokobulili.
(2) IKomitjhini yokuLingana koBulili inamandla, ngendlela elawulwa ngayo mThetho
weNarha, inamandla atlhogekako ekwenziweni komsebenzayo okufaka hlangana
amandla wokubeka ilihlo, wokuphenya, wokurhubhulula, wokufundisa, wokufuna
bona isekelwe, wokweluleka nawokubika manqophana neendaba ezithinta
ukulingana ngokobulili.
(3) IKomitjhini yokuLingana ngokoBulili inamandla begodu nemisebenzi
engezelelweko ebekwa mThetho weNarha.
UmHloliincwadizombelele
Imisebenzi YomHloliincwadizombelele
188. (1) UmHloliincwadizombelele kumele ahlolisise iincwadi begodu ethule nombiko
manqophana nama-akhawundi, iintatimende zezeemali begodu nekambiso
yokuphathwa kwezeemali—
(a) kiyo yoke imiNyango yomBuso weNarha neyeemFunda, begodu nehlangothini
lokuphatha;
(b) zabo boke aboMasipala; begodu
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
113
(c) nakunanyana ngimaphi amaziko namkha iingcenye ezisebenza ngamaakhawundi
adingwa mThetho namkha mThetho weemFunda bona kumele
ahlolisiswe mHloliincwadizombelele.
(2) Ukungezelela emisebenzini etjhiwo esigatjaneni (i), begodu nangokulawulwa
nginanyana ngimuphi umThetho, umHloliincwadizombelele angahlolisisa begodu
ethule umbiko manqophana nama-akhawundi, iintatimende zeemali nekambiso
yokuphathwa kwezeemali—
(a) nanyana ngiliphi iziko elisekelwa ngeemali ezivela esiKhwameni
seNgenisomali somBuso weNarha, nesiKhwameni seNgenisomali sesiFunda
namkha sikaMasipala; namkha
(b) nanyana ngiliphi iziko elivunyelwe ngokuya kwananyana ngimuphi umThetho
ukwamukela imali yokwenza umsebenzi womphakathi.
(3) UmHloliincwadizombelele kumele ethule imibiko kunanyana ngisiphi
isiBethamthetho esinerhuluphelo elinqophileko ehlolisisweni begodu nakunanyana
ngimuphi umThetho obekwe ngokomThetho weNarha. Yoke imibiko kumele
yaziswe kiwo woke umphakathi.
(4) UmHloliincwadizombelele unamandla angezelelweko nemisebenzi ebekwe
mThetho weNarha.
Isikhathi Sokuphatha Isikhundla
189. UmHloliincwadizombelele kumele abekwe esikhundleni ihlandla elibekiweko, engekhe
lavuselelwa kabutjha, lesikhathi esihlangana kweminyaka emihlanu nelitjhumi.
IKomitjhini YezamaKhetho
Imisebenzi YeKomitjhini YezamaKhetho
190. (1) IKomitjhini yezamaKhetho kumele—
(a) ilawule ikambiso yamakhetho wesiBethamthetho seNarha, zeemFunda
nezaboMasipala ngokuya komThetho weNarha;
(b) iqinisekise bona amakhetho, kuba ngatjhaphulukileko nalungileko; begodu
(c) imemezele imiphumela yamakhetho layo esikhathini okumele sibekwe
mThetho weNarha begodu nesifitjhani ngokukghonakala okuzwakalako.
(2) IKomitjhini yezamaKhetho inamandla begodu nemisebenzi engezelelweko ebekwa
mThetho weNarha.
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
114
Ukubunjwa KweKomitjhini YezamaKhetho
191. IKomitjhini yezamaKhetho kumele ibunjwe ubuncani bakhona babantu abathathu. Inani
lamalunga nesikhathi sokuphatha iinkhundla kumele kuquntwe mThetho weNarha.
UmThetho OziJameleko WokuLawula UkuRhatjha
IPhiko LezokuRhatjha
192. UmThetho weNarha kumele usungule iphiko elizijameleko bona lilawule zokurhatjha
ngokweenrhuluphelo zomphakathi nokuqinisekisa ngokufaneleko ukwehlukahlukana
kwemibono ejamela umphakathi weSewula Afrika ngokunabileko.
Iinqalelelo EziVamileko
Ukubekwa Eenkhundleni
193. (1) UmVikeli womPhakathi namalunga wananyana ngiyiphi iKomitjhini esungulwe
ngilesiSahluko kumele kube bomma namkha abobaba labo—
(a) abazizakhamuzi zeSewula Afrika;
(b) abababantu abasezingeni elihle nelifaneleko lokubamba isikhundla isithileko,
begodu
(c) bazalise nanyana ngiziphi ezinye iindingo ezibekwe mThetho weNarha.
(2) Iindingo zeKomitjhini esungulwe ngokweSahlukwesi ukobana itjengise
ngokunabileko ibumbeko ngokobuhlobo nobulili beSewula Afrika kumele zitjhejwe
nangabe amalunga sele abekwa eenkhundleni.
(3) UmHloliincwadizombelele kumele kube ngumma namkha ubaba osisakhamuzi
seSewula Afrika, begodu abe mumuntu osilungeleko nofaneleko ukuphatha
isikhundleso, namkha abe nelemuko lezokuhlolwa kwezeemali zombuso
nakezokuphathwa komphakathi begodu kumele kutjhejwe khulu lokha nakubekwa
umHloliincwadizombelele esikhundleni.
(4) UMongameli, ngokuya kwesiphakamiso sesiBethamthetho seNarha kumele
babekwe eenkhundleni umVikeli woMphakathi, umHloliincwadizombelele,
namanye amalunga we—
(a) Komitjhini yamaLungelo wobuNtu;
(b) Komitjhini yokuLingana koBulili; begodu
(c) Komitjhini yezamaKhetho.
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
115
(5) IsiBethamthetho seNarha kumele siphakamise abantu—
(a) abenyulwe yiKomidi yesiBethamthetho ngendlela yokujanyelwa
kweenhlangano zoke zesiBethamthetho seNarha; begodu
(b) bavunyelwe siBethamthetho seNarha ngesiqunto esamukelwe linengi
lamalungaso—
(i) okungasenani amaphesende ama-60 wamalunga wesiBethamthetho,
nange iimphakamiso eziphathelene nokuqatjhwa komVikeli
womPhakathi namkha umHloliincwadizombelele, namkha
(ii) yenengi lamalunga wesiBethamthetho, nange iimphakamiso
ziphathelene nokuqatjhwa kwelunga leKomitjhini.
(6) Ukuzibandakanya komphakathi ekwenziweni kweemphakamiso kungabonelelwa
njengombana kubekwe esigabeni 59 (1)(a).
Ukukhutjhwa Emsebenzini
194. (1) UmVikeli womPhakathi, umHloliincwadizombelele namkha amalunga
weKomitjhini esungulwe ngokuya kweSahlukwesi, angakhutjhwa emsebenzini
kwaphela nangabe—
(a) uziphethe kumbi, akakghoni ukwenza umsebenzi, namkha lokha
nakabhalelwa misebenzakhe;
(b) Nakukhona isiqunto ngalokho esivela eKomidini yesiBethamthetho; begodu
(c) Ngokwamukela kwesiBethamthetho isiqunto esitjho bona umuntu loyo
kumele akhutjhwe emsebenzini.
(2) Isiqunto sesiBethamthetho manqophana nokukhutjhwa emsebenzini—
(a) komVikeli womPhakathi namkha umHloliincwadizombelele kumele
kwamukelwe ngesisekelo samavowudu okungasenani ubuncani bakhona
abubili ebuthathwini bamalunga wesiBethamthetho seNarha; namkha
(b) ilunga leKomitjhini kumele lamukelwe ngokusekelwa okungasenani
ngamavowudu wenengi lamalunga wesiBethamthetho seNarha.
(3) UMongameli—
(a) angajamisa umuntu emsebenzinakhe kwesikhatjhana kesinye nesinye
isikhathi ngemva kobana iKomidi yesiBethamthetho ithome ngephenyo
lokhutjhwa komuntu loyo emsebenzini; begodu
(b) kumele akhuphe umuntu emsebenzini ngemva kobana isiBethamthetho
seNarha samukele isiqunto esitjhoko bona umuntu loyo angakhutjhwa.
ISAHLUKO 9: AMAZIKO KARHULUMENDE ASEKELA UMTHETHOSISEKELO WENTANDO YENENGI
116
ISAHLUKO 10
ZOKUPHATHA KURHULUMENDE
Amagugu Aqakathekileko Nekambisolawulo Elawula Zokuphatha
KuRhulumende
195. (1) Ukuphatha kuRhulumende kumele kulawulwe magugu asekela intando yesitjhaba
nemigomo emumethwe mThethosisekelo okufaka hlangana:
(a) izinga eliphakemeko lepatho eyamukelwako kufanele lithuthukiswe
beliphumeleliswe.
(b) imithombo ifanele isetjeniswe ngekghono nangokubabalela iindleko okumele
ziphunyeleliswe.
(c) ukuphatha kuRhulumende kumele kuphunyeleliswe.
(d) imisebenzi kumele yethulwe ngaphandle kokuthatha ihlangothi,
ngokufaneleko, ngokulinganako nangaphandle kokuveza iinrhuluphelo zalowo
owethula umsebenzi.
(e) iindingo zabantu kumele zibonelelwe begodu umphakathi kumele
ukhuthazwe bona ubenesandla ekuthatheni iinqunto ezimanqophana
nokuphatha.
(f) ukuphatha kwakaRhulumende kumele kube nokuziphendulela.
(g) ukuphatha kwakaRhulumende kumele kube setjhatjhalazini ngokubonelela
umphakathi ngamaqiniso ngeenkhathi ezifaneleko.
(h) ubudlelwano hlangana nabantu netuthuko yokuthwasiselwa imisebenzi
kumele kungezelelwe begodu kutjalwe emphakathini.
(i) ukuphatha kwakwaRhulumende kumele kutjengise ukujanyelwa
ngokunabileko babantu beSewula Afrika, ukuqatjha nekambiso yokuphatha
kumele kusekelwe phezu kwekghono, kumele kuzaliswe neendingo
zokukhuphula labo abatjhiyeke emva ngebanga lebandlululo kuze kufikelele
ubujamo obulinganako.
(2) Iinkambisolawulo ezingehla zisetjenziswa—
(a) kwezokuphatha kunanyana ngiliphi izinga likaRhulumende;
(b) eenjamisweni zombuso; begodu
(c) nakumabhizinisi wombuso.
(3) UmThetho weNarha kumele uqinisekise ukwenyulwa kwezinga lamagugu
neenkambisolawulo ezirheliswe esigatjaneni (1).
ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE
117
(4) Ukuqatjhwa kwenani labantu emsebenzini wezokuphatha kuRhulumende
ngokutjhejwa komthethokambiso akukavimbelwa, kodwana umThetho weNarha
kumele alawule ukuqatjhwa emsebenzini womphakathi.
(5) UmThetho olawula ukuphatha kwakaRhulumende ungahlukanisa phakathi
kweengcenye ezahlukeneko, zokuphatha namkha iinkhungo.
(6) Umhlobo nemisebenzi yeengcenye ezahlukileko, zezokuphatha namkha iinkhungo
zokuphathwa komphakathi zimaphuzu aqakathekileko okumele atjhejwe
emThethweni olawula zokuphatha komphakathi.
IKomitjhini YeenSebenzi ZikaRhulumende
196. (1) KuneKomitjhini yabasebenzi bakaRhulumende eyodwa yeRiphabliki.
(2) IKomitjhini izijamele begodu kumele ingakhethi, begodu kumele isebenzise
amandlayo yenze nemisebenzayo ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi
namkha ukulimaza ngenrhuluphelo lokutjhejwa lokuphathwa komphakathi
ngepumelelo nangekghono begodu nezinga eliphezulu lobukghoni emsebenzini
womphakathi. IKomitjhini kumele ilawulwe mThetho weNarha.
(3) Ezinye iinjamiso zombuso, ngokusetjenziswa komthetho namanye amagadango,
kumele zivikele bezisize iKomitjhini ukuqinisekisa ukuziphatha, ukungakhethi,
isithunzi kunye nokuphumelela kweKomitjhini. Akunamuntu namkha ihlangano
yombuso engangenangena hlangana ukusebenza kweKomitjhini le.
(4) Amandla nemisebenzi yeKomitjhini le nginaka alandelako—
(a) kunyula amagugu neenkambisolawulo ezendlalwe esigabeni 195 kizo zoke
iinkhungo zomsebenzi womphakathi;
(b) kuphenya, ukubeka ilihlo nokutjhejisisa ukuhleleka nekambiso begodu
namagadango athathwa ziinsebenzi, zomsebenzi womPhakhathi;
(c) kwenza iimphakamiso zamagadango angahle athathwe ukuqinisekisa
ipumelelo nobukghoni bokusebenza umsebenzi womphakathi;
(d) kukhupha iinqophiso ezinqophe ukuqinisekisa bona indlela yekambiso
ephathelene nokutholela abantu umsebenzi, ukutjhidiselwa kwabasebenzi
kezinye iindawo, ukukhutjhulwa eenkhundleni begodu nokukhutjhwa
emsebenzini ukobana, iyakhambisana yini nemihlinzeko neenkambisolawulo
ezitjhiwo esigabeni 195;
(e) kukwethula umbiko manqophana nemisebenzayo okufaka hlangana
neenqunto ezithetheko, iimphakamiso nokweluleka ekunikelweko ukufikela
ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE
118
ezingeni lapha imihlinzeko neenkambisolawulo ezendlalwe esigabeni 195
zizalisiwe; begodu
(f) nayinye yeenrhuluphelo zayo namkha ukwamukelwa kwananyana ngiziphi
iinghonghoyilo zayo okumele—
(i) iphenye namkha ihlolisise amagadango wezokuphatha anamatha
abasebenzi nokwethula umbiko kusiphathiswa esiqondeneko namkha
kwiBethamthetho;
(ii) ukuphenyisisa iinghonghoyilo zeensebenzi zombuso manqophana
namagandango wangokomThetho namkha ukubhalelwa kuthatha
amagadango lawo, begodu yenze iimphakamiso zeensombululo;
ukuhlolisisa nokuphenyisisa ukulandelwa kweenkambiso ezifaneleko
kwezomsebenzi womphakhathi; begodu
(iii) ukutjheja nokuphenya bona kubanjelelwe kangangani eenkambisweni
ukusetjenzelwa komphakathi; begodu
(iv) nokuyelelisa amagatja womBuso weNarha newesiFunda manqophana
neekambiso ezimanqophana neensebenzi zombuso okufaka hlangana
lezo ezimanqophana nokuqatjha, ukuthunyelwa kwenye indawo
yesisebenzi namkha ukuphiwa omunye umsebenzi, wokuqotjhwa
neminye imininingwana emanqophana neensebenzi zombuso.
(g) Ukusebenzisa amandla namkha imisebenzi engezelelweko etholakala
emThethweni wePalamende.
[Ipharagrafu (g) ifakelelwe ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho
womnyaka we-1998.]
(5) IKomitjhini iziphendulela esiBethamthethweni seNarha.
(6) IKomitjhini kumele yethule umbiko okungasenani kanye ngomnyaka ngokuya
kwesigatjana (4)(e)—
(a) esiBethamthethweni seNarha; begodu
(b) manqophana nemisebenzayo esiFundeni, esiBethamthethweni sesiFundeso.
(7) IKomitjhini inaboKomitjhinara abali-14 abalandelako ababekwe eenkhundleni
nguMongameli:
(a) aboKomitjhinara abahlanu abavunywe siBethamthetho seNarha
ngokwesigatjana (8) (a); begodu
(b) uKomitjhinara oyedwa qobe siFunda okhethwe nguNdunakulu wesiFundeso
ngokuya kwesigatjana (8)(b).
ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE
119
(8) (a) uKomitjhinara obekwe esikhundleni ngokuya kwesigatjana (7)(a) kumele—
(i) aphakanyiswe yiKomidi yesiBethamthetho ebunjwe ngokulinganako
manqophana neenhlangano zoke ezijanyelwe kusiBethamthetho;
begodu
(ii) avunywe siBethamthetho seNarha ngesiqunto esithethwe ngevowudu
esekelwa linengi lamalungalo.
(b) UKomitjhinara okhethwe nguNdunakulu wesiFunda okumele—
(i) aphakanyiswe yiKomidi yesiBethamthetho sesiFunda ebunjwe
ngokulinganako manqophana neenhlangano zoke ezijanyelweko
esiBethamthethweni; begodu
(ii) avunywe siBethamthetho ngesiqunto esithathwe ngevowudu esekelwa
linengi lamalungaso.
(9) UmThetho wePalamende kumele, ulawule indlela yekambiso yokunikelwa
umsebenzi kwaboKomitjhinara.
(10) UKomitjhinara ubekwa anikelwe umsebenzi isikhathi seminyaka emihlanu,
evuselelwa isikhathi esingezelelweko sonyaka munye kwaphela, begodu okumele
abengumma namkha ubaba—
(a) osisakhamuzi seSewula Afrika; begodu
(b) nomumuntu okulungeleko begodu nonelwazi le, namkha ilemuko lokwenza,
ukuphatha namkha ukunikela ngemisebenzi kaRhulumende.
(11) UKomitjhinara angakhutjhwa emsebenzini kwaphela ngebanga—
(a) lokungaziphathi kuhle, ukungakghoni namkha ukubhalelwa ukwenza
umsebenzi;
(b) sokutholwa anephoso ngalokho siBethamthetho seNarha namkha nange
kunguKomitjhinara owenyulwe nguNdunakulu wesiFunda, namkha yiKomidi
yesiBethamthetho sesiFunda leyo; begodu.
(c) nangesiqunto esithethwe siBethamthetho seNarha namkha siBethamThetho
sesiFunda esithintekako, ngesiqunto sevowudu elisekelwe linengi lamalungaso
bona uKomitjhinara akhutjhwe emsebenzini.
(12) UMongameli kumele akhuphe uKomitjhinara othintekako emsebenzini nangabe—
(a) isiBethamthetho seNarha yamukele isiqunto esitjho bona uKomitjhinara lowo
asuswe.
(b) isaziso esitlolwe nguNdunakulu bona iPalamende yesiFunda ithethe isiqunto
sokobana uKomitjhinara lowo akhujthwe.
ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE
120
(13) AboKomitjhinara abatjhiwo esigatjaneni (7) (b) bangasebenzisa amandla bebenze
imisebenzi yeKomitjhini eemFundeni zabo njenganyana kuquntwe mThetho
weNarha.
ZemiSebenzi KaRhulumende
197. (1) Ngaphakathi kwezokuphathwa komphakathi kunemisebenzi kaRhulumende
weRiphabliki, okumele isebenze begodu yakhiwe ngokuya komThetho weNarha
begodu nokumele bona ngokwethembeka yethulwe ngemithethokambiso
esemthethweni kaRhulumende wanamhlanjesi.
(2) Imininingwana nemibandela yokuqatjhwa kweensebenzi zikaRhulumende kumele
ilawulwe mThetho weNarha. Iinsebenzi zinamalungelo wokuthola umhlalaphasi
njengombana ulawulwa mThetho weNarha.
(3) Asikho isisebenzi sikaRhulumende esizakuphathwa ngcono kunabanye namkha
akhubazeke ngebanga kwaphela lokusekela ihlangano ethileko yezombanganarha
namkha umnqopho wayo.
(4) Kusemahlombe kaRhulumende weemfunda ukuzifunela ukuqatjha, ukukhuphula
emsebenzini, ukuthumela kwenye indawo yokusebenza namkha ukwenza omunye
umsebenzi nokuqotjhwa kwabasebenzi bakaRhulumende ngakwezokuphatha
ngeendaweni zakhe , kodwana ngokulandela imigomo efanako namazinga
asetjenziswa kwezomsebenzi kaRhulumende .
ISAHLUKO 10: ZOKUPHATHA KURHULUMENDE
121
ISAHLUKO 11
ZOKUPHEPHA
Iinkambisolawulo Ezilawulako
198. Iinkambisolawulo ezilandelako ilawula zokuphepha kweNarha ngaphakathi
kweRiphabliki:
(a) ukuphepha kweNarha kumele kutjengise ukuzibopha kwamaSewula Afrika,
ngokwehlukana kwawo kodwana basitjhaba sinye, ukuphila nje ngabantu
abalinganako, baphile ngokuthula, nangaphandle kokwesaba, ukutlhoga
nokufuna ipilo engcono.
(b) isibopho sokuphila ngokuthula nomusa sivimbela nanyana ngimuphi umuntu
osisakhamuzi seSewula Afrika ekuzibandakanyeni ngaphakathi kwenturhu
yeenkhali, ngaphakathi kweNarha namkha emaphasini wangaphandle,
ngaphandlekwangendlela enikelwe ngokuya komThethosisekelo namkha
umThetho weNarha.
(c) ikuphepha kwenarha kufanele kulandelwe ngokukhambisana nomThetho,
okufaka hlangana nomThetho wamazwe.
(d) ukuphepha kwenarha kuzakulawulwa ngaphasi kwePalamende neKhabinedi.
Ukusungulwa, Ukwakhiwa Nokuziphatha Kwamaziko Wezokuphepha
199. (1) Amaziko wezokuphepha weRiphabliki akhiwa libutho lezokuvikela elilodwa,
amaziko wezesipholisa nawezobuhloli asungulwe ngokuya komThethosisekelo.
(2) Ibutho lezokuvikela ngilo kwaphela ibutho elisemthethweni ngaphakathi
kweRiphabliki.
(3) Ngaphandle kwamaziko wezokuphepha asungulwe ngokuya komThethosisekelo,
iinhlangano ezihlome ngeenkhali namkha imisebenzi, ingasungulwa kwaphela
ngokuya komThetho weNarha.
(4) Amaziko wezokuphepha kumele asungulwe begodu akhiwe ngokuya komThetho
weNarha.
(5) Imaziko wezokuphepha kumele asebenze begodu afundise begodu abawe
amalungawo bona asebenze ngokuya komThethosisekelo nomThetho okufaka
hlangana umThetho wamazwe neemvumelwano zeentjhabatjhaba ezibopha
iRiphabliki.
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
122
(6) Alikho ilunga lananyana ngiliphi iziko lezokuphepha okumele lithobele isiqunto
okusepepeneneni bona asikho emthethweni.
(7) Nanyana kungaba maziko wezokuphepha namkha ngimaphi amalungawo
okungezeka bona ekwenzeni imisebenzabo—
(a) bakhubaze iinrhuluphelo zeenhlangano zezombanganarha ezivunyelwa
mThetho ngokuya komThethosisekelo; namkha
(b) baragele phambili ngendlela esekelako nanyana ngiliphi irhuluphelo
lehlangano yezombanganarha.
(8) Ukuphumelelisa iinkambisolawulo zokwenza izinto bupepenene begodu
nangobuziphendulelo, amaKomidi wePalamende ahlonywe linengi leenhlangano,
kumele abeke ilihlo phezu kwamaziko wezokuphepha ngendlela ebekwe mThetho
weNarha namkha imilayo nemiyalo yePalamende.
Zokuvikela
IButho LezokuVikela
200. (1) IButho lezokuVikela kumele lijanyiswe belilawulwe njengeButho lezokuVikela
eliziphethe kuhle.
(2) Umsebenzi oqakatheke khulu weButho lezokuVikela kujamela nokuvikela
iRiphabliki, inarha yoke elingaphakathi kwayo nabantu bayo ngokuya
komThethosisekelo neenkambisolawulo zomThetho weentjhabatjhaba olawula
ukusetjenziswa kwamandla.
Isibopho Sezombanganarha
201. (1) Ilunga leKhabinedi kumele libe nesibopho sezevikeleko.
(2) NguMongameli kwaphela, njengeHloko yesiGungu seNarha, ongagunyaza
ukusetjenziswa kwaButho lezokuVikela—
(a) ekusebenzisaneni nezesipholisa;
(b) ekuvikeleni iRiphabliki; namkha
(c) ekufezekiseni iimbopho zeentjhabatjhaba.
(3) Nangabe ibutho lezokuphepha lisetjenziselwe nanyana ngisiphi isizathu esitjhiwo
esigatjaneni (2), uMongameli kumele azise iPalamende msinya nangokuzeleko
ngalokhu —
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
123
(a) amabanga wokusetjenziswa kweButho lezokuVikela;
(b) ngananyana ngiyiphi indawo lapha iButho lezokuVikela lisetjenziswa khona;
(c) inani labantu abasetjenziswako; begodu
(d) nesikhatheso iButho lezokuVikela okulindwe ngaso bona lisetjenziswe.
(4) Nangabe iPalamende ayihlali ngaphakathi kwamalanga alikhomba emva
kokusetjenziswa kweButho lezokuVikela ngendlela okutjhiwo ngayo kusigatjana
(2), uMongameli kumele ethule umbiko otlhogekako esigatjaneni 3 kukomidi
elawulako.
Ilawulo LeButho LezokuVikela
202. (1) UMongameli njengeHloko yesiGungu seNarha, umLawuli-oyiHloko weButho
lezokuVikela, begodu kumele anikele umLawuli weButho lezokuVikela umsebenzi.
(2) Ilawulo leButho lezokuVikela kumele lisetjenziswe ngokuya kwenqophiso yelunga
leKhabinedi elinesibopho sezokuvikeleka ngaphasi kwelawulo kaMongameli.
Ubujamo BokuVikela INarha
203. (1) UMongameli angamemezela ubujamo bokuvikela inarha begodu kumele azise
iPalamende msinya nangokuzeleko—
(a) amabanga wesimemezelo;
(b) nanyana kukuphi lapha iButho lezokuPhepha lithunjelwe khona; begodu
(c) nenani labantu ababandakanyekako.
(2) Nangabe iPalamende ayihlali lokha ubujamo bokuvikela inarha bumenyezelwa,
uMongameli kumele abizele iPalamende emhlnganweni okhethekileko
ngaphakathi kwamalanga alikhomba kusukela ngelanga lesimemezelo.
(3) Isimemezelo sobujamo bokuvikela inarha siphelelwa sikhathi ngaphandle nangabe
sivunyelwa yiPalamende ngaphakathi kwamalanga alikhomba kusukela ngelanga
lesimemezelo.
UNobhala Womphakathi Kwezokuphepha
204. UNobhala womphakathi weButho lezokuVikela kumele lisungulwe mThetho weNarha
ukwenzela bona isebenze ngaphasi kwelawulo lelunga leKhabinedi elinesibopho
sezokuphepha.
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
124
AmaPholisa
Imisebenzi YobuPholisa
205. (1) Imisebenzi yobuPholisa beNarha kumele ijanyiswe ngendlela ezakusebenza
eNarheni zombelele, eemFundeni, nalapha kufaneleko, emazingeni kaRhulumende
wemaKhaya.
(2) UmThetho weNarha kumele usungule amandla nemisebenzi yobuPholisa begodu
kumele ubonelele bona imisebenzi yobuPholisa ikghone ukufeza iimbopho zawo
ngekghono, nokutjhejwa kweendingo zeemFunda
(3) Iminqopho yemisebenzi yobuPholisa kuvimbela, ukuqeda begodu nokuphenyisisa
ubulelesi, ukuletha ukuthula emphakathini, ukuvikela nokuqinisekisa abakhi
beRiphabliki nepahla yabo, ukulonda nokukatelela umThetho.
Isibopho Sezombanganarha
206. (1) Ilunga leKhabinedi kumele lizibophelele kwezobuPholisa, begodu kumele
libeke umthethokambiso wezobuPholisa beNarha emva kokuthintana nemibuso
yeemfunda begodu nokutjheja iindingo zeemFunda.
(2) UmThethokambiso weNarha wezobuPholisa ungenza iinqalelelo
zemithethokambiso eyahlukahlukeneko manqophana neemFunda ezahlukneko
ngemva kokutjheja iindingo zobuPholisa nezinto eziqakathekileko kunezinye
zeemFundezo.
(3) IsiFunda ngasinye sinelungelo—
(a) lokubeka ilihlo ngokuziphatha kwezobuPholisa;
(b) ukubeka ilihlo, okufaka hlangana ukwamukela imibiko malungana nekghono
lemisebenzi yezobuPholisa;
(c) ukwenyula izinga letjhebiswano hlangana nezobuPholisa nomphakathi;
(d) ukulinganisa ikghono elifikelelwa ngezobuPholisa obubonakalako; begodu
(e) lokuthintana nelunga leKhabinedi eliziphendulela kwezobuPholisa nokwenza
iimphakamiso manqophana nobulelesi ngaphakathi kwesiFunda.
(4) IsiGungu sesiFunda esinesibopho semisebenzi yobuPholisa—
(a) esithweswe yona siSahlukwesi;
(b) esinikelwe yona mThetho weNarha; begodu
(c) esinikelwe yona ngokomthethokambiso wenarha wezobuPholisa.
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
125
(5) Ukwenzela bona akwazi ukwenza imisebenzi etjhiwo esigatjaneni (3); isiFunda—
(a) singaphenya, namkha sibeke iKomitjhini yePhenyo bona iphenye
iinghonghoyilo ezitjhoko bona amapholisa akasebenzi kuhle namkha
ukungakhambisani kuhle hlangana namaPholisa nomphakathi othileko;
begodu
(b) kumele yenze iimphakhamiso elungeni leKhabinedi elinesibopho
sezobuPholisa.
(6) ekwamukelweni kweenghonghoyilo ezethulwe siGungu sesiFunda, igatja
lobuPholisa leenghonghoyilo elizijameleko elisungulwe mThetho weNarha kumele
liphenye nanyana ngikuphi ukungasebenzi kuhle, namkha ubulelesi obenziwe
lilunga lezobuPholisa esiFundeni.
(7) UmThetho weNarha kumele ubonelele iphahla lokusungulwa, amandla, imisebenzi
nokulawulwa kwezobupholisa bendawo.
(8) Ikomidi ebunjwe lilunga leKhabinedi namalunga wesiGungu somKhandlu
weemFunda okumele lisungulwe ukwenzela bona libonelele ukusebenzisana
kwezobuPholisa nokuthintana hlangana kwamazinga wombuso.
(9) IsiBethamthetho sesiFunda singabawa uKomitjhinara wamaPholisa wesiFunda
bona avele ngaphambi kwananyana ngiyiphi ikomidi yaso ukuzokuphendula
iimbuzo.
ILawulo Lezobupholisa
207. (1) UMongameli, njengeHloko yesiGungu seNarha kumele afake emsebenzini umuntu
onguMma namkha uBaba bona abe nguKomitjhinara weNarha Zombelele
wezobuPholisa bona alawule begodu aphathe imisebenzi yobuPholisa.
(2) UKomitjhinara weNarha Zombelele kumele asebenzise amandla aphathe imisebenzi
yobuPholisa ngokuya komThethokambiso yobuPholisa yeNarha neenqophiso
ezibuya elungeni leKhabinedi elinesibopho sokusebenza kobuPholisa.
(3) UKomitjhinara weNarha Zombelele, ngokuzwana nesiGungu sezokuPhatha
sesiFunda kumele abeke esikhundleni uMma namkha uBaba njengoKomitjhinara
wesiFundeso, kodwana nangabe uKomitjhinara weNarha Zombelele nesiGungu
sesiFunda abakghoni ukuzwana ngalowo okumele anikelwe umsebenzi, lilunga
leKhabinedi elinesibopho sezobupholisa kumele libe ngumlamuli kilokho.
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
126
(4) AboKhomitjhinara besiFunda banesibopho sezobuPholisa eemFundeni zabo—
(a) njengombana kujanyiswe mThetho weNarha; begodu
(b) Ngokulawulwa mamandla kaKomitjhinara weNarha Zombelele ngale
kokuphatha imisebenzi yobuPholisa ngokuya kwesigatjana (2).
(5) UKomitjhinara wesiFunda kumele bona njalo ngonyaka abikele isiBethamthetho
sobupholisa besiFundeni, begodu kumele athumele iKhophi yombiko
kuKomitjhinara weNarha Zombelele.
(6) Nangabe uKomitjhinara wesiFunda angasathenjwa siGungu sesiFunda, isiGungweso
singabeka indlela efaneleko yekambiso yokususwa namkha ukutjhidiswa namkha
ukuthathwa kwegadango lokukhalima uKomitjhinara lowo ngokuya komThetho
weNarha.
Unobhala Womphakathi Wezobupholisa
208. Igatja labuNobhala bomphakathi kwezobupholisa kumele lisungulwe mThetho weNarha
bona lisebenze ngaphasi kwelawulo lelunga leKhabinedi elinesibopho sezobuPholisa.
UbuHloli
Ukusungulwa Nelawulo Lemisebenzi YezobuHloli
209. (1) Nanyana ngimuphi umsebenzi wezobuHloli, ngaphandle kwananyana ngiyiphi enye
ingcenye yebutho lezokuvikela, namkha umsebenzi wezobupholisa, ungasungulwa
kwaphela nguMongameli njengeHloko yesiGungu seNarha, begodu nangokuya
komThetho weNarha.
(2) UMongameli, njengeHloko yesiGungu seNarha kumele aqatjhe uMma namkha
uBaba njengeHloko yomunye nomunye umsebenzi wezobuHloli osungulwe
ngokuya kwesigatjana (1), begodu kumele abe nobuzibophelelo bezombanganarha
ukwenzela ukulawula nokuphatha nanyana ngimuphi wemisebenzi leyo, namkha
akhombe ilunga leKhabinedi ukuthatha ubuzibophenlelo.
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
127
Amandla, Imisebenzi Nokubeka Ilihlo
210. UmThetho weNarha kumele ulawule iminqopho; amandla nemisebenzi yezobuHloli,
okufaka hlangana nanyana ngiyiphi ingcenye yezobuHloli bebutho lezokuvikela namkha
yezobuPholisa; begodu kumele ubonelele—
(a) ukuthintanisa kwayo yoke imisebenzi yezobuHloli; begodu
(b) nokubeka ilihlo Mphakathi phezu kwemisebenzi leyo eyenziwa mHloli
oqatjhwe nguMongameli njengeHloko yesiGungu seNarha, begodu avunyelwe
ngesiqunto esemukelwe okungasenani buncani besibili esithathwini
bamalunga wesiBethamthetho seNarha.
ISAHLUKO 11: ZOKUPHEPHA
128
ISAHLUKO 12
ABARHOLI BENDABUKO
Ukumukelwa
211. (1) Iziko, ubujamo nendima edlalwa buRholi beNdabuko ngokuya komThetho wesintu,
kuyamukelwa, ngaphasi komThethosisekelo.
(2) Ilawulo lobuRholi beNdabuko lelo elihlonipha irherho lekambiso yomThetho
wesiNtu lingasebenza ngokulawulwa nginanyana ngimuphi umThetho osebenzako
namasiko, okufaka hlangana amatjhuguluko namkha ukwesulwa komThetho lowo
namkha amasiko lawo.
(3) Amakhotho kumele asebenzise umThetho wesiNtu lapho umThetho loyo usebenza
khona, ngokulawulwa umThethosisekelo nomThetho wananyana ngimuphi omunye
umThetho osebenza ngomThetho wesiNtu.
Imisebenzi YabaRholi BeNdabuko
212. (1) UmThetho weNarha unganikela indima edlalwa baRholi beNdabuko
njengesikhungo esizingeni lemakhaya eendabeni ezithinta imiphakathi yemakhaya.
(2) Ukuqalana neendaba ezimanqophana nobuRholi beNdabuko, indima edlalwa
baRholi beNdabuko, umThetho wesintu namasiko wemiphakathi elandela ikambiso
yerherho lomThetho wesintu—
(a) UmThetho weNarha namkha wesiFunda ungakhuthaza ukuhlonywa kwezindlu
zabaRholi beNdabuko; begodu
(b) UmThetho weNarha ungasungula umKhandlu wabaRholi beNdabuko.
ISAHLUKO 12: ABARHOLI BENDABUKO
129
ISAHLUKO 13
ZEEMALI
IiNdaba EziVamileko ZeeMali
IsiKhwama SeNarha SeMalingeniso
213. (1) KunesiKhwama seNarha seNgenisomali ngaphakathi kwaso okumele kubhadelwe
yoke imali etholakele kuRhulumende weNarha ngaphandle kwemali etjhiywe
ngamabomu ngokuya komThetho wePalamende.
(2) Imali ingadoswa esiKhwameni seNarha seNgenisomali kwaphela—
(a) ngokwatjelwa ngokuya komThetho wePalamende; namkha
(b) njengehlawulo okumele ibhadelwe siKhwama seNarha seNgenisomali
nangabe kuyimali etjhiwo mThethosisekelo namkha ngokuya komThetho
wePalamende.
(3) Isabiwo esaneleko sesiKhwama sesiFunda seNgenisomali ebuthelelwe
nguRhulumende weNarha, idoswe bunqopha esiKhwameni seNarha seNgenisomali.
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 213: 1 kuTjhirhweni 1998.]
Ukwabiwa Okulinganako Nezabelo Zemali Engenako
214. (1) UmThetho wePalamende kumele unikele—
(a) ukwabiwa okufaneleko kwesikhwama sengenisomali ebuthelelwe ezingeni
likaRhulumende weNarha phakathi kwakaRhulumende weNarha, wesiFunda
neweKhaya;
(b) ukuqunta inani lesabelo esifaneleko sesiFunda kilesisikhwama; begodu
(c) nanyana ngisiphi ukwatjelwa kweemFunda uRhulumende weKhaya namkha
uMasipala okuvela esikhwameni sikaRhulumende weNarha begodu nanyana
ngiyiphi imibandela izabelwezo ezingenziwa ngayo.
(2) UmThetho okukhulunywa ngawo esigatjaneni (1) ungamenyezelwa kwaphela emva
kokuthintana naboRhulumende beemFunda, bemaKhaya abahlelekileko begodu
neKomitjhini yeeNdaba zeeMali neeMali zikaRhulumende begodu nanyana ngiziphi
iimphakamiso zeKomitjhini sele zitjhejiwe, begodu kumele utjheje—
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
130
(a) neenrhuluphelo zenarha zombelele;
(b) nanyana ngisiphi isiqalelelo okumele senziwe manqophana neenkolodo
zenarha;
(c) iindingo neenrhulupelo zakaRhulumende weNarha eziquntwe ngendlela
ezwakalako;
(d) isidingo sokuqinisekisa bona iimFunda naboMasipala banekghono lokwethula
imisebenzi eqakathekileko nokwenza imisebenzi ebanikelwe yona;
(e) namandla kwezeemali zombuso nepumelelo yeemFunda naboMasipala;
(f) ekuthuthukiseni nezinye iindingo zeemFunda noRhulumende weKhaya
naboMasipala;
(g) ukungalingani kwezomnotho hlangana neemFunda;
(h) iimbopho zeemFunda naboMasipala ngokulandela umThetho weNarha;
(i) ifisekelo yezabiwo ezingatjhugululwako ngesikhathi nesikhathi; Iindingo
zokuba nekghono lokubonelela okurhabako namkha iindingo zesikhatjhana,
namanye amaphuzu asekelwe phezu kwamabanga afanako.
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 214: 1 kuTjhirhweni 1998.]
IsabeloMali SeNarha, IimFunda NaboMasipala
215. (1) Isilinganiso seemali seNarha, iimFunda naboMasipala nekambiso yesilinganiso
seemali kumele ithuthukise ukusebenzela etjhatjhalazini, ukuziphendulela
nezokuphatha kwezeemali, kwezomnotho, iinkolodo begodu nehlangothi
lomphakathi.
(2) UmThetho weNarha kumele uqunte—
(a) iindlela zeelinganiso zeemali yeNarha, iimFunda naboMasipala;
(b) isikhathi iinlinganiso zeemali zeNarha, zesiFunda naboMasipala okumele
zethulwe ngaso; begodu
(c) nokobana isilinganiso seemali ezingeni elinye nelinye lombuso kufanele
sitjengise umthombo wezeemali zombuso nangendlela iindleko
zizakukhambisana ngayo nomThetho weNarha.
(3) Isilinganiso seemali sezinga elinye nelinye lombuso kumele simumathe—
(a) ukulinganisela kweemali ezingena esiKhwameni sikaRhulumende neendleko;
ngokwehlukanisa hlangana kwepahla nemali;
(b) iimphakamiso malungana nokubhadelwa kokutlhogeka kweemali
ngaphakathi kwesikhathi esisebenzisiweko; begodu
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
131
(c) ukuveza iinhloso manqophana nokubonelelwa kweemali nezinye iimbopho
zombuso ezizokwengeza iinkolodo zikaRhulumende emnyakeni olandelako.
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 215: 1kuTjhirhweni 1998.]
Ukulawulwa Kwesikhwama
216. (1) UmThetho weNarha kumele usungule igatja elilawula iiMali zeNarha begodu ubeke
amagadango aqinisekisa ukusebenzela etjhatjhalazini nokulawula iindlela zombili
ezingeni elinye nelinye lombuso, ngokusungula—
(a) ikambiso eyamukelwa ngokuvamileko yezokubala imali;
(b) ukuhlukanisa iindleko ngaphasi kweenqhema ezifanako; begodu
(c) ukusebenzisa amazinga nemigomo efanako yokulawula imali.
(2) Igatja elilawula iimali kumele likatelele ukukhambisana namagadango ahlonywe
ngokwesigatjana (1), lingajamisa nokuthunyelwa kweemali kelinye igatja lombuso
nangabe igatja lelo lephula amagadango okuvunyelwene ngawo.
[Isigatjana (2) sijanyiselelwe ngesigaba 5 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
(3) Isiqunto sokujamisa ukuthunyelwa kwemali ezimele zithunyelwe esifundeni
ngokwesigaba 214 (1) (b) singathathwa kwaphela ngokwemibandela evezwe
esigatjaneni (2) begodu—
(a) angekhe sijamise ukudluliswa kweemali amalanga adlula emalangeni ali-120;
begodu
(b) singakatelelwa ngokurhaba kodwana sizakuphelelwa sikhathi kusukela
emva, ngaphandle nangabe iPalamende isivumela ngokulandela ikambiso
efana ngokwaneleko naleyo esungulwe ngokulandela isigaba 76 (1) begodu
ebekwe migomo neenqunto ezihlanganyelweko. Ikambiso le kumele iqedwe
ngaphakathi kwamalanga ama-30 kusukela ekukhutjhweni kwesiqunto ligatja
elilawula zeemali.
[Isigatjana 3 sitjhugululwe sigaba 5 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
(4) IPalamende ingavuselela isiqunto sokujamisa ukudluliswa kweemali ngamalanga
angadluliko emalangeni ali-120 isikhathi ngasinye, ngokulandela ikambiso
esungulwe ngokuya kwesigatjana (3).
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
132
(5) Ngaphambi kobana iPalamende ingavumela namkha ivuselele isiqunto sokujamisa
ukudluliswa kweemali esifundeni—
(a) umHloliincwadizombelele kumele ethule umbiko ePalamende; begodu
(b) isiFunda kumele sinikelwe isikhathi sokuziphendulela manqophana
nokusolelwa kwaso begodu sithule bayo ubufakazi ngaphambi kwekomidi.
Ukuthola Ipahla Nokwenzela Imisebenzi
217. (1) Lokha isijamiso sombuso esisezingeni likaRhulumende weNarha, wesiFunda
namkha weKhaya namkha amanye amaziko akhonjwe mThetho weNarha enza
iimvumelwano zokuthenga namkha ukwenzelwa umsebenzi, kumele benze njalo
ngokuya komThetho weNarha namkha wesiFunda osungula ikambiso efaneleko,
elungileko, esetjhatjhalazini, enephaliswano begodu enakekela neendleko.
(2) Isigatjana (1) asivimbeli iinjamiso zombuso namkha amaziko akhonjiwe
esigatjanenesi ekusebenziseni indlela elandelwako ukothola ipahla nokwenzelwa
umsebenzi ebonelela—
(a) imihlobo ekhethwa kuneminye ekunikelweni ukuthola kwepahla namkha
ukwenzela umsebenzi; begodu
(b) ukuvikela nokuthuthukisa abantu namkha iinqhema zabantu abatjhiyeke
emva ngebanga lebandlululo elingakafaneleki.
(3) UmThetho weNarha kumele ubeke umleyo okuzakukghonakaliswa ngawo
umthethokambiso okukhulunywe ngawo esigatjaneni (2).
[Isigatjana (3) sijanyiselwe sigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
Iinqinisekiso ZikaRhulumende
218. (1) URhulumende weNarha, wesiFunda namkha weKhaya angazibophelela
ekubhadeleni imali ebolekiweko kwaphela nangabe ukuzibophelela lokho
kwenziwa ngokulandela imibandela ebekwe mThetho weNarha.
(2) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungamenyezelwa kwaphela nangabe
iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende zitjhejiwe.
(3) Qobe mnyaka, omunye nomunye uRhulumende kumele ukhuphe umbiko
ngeenqinisekiso ezinikelweko.
[Ilanga lokuthoma kwesigaba 218: 1 kuTjhirhweni 1998.]
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
133
Imirholo Yabantu Abaphethe Iinkhundla Zomsebenzi Womphakathi
219. (1) UmThetho wePalamende kumele usungule isijamiso esibeka—
(a) imirholo, izabelo ezinye ezingezelela umrholo nenzuzo yamalunga
wesiBethamthetho seNarha, amalunga aziinthunywa ngokuzeleko
ukujamela isifunda emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, amalunga
weKhabinedi, amaSekelabo, abaRholi beNdabuko, namalunga wananyana
ngimiphi imiKhandlu yabaRholi beNdabuko; begodu
(b) inani lokuphelela lomrholo, izabelo ezingezelela umrholo namkha inzuzo
yamalunga wesiBethamthetho sesiFunda, amalunga womKhandlu
wezokuphatha namalunga wemiKhandlu kaMasipala ehlukahlukileko.
(2) UmThetho weNarha okumele uhlome iKomitjhini ezokwenza iimphakamiso
manqophana nemirholo, izabelo nenzuzo etjhiwo esigatjaneni (1).
(3) IPalamende ingaphasisa umThetho okhonjwe esigatjaneni (1) emva kokutjheja
nanyana ngiziphi iimphakamiso zeKhomitjhini ehlonywe ngokwesigatjana (2).
(4) IKhabinedi, isiBethamthetho sesiFunda, uMasipala namkha ngisiphi esinye
isiphathiswa singasebenzisa umThetho weNarha okhonjwe kusigatjana (1) ngemva
kokutjheja nofana ngiziphi iimphakamiso zeKomitjhini esungulwe ngokuya
kwesigatjana (2).
(5) UmThetho weNarha kumele usungule iinjamiso ezibeka imirholo, izabelo
ezingezelelwa umrholo nemizuzo yamajaji, umVikeli womPhakathi,
umHloliincwadizombelele begodu namalunga wananyana ngiyiphi iKomitjhini
ebonelelwa mThethosisekelo, okufaka hlangana nelawulo lezokurhatjha elikhonjwe
esigabeni 192.
IKomitjhini YezeeMali NeeMali ZikaRhulumende
Ukuhlonywa Nemisebenzi
220. (1) KuneKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende weRiphabliki eyenza
iimphakamiso ezibonelelwa eSahlukwenesi, namkha emThethweni weNarha,
ePalamende, eemBethamthethweni zeemFunda nezinye iimphathiswa ezibekwe
mThetho weNarha.
(2) IKomitjhini izijamele begodu ingaphasi kwaphela komThethosisekelo nomThetho
begodu kumele ingathathi ihlangothi.
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
134
(3) IKomitjhini kumele isebenze ngokulandela umThetho wePalamende begodu
ekwenzeni imisebenzi yawo, kumele itjheje amaphuzu woke aqakathekileko,
okufaka hlangana nalawo arheliswe esigabeni 214(2).
Ukubekwa Eenkhundleni Nesikhathi Sokusebenza Samalunga
221. (1) IKomitjhini le ibunjwa boMma naboBaba abalandelako, abakhethwe
nguMongameli njengeHloko yeKhabinedi:
(a) uSihlalo neSekela likaSihlalo;
(b) abantu abathathu abakhethwe ngemva kokubonisana naboNdunakulu,
ngokuya ngokwerhelo elenziwe ngokuya kwekambiso etjhiwo mThetho
weNarha;
(c ) abantu ababili abakhethwe ngemva kokubonisana noRhulumende weKhaya,
ngokuya kwerhelo elenziwe ngokuya kwekambiso etjhiwo mThetho weNarha,
begodu
(d) nabanye abantu ababili.
[Isigatjana (1) sijanyiselelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiHlanu somThetho
womnyaka we-1999 ojanyiselelwe ngesigaba 7 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba
lomThetho womnyaka we-2001.]
(1A) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) kumele uvumele ukuzibandakanya—
(a) kwaboNdunakulu ekwenzeni irhelo eliqaliweko esigatjaneni (1) (b); kanye
(b) naboRhulumende beKhaya abahlelelekileko ekwenzeni irhelo eliqaliweko
esigatjaneni (1) (c).
[Isigatjana (1A) sifakwe ngokwesigaba 7 (b) somThethosiseko oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
(2) Amalunga weKomitjhini kumele abe nelwazi elifaneleko.
(3) Amalunga asebenza eenkhundleni lezo ngokwesikhathi esibekwe mThetho
weNarha. UMongameli angasusa ilunga esikhundleni ngamabanga
wokungaziphathi kuhle, ukubhalelwa msebenzi nofana ukungabi nekghono.
Imibiko
222. IKomitjhini kumele ibike qobe ePalamende neemBethamthethweni zeemFunda.
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
135
IDzwili LeBulungelo
Ukuhlonywa
223. IBulungelo eliphakathi leSewula Afrika libulungelo eliphakathi leRiphabliki begodu
lilawulwa ngokulandela umThetho wePalamende.
Iminqopho Eqakathileko
224. (1) Iminqopho eqakathekileko yeBulungelo eliphakathi leSewula Afrika kuvikela inani
lemali esetjenziswa enarheni yekhethu eenrhuluphelweni zomnotho odzimeleleko
nothuthukako ngaphakathi kweRiphabliki.
(2) IBulungelo eliphakathi leSewula Afrika, ekuphumeleliseni iminqopho yalo, kumele
lenze imisebenzi yalo ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi namkha
ukuvinjelwa; kodwana kumele kube nokuthintana hlangana neBulungelo leli
nelunga leKhabinedi elinobuziphendulelo eendabeni zeemali.
Amandla Wemisebenzi
225. Amandla nemisebenzi yeBulungelo eliPhakathi leSewula Afrika ngilawo asetjenziswa
ngokwesiko mabulungelo aphakathi, amandla nemisebenzi le kufanele ibekwe mThetho
wePalamende begodu kumele asetjenziswe namkha enziwe ngokulandela imibandela
ebekwe ngokulandela loyo mThetho.
IiNdaba ZeeMali ZeemFunda NezemaKhaya
IiMali EziNgenako ZeemFunda
226. (1) KunesiKhwama seeMali seemFunda kesinye nesinye isiFunda, ngaphakathi kwaso
kumele kubhadelwe imali yoke eyamukelwa nguRhulumende wesiFunda.
(2) Imali ingadoswa esiKhwameni seeMali zikaRhulumende wesiFunda kwaphela—
(a) ngokulandela isilinganiso seemali esenziwe ngokomThetho wesiFunda;
namkha
(b) lokha kuyimali leyo kumele ibhadelwe siKhwama seeMali zikaRhulumende
wesiFunda ngokwaso, lokha lokho kubonelelwa mThethosisekelo namkha
mThetho wesiFunda.
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
136
(3) Imali eyabelwe uRhulumende weKhaya ngendlela yokuyidluliswa kuRhulumende
wesiFunda, ngokuya kwesigaba 214(1) imali edoswa, ngokunqophileko
esiKhwameni seeMali zikaRhulumende wesiFunda.
(4) UmThetho weNarha ungazenzela umThethosisekelo lapho—
(a) umThetho wesiFunda ngokuya ngokwesigatjana (2) (b) esivumela
ukukhutjhwa kwemali kube isibizo esinqophileko esiKhwameni seMali
yombuso sesiFunda ; begodu
(b) Imali ebekelwe uRhulumende weKhaya ngokudluliswa esiFundeni ngokuya
ngokwesigatjana (3) kumele ibhadelwe kuMasipala wesiFundeso.
[Isigatjana (4) sifakwe ngokwesigaba 8 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 226: 1 kuTjhirhweni1998.]
Imithombo YeNarha Yezabelo ZikaRhulumende WeemFunda
NowemaKhaya
227. (1) URhulumende wemaKhaya kusiFunda ngasinye—
(a) Unelungelo lokwabelwa ngokufaneleko kileyomali ebuthelelwe enarheni
zombelele bona ukghone ukwethula imisebenzi eqakathekileko nokwenza
imisebenzi enikelwe yona; begodu
(b) Ungamukela izabelo ezinye ezivela kumali kuRhulumende weNarha, ngokuya
kwemibandela ethileko, namkha ngaphandle kwemibandela.
(2) Imali kaRhulumende engezelelweko ebuthelelwe ziimFunda namkha
boMasipala angeze yadoswa kuleyo Mali eyabelwe yona evela esiKhwameni
seeMali zikaRhulumende weNarha. Ngokulinganako uRhulumende weNarha
awukabotjhelelwa bona ulilise iimFunda namkha aboMasipala ababhalelwe
kukwengeza imali yombuso bona ilinganise amandla wayo kwezeemali zombuso,
nalokho ekubuthelelako ngendlela yomthelo.
(3) ISabelo sesiFunda esifaneleko seMali kaRhulumende ebuthelelwe enarheni
zombelele, kumele sidluliselwe esiFundeni ngaphandle kokuriyada begodu
ngaphandle kokudoswa, ngaphandle nangabe ukudluliswa lokho kujanyiswe
ngokulandela isigaba 216.
(4) IsiFunda kumele sizibonele nanyana ngimiphi imithombo esiyidingako
ngokulandela isijamiso somThethosisekelo wesiFunda, leso ezalisela iindingo
ezibonelelwa mThethosisekelo lo.
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 227: 1 kuTjhirhweni 1998.]
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
137
Imithelo YeemFunda
228. (1) IsiBethamthetho sesiFunda singabhadelisa—
(a) Imithelo, amalevi namkha imbophelelo ngaphandle komThelo wemali
eyamukelwa mumuntu, umthelo wokuthenga, umthelo wepahla ovamileko,
umthelo obhadelelwa inarha namkha imithelo yepahla evela ngaphandle
kwenarha; begodu
(b) Iimali ezilinganako ezibhadelelwa imisebenzi, umthelo, ilevi namkha umthelo
wepahla obekwe mThetho weNarha, ngaphandle kwemithelo yamafemu,
umthelo wentengo, umthelo weNarha namkha umthelo wepahla evela
ngaphandle kwenarha.
[Ipharagrafu (b) ijanyiselelwe sigaba 9 somThethosisekelo oliTjhuguluko leKhomba lomThetho
womnyaka we-2001.]
(2) Amandla wesiBethamThetho wokubhadelisa imithelo, ilevi nomthelo
wemisebenzi—
(a) Angeze asetjenziswa ngendlela ekhubaza ngokungazwakaliko ikambiso
yezomnotho weNarha, yezomnotho ukweqela ngaphandle kwemikhawulo
yeemFunda namkha ukudluliswa kwepahla, imisebenzi neemali; begodu
(b) Kumele kulawulwe ngokulandela umThetho wePalamende, loyo
ongamenyezelwa kwaphela emva kweemphakamiso zeKomitjhini yezeemali
neeMali zikaRhulumende sele zitjhejiwe.
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 228: 1 kuTjhirhweni 1998.]
Amandla Nemisebenzi KaMasipala Yeemali
229. (1) Ngokweengatjana (2), (3) begodu (4), uMasipala—
(a) angabeka imali ebhadelwako epahleni kanye nehlawulo yemali yemisebenzi
yethulwe namkha eyenziwe esikhundleni sakaMasipala; begodu
(b) nange agunyaziwe mThetho wesiTjhaba, ezinye iintela, imithelo
begodu imithelo yePahla elungele uRhulumende weKhaya namkha
isigaba sikaRhulumende weKhaya lapha uMasipala loyo awela khona,
kodwana akakho uMasipala ongabeka ilevi yentengo, umthelo wentengo
engezelelweko, umthelo wentengo ovamileko namkha umthelo.
(2) Amandla kaMasipala ukubeka imali ebhadelwako yepahla, nehlawulo yemali
yemisebenzi ezihlinzekwe nofana esikhundleni sikaMasipala, namkha amanye
amalevi, imithelo namkha imithelo yepahla—
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
138
(a) angeze kwenziwa ngendlela ebonakala ivimbela imigomo yezomnotho
weNarha, imisebenzi, namkha ukukhambiswa kwepahla yesitjhaba,
imisebenzi, imali namkha umsebenzi; begodu;
(b) kungalawula mThetho weNarha.
(3) Nange aboMasipala ababili banamandla weemali afanako begodu nemisebenzi
efanako malungana neendawo efanako, ukwahlukana okufaneleko kwamandla
nemisebenzi kumele kwenziwe ngokomThetho weNarha. Ukwahlukana
kungenziwa ngemva kokuqalisisa ubuncani bakhona iindlela ezilandelako:
(a) isidingo sokukhambisana neenkambisolawulo ezizwakalako zemithelo.
(b) amandla nemisebenzi eyenziwa nguMasipala ngamunye.
(c) amandla weemali zikaMasipala ngamunye.
(d) ukuphumelela nekghono lokubuthelelwa kweemali zemithelo.
(e) ukulingana.
(4) Akukho esigabenesi okutjhiya ngaphandle ukwabelana kwenzuzo etholakele
ngokwalesisigaba phakathi kwaboMasipala labo abanamandla weemali
nemisebenzi endaweni efanako.
(5) UmThetho weNarha otjhwiwo esigabenesi ungenziwa kwaphela ngemva
kokuthintana noRhulumende weKhaya ohlelekileko nokutjhejisisa iimphakamiso
ezenziwe yiKomitjhini.
[Ilanga lokuthoma ukusebenza kwesigaba 229: 1 kuTjhirhweni 1998.]
Ukuboleka Iimali KwesiFunda
230. (1) IsiFunda singaboleka imali yokubhadela ipahla namkha iindleko ezikhona ngaphasi
kwemibandela ezwakalako ebekwe mThetho weNarha, kodwana ukubolekwa
kweemali kungaphakanyiswa nakunesidingo sokubhadela iindleko ezikhona
ngesikhathi sonyaka.
(2) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungenziwa umthetho kwaphela
ngemva kobana iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zitjhejiwe.
[Isigaba 230 sijanyiselelwe sigaba 10 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
we-2001.]
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
139
Ukuboleka Iimali KwakaMasipala
230A. (1) UmKhandlu kaMasipala ngokuya ngokomThetho weNarha unga—
(a) bolekela uMasipala imali namkha usebenzise iindleko zananyana ngisiphi
isikhathi, leyo mali ingafuneka nangabe kunesidingo sokusetjenziswa kwemali
yomthelo; begodu
(b) bona nomKhandlu wakusasa bazibophelele ekusebenziseni umThetho
kanye nesiGungu somThetho ukubonelela imalimboleko namkha amasiso
kaMasipala.
(2) UmThetho weNarha otjhiwo esigatjaneni (1) ungenziwa umThetho kwaphela
ngemva kobana iimphakamiso zeKomitjhini yezeeMali neeMali zitjhejiwe.
[Isigaba 230A sifakwe ngokwesigaba 17 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho
womnyaka we-2001.]
ISAHLUKO 13: ZEEMALI
140
ISAHLUKO 14
IINJAMISO EZIVAMILEKO
UmThetho WeenTjhabatjhaba
Iimvumelwano ZeenTjhabatjhaba
231. (1) Ukubamba iinkulumiswano nokutlikitla iimvumelwano zeentjhabatjhaba
kusemahlombe weKhabinedi.
(2) iimvumelwano zeentjhabatjhaba zibopha iRiphabliki kwaphela emva kobana
zamukelwe ngesiqunto sesiBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha
ongamele iimFunda ngaphandle kwanyana kusivumelwano esitjhiwo
esigatjaneni (3).
(3) Iimvumelwano zeentjhabatjhaba zomhlobo wesithekiniki, ukuphatha namkha
ilawulo, namkha isivumelwano esingatlhogi ukuqinisekiswa emva kobana senziwe
namkha ukwamukelwa muva, esingenelwe yiKhabinedi, sibopha iRiphabliki
ngaphandle kobana sivunywe siBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha
ongamele iimFunda, kodwana kumele sethulwe ebandleni nemKhandlwini
ngaphakathi kwesikhathi esizwakalako.
(4) Esinye nesinye isivumelano samazwe sizakuba mThetho ngaphakathi kweRiphabliki
nangabe simenyezelwe ukuba mThetho ngendlela yomThetho weNarha;
kodwana isijamiso esizisebenzela ngokwaso ngileso esamukelwe yiPalamende,
simThetho ngaphakathi kweRiphabliki ngaphandle kwanyana singakhambisani
nomThethosisekelo namkha nomThetho wePalamende.
(5) IRiphabliki ibotjhelelwa ziimvumelwano zeentjhabatjhaba lezo ebezibopha
iRiphabliki lokha umThethosisekelo lo uthoma ukusebenza.
UmThetho Wamasiko Weentjhabatjhaba
232. UmThetho wamasiko weentjhabatjhaba mThetho weRiphabliki ngaphandle kwalokha
ungakhambisani nomThethosisekelo lo namkha umThetho wePalamende.
ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKO
141
Ukusetjenziswa KomThetho Weentjhabatjhaba
233. Lokha nakuhlathululwa nanyana ngimuphi umThetho, ikhotho kumele izikhethele
ihlathululo ezwakalako yomThetho leyo ekhambisana nomThetho weentjhabatjhaba,
kunalelo elinye ihlathululo elingakhambisaniko nomThetho weentjhabatjhaba.
Ezinye Iindaba
ITjhatha YamaLungelo
234. Ekutjaleni intando yesitjhaba esungulwe mThethosisekelo lo, iPalamende ingamukela
amaTjhatha wamaLungelo akhambisana neenjamiso zomThethosisekelo.
Umaziphathe
235. Ilungelo labantu beSewula Afrika loke lokuziphatha komphakathi othileko ngokwesiko
nelimi lawo, njengobana kutjengiswa tjhatjhalazi mThethosisekelo lo, akuvimbeli,
ngaphakathi kwesijamiso selungelo leli, ukubonelelwa kwelungelo lokuzibumba
ngokwesiko nelimi kwanoma ngimuphi umphakathi ohlanganyela isiko nelimi elifanako,
ngaphakathi kwenye nenye ingcenye yeRiphabhliki, namkha ngananyana ngiyiphi indlela
ebekwe mThetho weNarha.
Ukusekelwa Ngeemali Kweenhlangano Zombanganarha
236. Ekurageni intando yesitjhaba ebandakanya iinhlangano-ezinengi, umThetho weNarha
kumele ubonelele ukusekelwa ngeemali kweenhlangano zombanganarha ezithatha
indima eemBethamthethweni zeNarha nezeemFunda, ngendlela efaneleko nangendlela
yokujanyelwa kweenhlangano lezo ngokwamavowudu atholwe ngizo.
Ukugcina Iimbopho ZomThethosisekelo
237. Zoke iimbopho zomThethosisekelo kumele zigcinwe ngokuzimisela nangaphandle
kokuriyada.
Ukwenzelwa Nokudlulisela Amandla Nemisebenzi
238. IsiGungu sesiJamiso somBuso esikunanyana ngiliphi izinga likaRhulumende—
(a) singadlulisela nanyana ngimaphi amandla namkha umsebenzi okumele
siwenze ngokuya komThetho kunanyana ngisiphi esinye isiGungu sesiJamiso
ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKOCompetence
142
somBuso, ngaphandle kwanyana ukudlulisela lokho kukhambisana
nomThetho wokobana amandla asetjenziswako namkha umsebenzi
kungenziwa; namkha
(b) singasebenzisa nanyana ngimaphi amandla namkha senze nanyana ngimuphi
umsebenzi wananyana ngisiphi isiGungu sesiJamiso somBuso ezingeni learhende
namkha ezingeni leenthunywa.
Iinhlathululo
239. Ngaphakathi komThethosisekelo, ngaphandle kwalokha ubujamo nabutjho ngenye
indlela—
“UmThetho weNarha” ufaka—
(a) umThetjhwana owenziwe manqophana nomThetho wePalamende; begodu
(b) umThetho ebewusebenza lokha umThethosisekelo nawuthomako begodu
bewenziwa nguRhulumende weNarha;
“IsiJamiso somBuso” sitjho—
(a) nanyana ngimuphi umNyango kaRhulumende namkha ukuphatha ezingeni
lomBuso weNarha, wesiFunda namkha wemaKhaya; namkha
(b) Noma ngimuphi umsebenzi namkha iziko—
(i) elisisebenzisa amandla namkha elenza umsebenzi ngokulandela
umThethosisekelo lo namkha umThethosisekelo wesiFunda; namkha
(ii) elisebenzisa amandla wombuso namkha elenza umsebenzi
womphakathi ngokulandela umThetho, kodwana alifaki hlangana
ikhotho namkha abahluleli;
“UmThetho wesiFunda” ufaka—
(a) imithetjhwana eyenziwe ngokulandela umThetho wesiFunda; begodu
(b) nomThetho lowo ebewuvele unamandla womThetho lokha umThethosesekelo
lo nawuthoma ukusebenza begodu ulawulwa mBuso wesiFunda.
Ukutjhayisana Hlangana Nemitlolo YomThethosisekelo Ehlukahlukileko
240. Lokha nakwenzeka bona kube nokutjhayisana hlangana nemitlolo ehlukahlukeneko
yomThethosisekelo, umtlolo wesiNgisi ozakuba ngiwo abanamandla womThetho.
ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKO
143
Amalungiselelo Wesikhathi Setjhuguluko
241. ITjhejuli 6 isebenza ngesikhathi setjhuguluko lehlelo lomThethosisekelo elitja elihlonywe
mThethosisekelo lo begodu nakwenye nenye indaba ekhambisana nesikhatheso
setjhuguluko.
Ukusulwa KwemiThetho
242. ImiThetho etjhiwo eHlelweni 7 iyasulwa, ngokulawulwa sigaba 243 neHlelo 6.
Isihloko Esifitjhani Nokuthoma Ukusebenza
243. (1) UmThetho lo ubizwa ngomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika we-1996,
begodu uthoma ukusebenza msinyana ngemva kwelanga elibekwe nguMongameli
ngesimemezelo, okungeze kwaba lilanga elingemva kwamhlana ilanga lili- 1
kuVelabahlinze 1997.
(2) UMongameli angabeka amalanga ahlukileko ngaphambi kwelanga elitjhiwo
esigatjaneni (1) manqophana neenjamiso ezihlukileko zomThethosisekelo lo.
(3) Ngaphandle kwalokha lomTlolo uveza okuhlukileko, nakutjhiwo isikhathi
sokuthoma ukusebenza komThethosisekelo lo ngaphakathi komThethosisekelo
kumele kuhlathululwe njengombana kutjhiwo isikhathi leso ngaso lesosigaba
sithoma ukusebenza.
(4) Nayikukuthi ilanga elihlukileko libekelwe nanyana ngisiphi isigaba
somThethosisekelo lo ngokwesigatjana (2) esinye nesinye isigaba esinqopheneko
somThethosisekelo weRephabliki yeSewula Afrika (umThetho 200 we-1993),
esitjhiwo esimemezelwenesi, siyasulwa kusukela ngalo ilangelo.
(5) Iingaba 213, 214, 215, 216, 218, 226, 227, 228, 229 nesama- 230 zithoma
ukusebenza mhlana ilanga lili-1 kuTjhirhweni 1998, kodwana lokho akuvimbeli
ukumenyezelwa ngokulandela lomThethosisekelo komThetho otjhiwo kunanyana
ngisiphi isigaba ngaphambi kwelangelo. Bekufike lelolanga esinye nesinye isijamiso
esinqophene begodu simalungana neengaba zomThethosisekelo weRiphabliki
yeSewula Afrika we-1993 zihlala zinamandla.
ISAHLUKO 14: IINJAMISO EZIVAMILEKO
144
IHLELO 1
IFLARHA YESITJHABA
(1) Iflarha yesitjhaba yincani; inobude obubuyelelwe kanye nesiquntu kunobubanzi.
(2) Inzima, isagolide, ihlaza satjani, imhlophe, inokubovu okusabilibili begodu ihlaza samkayi
(3) Inesibumbeko saka-Y esihlaza satjani esibubunye besihlanu obubanzi njengeflarha.
Amalayini aphakathi webhendi athoma emakhoneni aphezulu nenzasi hlanu komphetho
weflarha, ahlangana phakathi kweflarha, aragele phambili ngokuvundlileko ukutjhinga
phakathi komphetho otjhaphulukileko.
(4) Ibhendi ehlaza satjani inomphetho, ngehla nangenzasi omhlophe, begodu nayitjhinga
ekupheleni kweflarha inokusagolide. Omunye nomunye umphetho unobubanzi
obububunye besihlanu njengeflarha.
(5) Uncantathu ohlanu kwesiphetho seflarha unzima.
(6) Ibhendi engehla evundlileko ibovu sabilibili kuthi ibhendi engenzasi evundlileko ibe hlaza
satjani. Amabhendi la ngayinye ibubanzi obusithathu seflarha.
Black = Nzima Gold = Golide White = Mhlophe
Green = Hlaza satjani Red = Bovu sabilibili Blue = Hlaza samkayi
IHLELO 1: IFLARHA YESITJHABA
145
IHLELO 1A
IINDAWO ZEEMFUNDA
[IHlelo 1A lifakwe sigaba 4 soMThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nambili lomThetho womnyaka
we-2005 nangesigaba 1 soMThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nantathu lomThetho womnyaka
we-2007 nangoMThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]
IsiFunda SePumalanga Kapa
[Ukuqintwa kwemikhawulo yesiFunda sePumalanga-Kapa kujanyiselelwe Mthethosisekelo oliTjhuguluko
leTjhumi nantathu lomThetho womnyaka we-2007.]
Umebhe Nomboro 3 weHlelo 1 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 6 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 7 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 8 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 9 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 10 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 11 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SeFreyistata
Umebhe Nomboro 12 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 13 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 14 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 15 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 16 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SeGauteng
[Ukusikwa kwemikhawulo yesiFunda se-Gauteng kutjhugululwe mThethosisekelo oliTjhuguluko
lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]
Umebhe WeNomboro 4 EsiYelelisweni 1490 Somnyaka We-2008
[Ireferensi yemebhe Nomboro 4 kuNothisi 1490 we-2008 ijanyiselelwe sigaba 1(a) somThethosisekelo
oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]
IHLELO 1A: IINDAWO ZEEMFUNDA
146
Umebhe Nomboro 17 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 18 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 19 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 20 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 21 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SaKwaZulu-Natal
[Ukusikwa kwemikhawulo yesifunda saKwaZulu-Natal kutjhugululwe mThethosisekelo oliTjhuguluko
leTjhumi naNtathu lomThetho womnyaka we-2007.]
Umebhe Nomboro 22 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 23 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 24 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 25 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 26 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 27 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 28 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 29 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 30 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 31 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 32 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SeTlhagwini (Limpopo)
Umebhe Nomboro 33 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 34 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 35 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 36 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 37 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SeMpumalanga
Umebhe Nomboro 38 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 39 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 40 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IHLELO 1A: IINDAWO ZEEMFUNDA
147
IsiFunda SeTlhagwini Kapa
Umebhe Nomboro 41 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 42 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 43 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 44 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 45 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SeTlhagwini Tjhingalanga
[Ukusikwa kwemikhawulo yesiFunda seTlhagwini –Tjhingalanga kutjhugululwe mThethosisekelo
oliTjhuguluko leTjhumi nesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]
Umebhe WeNomboro 5 EsiYelelisweni 1490 Somnyaka We-2008
[Ireferensi yemebhe Nomboro 5 ijanyiselelwe sigaba 1(b) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi
nesiThandathu lomThetho womnyaka we-2009.]
Umebhe Nomboro 46 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 47 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 48 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IsiFunda SeTjhingalanga Kapa
Umebhe Nomboro 49 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 50 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 51 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 52 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 53 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
Umebhe Nomboro 54 weHlelo 2 wenothisi yomnyaka we-1998 kufikela emnyakeni we-2005
IHLELO 1A: IINDAWO ZEEMFUNDA
148
IHLELO 2
IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO
[IHlelo 2 litjhugululwe ngokwesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lokuThoma lomThetho
womnyaka we-1997 beyajanyiselelwa sigaba 18 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
Isifungo Namkha Isibopho SikaMongameli Kunye NoMjaphethe
KaMongameli
1. UMongameli namkha uMjaphethe kaMongameli, ngaphambi kweJaji eliKhulu, namkha
elinye ijaji elinyulwe liJaji eliKhulu, kumele afunge/ azibophe ngokulandelako:
Phambi kwabantu boke abahlangene lapha, ngokwamukela ngokuzeleko isimemezelo
esiphezulu ngithatha ,njengoMongameli/Mjaphethe kaMongameli weRiphabliki yeSewula
Afrika, Mina u A. B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizakwethembeka kuRiphabliki
yeSewula Afrika, ngizakuhlonipha, ngiqalelele, ngibambelele emThethwenisisekelo
nakweminye imiThetho yeRiphabliki. Ngiyathembisa ngokuzithoba bona ngaso soke
isikhathi ngiza—
• kwenyusa izinga lakho koke okuzakukhulisa iRiphabhligi, ngiphikise koke
lokho okuzayilimaza;
• ngivikele bengenyuse izinga lamalungelo wawo woke amaSewula Afrika;
• ngenze yoke imisebenzi ngamandla nangekghono lami ngokwelwazi lami
elipheleleko nangokulalela unembeza wami;
• ngenze ukulunga kibo boke;
• ngizibophelele ekwenzeni okungcono kuRiphabliki nebantwini bayo.
(Nangabe kuthathwa isifungo: UZimu ngibawa angisize.)
Iimfungo Kunye Neembopho ZeSekela LikaMongameli
2. ISekela likaMongameli, ngaphambi kweJaji eliKhulu namkha elinye ijaji elibekwe liJaji
eliKhulu, kumele lifunge / lizibophe ngokulandelako:
Phambi kwabantu boke abahlangene lapha, ngokwamukela ngokuzeleko isimemezelo
esiphezulu ngithatha njengoMongameli weRiphabliki yeSewula Afrika, Mina u A. B.
ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizakwethembeka kuRiphabliki yeSewula Afrika, begodu
ngizakuthobela ngilandele, ngiphakamise nokuphumelelisa umThethosisekelo nayo
IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO
149
yoke imithetho eminye yeRiphabliki; begodu ngiyazibopha bengithembisa ngokuzithoba
bonyana ngaso soke isikhathi—
• ngizakuphuhlisa koke okuzakukhulisa iRiphabliki, ngiphikise lokho
okuzayilimaza;
• ngizakuba lilunga lesibethamthetho elithembekako;
• ngizakwenza umsebenzi wami ngamandla wami woke neemphiwo enginazo
ngelwazi lwami loke nekghono, namaqiniso walokho engikukholelwako;
• ngenze ukulunga kibo boke;
• ngizibophelele ekwenzeni okungcono kuRiphabliki nebantwini bayo.
(nangabe kuthathwa isifungo: UZimu ngibawa angisize.)
Isifungo Namkha Isibopho SaboNgqongqotjhe NamaSekela
WaboNgqongqotjhe
3. Omunye nomunye uNgqongqotjhe neSekela likaNgqongqotjhe, ngaphambi kweJaji
eliKhulu namkha iJaji elibekwe liJaji eliKhulu, ufanele afunge\azibophe ngokulandelako:
Mina u-A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizakwethembeka kuRiphabliki yeSewula
Afrika, begodu ngizakuthobela, ngihloniphe nokuphakamisa umThethosisekelo
nomThetho woke omunye weRiphabliki; Ngizibopha ukuphatha isikhundla
njengoNgqongqotjhe\iSekela likaNgqongqotjhe ngehlonipho nesithunzi; ukuba
ngumeluleki wamambala nothembekileko; ngingavezi ngokunqophileko namkha
ngokungakanqophi indaba okuyifihlo ethulelwe mina; begodu nokwenza imisebenzi
yesikhundla sami ngokutlhogomela nangekghono lami loke.
(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)
Iimfungo Namkha Iimbopho Zamalunga WesiBethamthetho SeNarha
Iinthunywa Zasafuthi ZomKhandlu Ongamele IimFunda Namalunga
WeemBethamthetho ZeemFunda
4. (1) Amalunga wesiBethamthetho seNarha, amalunga azithunywa ngokuzeleko
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda namalunga weemBethamthetho
zeemFunda, ngaphambi kweJaji eliKhulu namkha umehluleli okhonjwe liJaji
eliKhulu, bafanele bafunge\bazibophe ngokulandelako:
IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO
150
Mina, A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizokwethembeka kuRiphabliki
yeSewula Afrika, begodu ngizakuthobela, ngihloniphe nokuphakamisa
umThethosisekelo nomThetho woke weSewula Afrika, begodu ngithembisa
ngokuzibopha ukwenza imisebenzi yami njengelunga lesiBethamthetho\
elithunyelwe ngokuzeleko kumKhandlu weNarha ongamele iimFunda\lunga
lesiBethamthetho sesiFunda C.D ngekghono lami loke.
(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)
(2) Abantu abazalisa isikhundla kwesiBethamthetho seNarha, esiqhemeni samalunga
athunyelwe ngokuzeleko namkha esiBethamthethweni sesiFunda bangafunga
namkha bazibophe ngokuqinisekisa ngokulandela isigatjana (1) ngaphambi
koSihlalo wesiBethamthetho seNarha, umKhandlu weNarha ongamele iimFunda
namkha iimBethamthetho zeemFunda, ngokuhlukahlukana.
Isifungo Namkha Isibopho SaboNdunakulu, AboMjaphethe
BaboNdunakulu Begodu Namalunga WeenGungu ZemiKhandlu
YeemFunda
5. UNdunakulu namkha uMjaphethe kaNdunakulu wesiFunda, elinye nelinye ilunga
lesiGungu somKhandlu wesiFunda, ngaphambi kweJaji eliKhulu namkha iJaji elikhonjwe
liJaji eliKhulu kumele bafunge\bazibophe ngokulandelako:
Mina, A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona ngizokwethembeka kuRiphabliki yeSewula
Afrika begodu ngizakuthobela, ngihloniphe bengiphakamise umThethosisekelo
nomThetho woke omunye weRiphabliki; begodu ngizibopha ukuphatha isikhundla
njengoNdunakulu\ilunga lomKhandlu wezokuphatha wesiFunda C.D. ngehlonipho
nangesithunzi; ukuba ngumeluleki wamambala nothembekileko; nokungavezi
ngokunqophileko namkha ngokungakanqophi indaba eyifihlo ethulelwe mina; begodu
nokwenza imisebenzi yesikhundla ngekghono lami eliphezulu.
(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)
Iimfungo Namkha Iimbopho ZeemPhathiswa ZomThetho
6. (1) Elinye nelinye iJaji namkha uMjaphethe weJaji, ngaphambi kweJaji eliKhulu,
kumele lifunge / lizibophe ngokulandelako:
IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO
151
Mina, A.B. ngiyafunga\ngiyazibopha bona njengeJaji leKhotho yomThethosisekelo
\ iKhotho ePhakemeko yezokuBuyekeza iinGwebo \ iKhotho ePhakemeko/
iKhotho E.F, ngizakwethembeka kuRiphabliki yeSewula Afrika, ngizakuphakamisa
nokuvikela umThethosisekelo begodu ngizakwenza okulungileko kibo boke abantu
ngokulingana ngaphandle kokwesaba, ukuthatha ihlangothi namkha ukukhubaza,
ngokukhambisana nomThethosisekelo nomThetho.
(Nangabe kuthathwa isifungo: uZimu ngibawa angisize.)
(2) Umuntu obekwe esikhundleni sokuba liJaji eliKhulu ongasilo iJaji esikhathini
sokukhonjwa kwakhe kumele afunge ngaphambi kweSekela leJaji eliKhulu,
nalingekho iJaji lelo kungaba liJaji elisesikhundleni esiphezulu eKhotho
yomThethosisekelo.
(3) IimPhathiswa zomthetho, namaSekela weemPhathiswa zomthetho, ngaphandle
kwamaJaji, kumele zifunge /zizibophe ngokukhambisana nomThetho weNarha.
IHLELO 2: IIMFUNGO KANYE NEEMBOPHO
152
IHLELO 3
IKAMBISO YAMAKHETHO
[IHlelo 3 litjhugululwe ngokwesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiNe lomThetho
womnyaka we-1999, begodu ngokwesigatjana 19 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001 nangesigaba 3 soMthethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho
womnyaka we-2002 kanye nesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane womnyaka
we-2008.]
Ingcenye A
Ikambiso Yamakhetho WeemPhathiswa ZomThethosisekelo
Ukusetjenziswa
1. Ikambiso etjhiwo eHlelenweli isetjenziswa lokha—
(a) isiBethamthetho seNarha sihlanganela ukukhetha uMongameli, namkha
uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo wesiBethamthetho seNarha;
(b) umKhandlu weNarha ongamele iimFunda uhlanganela ukukhetha uSihlalo
namkha iSekela likaSihlalo; namkha;
(c) isiBethamthetho sesiFunda sihlanganela ukukhetha uNdunakulu wesiFunda
namkha uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo wesiBethamthetho.
Ukwenyulwa
2. Emhlanganweni lapha iHlelo lisetjenziswa khona uSihlalo kumele abawe abongikhethani
abanyuliweko.
Iimfuneko ZangokomThetho
3. (1) Ukwenyula kumele kwenziwe eforomini elenzelwe lokho ngokwemithetho etlolwe
ku-ayithemu 9.
(2) Iforomu okwenyulwe kilo kumele litlikitlwe—
(a) malunga amabili wesiBethamthetho seNarha, nangabe kukhethwa
uMongameli namkha uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo
wesiBethamthetho seNarha
(b) ebujameni beenqhema ezimbili zamalunga aziinthunywa weemFunda,
IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO
153
nangabe uSihlalo namkha iSekela likaSihlalo uzokukhethwa; namkha
(c) malunga amabili wesiBethamthetho sesiFunda esithintekako, nangabe
uNdunakulu wesiFunda namkha uSomlomo namkha iSekela likaSomlomo
uzokukhethwa.
(3) Umuntu onyuliweko ufanele atjengise bonyana uyakwamukela ukwenyulwa
kwakhe ngokutlikitla iforomu lokwenyulwa namtjhana elinye nelinye iforomu
eliqinisekiso esitloliweko.
Ukumemezelwa Kwamabizo Wabongikhetheni
4. Emhlanganweni lapha iHlelo lisetjenziswa khona, onguSihlalo kumele amemezele
amabizo wabantu labo abanyulwe njengabongikhetheni, kodwana angeze avumele
ipikiswano.
Ungikhetheni Oyedwa
5. Nangabe kwenyulwe ungikhetheni munye, uSihlalo kumele amemezele ungikhetheni
lowo njengokhethiweko.
Ikambiso Yamakhetho
6. Nangabe abantu abadlula munye benyulwe njengabongikhetheni—
(a) kumele kuthathwe ivowudu kilowo mhlangano ngokuvowuda emsitheleni;
(b) elinye nelinye ilunga elikhambele umhlangano, namkha lokha kumhlangano
womKhandlu weNarha ongamele iimFunda , isiFunda ngasinye
esijanywelweko, singaphosela ivowudu yinye; begodu
(c) umuntu loyo onguSihlalo kumele amemezele ungikhetheni othole
amavowudu wobunengi njengokhethiweko.
Ikambiso Yokukhutjhwa
7. (1) Nangabe akabikhona ungikhetheni othola amavowudu wenengi, ungikhetheni
othola inani lamavowudu elingaphasi kwawo woke kumele akhutjhwe begodu
kuthathwe enye ivowudu kilabo abongikhetheni abaseleko ngokukhambisana
nesigaba 6. Lekambiso kumele ibuyelelwe kube kufike lapha ungikhetheni athola
inengi lamavowudu.
(2) Nangabe abongikhetheni ababili namkha ukwedlula, omunye nomunye wabo
IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO
154
uthole inani lamavowudu elingaphasi kwawo woke, ivowudu ehlukileko
yabongikhetheni labo kumele ithathwe, begodu ibuyelelwe ngokwenani lelo
okudingekako bonyana kuquntwe bona ngimuphi ungikhetheni okumele
ukukhutjhwa.
Imihlangano Eminye Engalandelako
8. (1) Nangabe kwenyulwe abongikhethani ababili kwaphela, namkha nangabe kusele
abongikhetheni ababili kwaphela ngemva kokulandela ikambiso yokukhutjhwa,
begodu labo abongikhetheni ababili bathola inani elilinganako lamavowudu,
umhlangano olandelako kumele ubanjwe ngaphakathi kwamalanga alikhomba,
ngesikhathi esizakubekwa nguSihlalo womhlangano.
(2) Nangabe umhlangano olandelako ubanjwa ngokuya kwesigatjana (1) ikambiso
ebekwe eHlelweneli kumele isetjenziswe emhlanganweni lowo sengathi
bekumhlangano wamathomo wamakhetho lawo athintekako.
Imilayo
9. (1) IJaji eliKhulu kumele lenze imilayo equnta—
(a) ikambiso yemihlangano lapha iHlelweli lisetjenziswa khona;
(b) imisebenzi yananyana ngimuphi umuntu obe nguSihlalo emhlanganweni
lowo begodu nanyana ngimuphi orhelebha loyo onguSihlalo;
(c) iforomu lelo okumele kwethulwe ngalo abenyuliweko;
(d) indlela amakhetho okumele akhanjiswe ngayo.
(2) Imilayo le kumele yaziswe ngendlela equntwe liJaji eliKhulu.
Ingcenye B
Indlela Okuquntwa Ngayo Ukuzibandakanya Kweenhlangano
ZeenThunywa ZeemFunda EmKhandlwini WeNarha Ongamele
IimFunda
1. Inani leenthunywa esiqhemeni seenthunywa ezijamele isiFunda emKhandlwini
weemFunda ongamele iimFunda lapha ihlangano ivela khona, kumele liquntwe
ngokubuyelela inani leenhlalo zehlangano eziphetheko esiBethamthethweni sesiFunda
ngetjhumi begodu imiphumela ihlukaniswe ngenani leenhlalo esiBethamthethweni
IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO
155
kungezelelwe ngasinye.
2. Nangabe ukubalwa ngokwesigaba 1 kuletha inani elidlulileko elingakghoni ukuzaliswa
linani lamalunga aziinthunywa elabelwe ihlangano ngokwesigaba leso, inani elidluleleko
lelo kufanele liphalisane namanye amanani adluleleko atholwa yihlangano enye namkha
iinhlangano, begodu lawo malunga aziinthunywa angakaneli iinhlalo esiqhemeni
kufanele babelwe ihlangano namkha iinhlangano ngokulandela ubunengi ngenani
elidluleleko
3. Nangabe iinsalela eziphalisanako eziqalelelwe ku-ayithemu 2 ziyalingana, iinthunywa
ezingakathunyelwa kumele zifakwe ehlanganweni, namkha eenhlanganweni ngeensalela
ezifanako ngendlela esuka enanini lamavowudu eliphezulu ukuya kweliphasi,
elirekhodiweko leenhlanganwezo ngamakhetho wokugcina wesiBethamthetho sesiFunda
okukhulunywa ngawo.
[I-ayithemu 3 ingezelelwe ngesigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiNe lomThetho womnyaka
we-2009 begodu wajanyiselelwa ngesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko leThoba lomThetho
womnyaka we-2002 kanye nesigaba 5(a) somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho
womnyaka we-2008.]
4. Nangabe iinhlangano ezidlula kweyodwa ezinenani lesalela elifanako zirekhode
amavowudu alinganako emakhethweni wokugcina wesiBethamthetho sesiFunda,
isiBethamthetho esithintekako kumele siphe iinthunywa zeenhlangano ngesalela efanako
neyehlangano abalingana nayo ngokomthetho okhambisana noMthethosisekelo.
[I-ayithemu 4 ingezelelwe sigaba 5(b) soMthethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho
womnyaka we-2008.]
IHLELO 3: IKAMBISO YAMAKHETHO
156
IHLELO 4
IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO
LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA
Ingcenye A
• Ilawulo lamahlathi weendabuko
• Zelimo
• Ubudoyelo beemphaphamtjhini, ngaphandle kwebeentjhabatjhaba nabangekhaya
bangenarheni nebeentjhabatjhaba
• Ukuphathwa kweembandana namalwele
• Amakhasino, imijarho, ukugembula, ukubheja, ukungenela amaphaliswano ngaphandle
kwelotho nezemidlalo
• Ukuvikeleka kwabathengi
• Iindaba zamasiko
• Ilawulo yomonakalo omkhulu owehlileko
• Ifundo kiwo woke amazinga, ngaphandle kwefundo ephakemeko
• Ibhoduluko
• Imisebenzi yezamaphilo
• Ukwakhiwa kwezindlu
• UmThetho wesintu naloyo ophathelene namasiko ngokulawulwa siSahluko 12
somThethosisekelo
• Umthethokambiso welimi nokulawulwa kwamalimi esemthethweni ngendlela isiqalelelo
sesigaba 6 somThethosisekelo sidlulisela ngayo ikghono lokuphathwa kwamalimi
esiBethamthetho sesiFunda.
• Ukulawulwa namkha ukunikelwa bunqopha komsebenzi wokukhutjhwa kweendaba
kuRhulumende wesiFunda ngokulawulwa sigaba 192
• Ukutlhogonyelwa kwemvelo, ngaphandle kweenqiwu neendawo zesitjhaba , iimvande
zeentjalo neentlabagelo ezivela elwandle
• ZobuPholisa ukufika ezingeni lapha iinqalelelo zeSahluko 11 somThethosisekelo zinikela
isiBethamthetho sesiFunda amandla welawulo
• Ilawulo lesilaphazo
IHLELO 4: IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO
LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA
157
• Ukukhula kwesizwe
• Iimali zokudluliswa kwepahla
• Amaziko kaRhulumende aseemFundeni manqophana neendawo zokusebenzela
eziseHlelweneli begodu neHlelweni 5
• Iinkhwelo zomphakathi
• Imisebenzi yomphakathi kwaphela ephathelene neendingo zemiNyango kaRhulumende
yeemFunda ekunikelweni ngezenzelwa ukulawula bunqopha imisebenzi abanikelwe yona
ngaphasi komThethosisekelo lo namkha nanyana kungaba ngimuphi omunye umThetho
• Ukuhlelwa kweeemFunda nentuthuko
• Ilawulo leendlela
• Ukulondwa kwehlabathi
• Ukuvakatjha
• Zerhwebo
• UbuRholi beNdabuko, ngokulawulwa sisaSahluko 12 somThethosisekelo
• Ukuthuthukiswa kweendawo ezisemadorobheni nezisemakhaya
• Ukuthelelwa kweenkoloyi
• Imisebenzi yezehlalakuhle
Ingcenye B
Iindaba ezilandelako ezimanqophana noRhulumende wemaKhaya kufikela ezingeni elitjhiwo
sigaba 155 (a) no (7):
• Isilaphazo lommoya
• Imigomo yokwakha
• Iinsetjenziswa zetlhogomelo yabantwana
• Ukwenziwa kwegezi nerhasi
• Zeencima mlilo
• Ukuvakatjha kwangaphakathi kwendawo
• Amadoyelo weemphaphamtjhini wakaMasipala
• Ukuhlela aboMasipala
• Imisebenzi yezamaphilo yaboMasipala
• Zeenkhwelo zomphakathi kuMasipala
• Zemisebenzi yomphakathi kaMasipala kwaphela ephathelene neendingo zaboMasipala
ukurhelebha ekunikeleni ngezenzelwa ukulawula bunqopha imisebenzi abanikelwe yona
ngaphasi komThethosisekelo lo namkha nanyana kungaba ngimuphi omunye umThetho
IHLELO 4: IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO
LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA
158
• Zemikhumbi, iinkepe, amabhrorho eqa ilwandle, iindawo lapha kujama iinkephe kungafaki
iindaba zemikhumbi zenarha zeentjhabatjhaba
• Ilawulo lamanzi endleleni eendaweni ezinemakhiwo
• Imigomo yezerhwebo
• Imisebenzi yezamanzi nokuhlwengisa ngamanzi leyo erhunyezwe kufika lapha
kumalungana neendlela zokunikela amanzi nokukhambiswa kwamanzi asilapheleko
nesoreji
IHLELO 4: IINDAWO ZOKUSEBENZISA NGASIKHATHISINYE IKGHONO
LESIBETHAMTHETHO SENARHA NESESIFUNDA
159
IHLELO 5
IINDAWO ZOKUSEBENZISA IKGHONO LESIGUNGU
SESIBETHAMTHETHO SESIFUNDA
Ingcenye A
• Ubuhlabelo
• Iinkhwelo zeengulani
• Izindlu zokulonda iincwadi nemitlolo ngaphandle kwezindlu zokulonda iincwadi nemitlolo
zenarha
• IBulungelo leencwadi ngaphandle kweBulungelo leencwadi lenarha.
• Amalayisensi wotjwala
• Amamyuziyamu kungafaki amamyuziyamu weNarha
• Ukuhlelwa kwesiFunda
• Iindaba zamasiko zesiFunda
• Zokuzithabisa ngaphakathi kwesiFunda
• Zemidlalo neendawo zokuzithabisa ngaphakathi kwesiFunda
• Zeendlela nesiphithiphithi ngaphakathi kwesiFunda
• Zokwelatjhwa kweembandana ngaphandle kwelawulo yomsebenzi ofundelwe lokho
Ingcenye B
Iindaba ezilandelako zikaRhulumende weKhaya ukufikela ezingeni elendlalwe kusigaba 155(b)
(a) no (7):
• Indawo zokududa neensetjenziswa zokuzithabisa amathuna, amamotjhara neendawo
zokutjhiswa kweendumbu
• Zokuhlwengisa
• Ilawulo lalokho okulitshwenyo emphakathini
• Ilawulo lokuthengiswa kotjwala emphakathini
• Iindawo zokuhlalisa, ukutlhogomela nokubulunga iinlwana
• Ukukampela namadrada wokukampela
• Ukukhutjhwa kwamalayisense nokulawulwa kweendawo ezithengisela
• umphakathi ukudla
IHLELO 5: IINDAWO ZOKUSEBENZISA IKGHONO LESIGUNGU SESIBETHAMTHETHO SESIFUNDA
160
• Ukulawulwa kweendawo ezithengisela umphakathi utjwala
• Iinsetjenziswa zendawo
• Iindawo neensetjenziswa namkha izinto zokudlala
• Iimaraga
• Ubuhlabelo bukaMasipala
• Iindawo zokuphumula nokuzithabisa
• Iindlela zikaMasipala
• Itjhada elisabaleleko
• Iinkiti (zeenkomo)
• Iindawo zomphakathi
• Ukuthuthwa kwesila namasoreji
• Ukuthengisa eentradini
• Ukukhanyiswa kweentrada
• Zeendlela nokuphagwa kweenkoloyi
IHLELO 5: IINDAWO ZOKUSEBENZISA IKGHONO LESIGUNGU SESIBETHAMTHETHO SESIFUNDA
161
IHLELO 6
AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
[IHlelo 6 itjhugululwe sigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lekuThoma lomThetho womnyaka
we-1997,nangesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho womnyaka we-1998
kanye nangesigaba 20 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu lomThetho womnyaka
we-2001.]
Iinhlathululo
1. EHlelweneli, ngaphandle kwanyana kungakhambisani nomtlolo—
“Isabelo” kutjhiwo ingcenye yeRiphabliki ngaphambi kokuthoma komThethosisekelo
omutjha, ekhabe kuyindawo ngokuya komThethosisekelo weSewula Afrika yebandlululo
ithathwa ezijameleko namkha ezibusako;
“UmThethosisekelo omutjha” kutjhiwo umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1996
“UmThetho wombuso owadlulako” kutjhiwo umThetho ophasiswe ngaphambi kobana
umThethosisekelo odlulileko uthome;
“UmThethosisekelo odlulileko” kutjhiwo umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1993 (umThetho wenomboro 200).
Ukuragela Phambili Komthetho Okhona
2. (1) Woke umthetho ogade usebenza lokha umThethosisekelo omutjha uthoma
ukusebenza, uragela phambili ngokusebenza, ngaphasi kwalokhu—
(a) nanyana ngiliphi itjhugululo namkha ukwesulwa; begodu
(b) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.
(2) UmThetho wombuso owadlulako usaragela phambili ngokusebenza
ngokwesigatjana (1)—
(a) awunakho ukusetjenziswa okubanzi, ngokwesifunda nanyana gayiphi indlela,
kunokobana beyinjalo ngaphambi komThethosisekelo odlulileko usetjenziswe
ngaphandle usulwe ngokulandelana bona ube nokusetjenziswa okubanzi;
begodu
(b) uragela phambili nokusetjenziswa baphathi labo egade bawusebenzisa
ngesikhathi umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
162
Ihlathululo Lomthetho Osesekhona
3. (1) Ngaphandle kwanyana ungakhambisani nomqondo namkha ungakhambisani,
kwananyana ngiwuphi umThetho lowo obukade ukhona lokha nakuthoma
ukusebenza umThethosisekelo omutjha—
(a) kuRiphabliki yeSewula Afrika namkha umbuso onomaziphathe, kumele
kuthathwe bona kutjhiwo kuRiphabliki yeSewula Afrika ngaphasi
komThethosisekelo omutjha;
(b) ePalamende; isiBethamthetho seNarha namkha indlu yeSinethi kumele
kuthathwe bona kutjhiwo yiPalamende,isiBethamthetho seNarha namkha
umKhandlu weNarha ongamele iimFunda ngaphasi komThethosisekelo
omutjha;
(c) kuMongameli, iSekela likaMongameli, uNgqongqotjhe, iSekela
likaNgqongqotjhe namkha iKhabinedi, kuthathwe bonyana kutjhiwo
uMongameli, iSekela likaMongameli lokuthoma, uNgqongqotjhe, iSekela
likaNgqongqotjhe namkha iKhabinedi ngaphasi komThethosisekelo omutjha,
ngokwesigaba 9 seHlelweli;
(d) kuMongameli weSinethi kumele kuthathwe bonyana kutjhiwo uSihlalo
womKhandlu weNarha ongamele iimFunda;
(e) kusiBethamthetho sesiFunda, uNdunankulu nofana umKhandlu
wezokuphatha wesiFunda kuthathwe bona kutjhiwo isiBethamthetho
sesiFunda uNdunankulu namkha umKhandlu wezokuphatha ngaphansi
komThethosisekelo omutjha ngokwesigaba 12; eHlelweneli; namkha
(f) elimini elisemthethweni nofana amalimi, kumele kuthathwe bona kutjhiwo
nofana ngiliphi ilimi kulawo asemthethweni ngaphasi komThethosisekelo
omutjha.
(2) Ngaphandle kobanyana ingakhambisani nalokho okutjhiwoko nofana ingafani,
kungaqalwa kunofana ngiwuphi umThetho wombuso owadlulako—
(a) ePalamende, iNdlu yePalamende namkha isiBethamthetho namkha ibandla
lesiBethamthetho nofana umbuso onamaziphathe, kufanele kuthathwe
bonyana kutjhiwo—
(i) iPalamende ngaphasi komThethosisekelo omutjha, nangabe ilawulo
lomThetho lowo lifakiwe namkha linikelwe ngaphasi komThethosisekelo
owadlulako namkha umThetho lo wombuso weNarha; namkha
(ii) isiBethamthetho sesiFunda nakube ukusetjenziswa komThetho
kunikelwe namkha unikelwe ngaphasi komThethosisekelo owadlulako
nofana umThetho wombuso wesiFunda; namkha
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
163
(b) uMongameli womBuso, uNdunakulu, umlawuli namkha esinye isiphathiswa
esiphezulu, iKhabinedi, ibandla laboNgqongqotjhe namkha ibandla
eliphakemeko leRiphabhligi nofana umbuso onomaziphathe kufanele
kuthathwe bona kutjhiwo—
(i) uMongameli ngaphasi komThethosisekelo, nakube ukusetjenziswa
komThetho lowo kunikelwe namkha unikelwe ngaphasi
komThethosisekelo owadlulako namkha eHlelweneli kuKhabinedi;
namkha
(ii) uNdunankulu wesiFunda ngaphasi komThethosisekelo omutjha,
nakube ukulawulwa lokho kunikelwe namkha kunikelwe ngaphasi
komThethosisekelo owadlulako namkha eHlelenweli esiGungwini
seFunda.
IsiBethamthetho seNarha
4. (1) Nanyana ngubani ogade alilunga lesiBethamthetho seNarha ngesikhathi
umThethosisekelo omuntjha uthoma ukusebenza uba, lilunga ngesikhathi
sokuthoma ukusebenza komThethosisekelo.
(2) IsiBethamthetho seNarha njengombana sibunjwe ngokuya kwesigatjana (1) kumele
ithathwe njengekhethwe ngaphasi komThethosisekelo omutjha ngokwesikhathi
esiphela ngomhlaka 30 Apreli 1999.
(3) IsiBethamthetho seNarha libunjwa malunga ama-400 ngokwesikhathi sakhona nje,
ngaphasi kwesigaba 49(4) somThethosisekelo omutjha.
(4) Imigomo neenqunto zesiBethamthetho ezisetjenziswako lokha umThethosisekelo
omutjha uthoma ukusebenza, iragela phambili ngokusebenza ngaphasi
kwetjhuguluko namkha ukwesulwa.
Umsebenzi Ongakaqedwa Ngaphambi KwePalamende
5. (1) Nanyana ngimuphi umsebenzi ongakaqedwa siBethamthetho seNarha lokha
umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza kumele kuragelwe ngawo phambili
ngokuya komThethosisekelo omutjha.
(2) Nanyana ngimuphi umsebenzi ongakaqedwa phambi kweSinethi lokha
umThethosisekelo omutjha nawuthoma ukusebenza, kumele udluliselwe
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda, begodu umKhandlu loyo kumele
uragele phambili ngomsebenzi loyo ngokuya komThethosisekelo omutjha.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
164
Amakhetho WesiBethamthetho SeNarha
6. (1) Amakhetho wesiBethamthetho seNarha angeze abanjwa ngaphambi kwamhlana
zima-30 kuSihlabantangana 1999 ngaphandle kwalokha isiBethamthetho seNarha
lipheliswe ngokwesigaba 50(2), ngemva kokuzwakalisa ivowudu yokungabi
nethemba kuMongameli ngokulandela isigaba 102(2) somThethosisekelo omutjha.
(2) Isigaba 50(1) sijamiswa kwesikhatjhana bekube mhlana amalanga ama-30
kuSihlabantangana 1999.
(3) Nangaphandle kwalokhu umThethosisekelo ogadungileko wesuliwe, iHlelo 2
lomThethosisekelo lowo njengobana utjhugululo sesingezelelo A seHlelweli
sizakusebenza—
(a) bekufike amakhetho wokuthoma wesiBethamthetho seNarha gaphasi
komThethosisekelo omutjha;
(b) ukulahlekelwa bulunga besiBethamthetho seNarha ngaphasi kwamajamo
obungayamaniko nalobo obutjhiwo esigabeni 47(3) kumThethosisekelo
omuntjha; begodu
(c) Ekuzalisweni kweenkhundla zesiBethamthetho seNarha, ukungezelelwa,
ukubuyekezwa nokusebenziswa kwamarhelo weenhlangano ekuzaliseni
iinkhundla, bekufike amakhetho wesibili wesiBethamthetho seNarha ngaphasi
komThethosisekelo omutjha.
(4) Isigaba 47(4) somThethosisekelo omutjha siyajanyiswe bekufike amakhetho wesibili
wesiBethamthetho seNarha ngaphasi komThethosisekelo omutjha.
UmKhandlu WeNarha Ongamele IimFunda
7. (1) Ngokwesikhathi esiphela msinyana ngaphambi kokuhlala kokuthoma
kwesiBethamthetho sesiFunda okubanjwa emva kwamakhethwaso wokuthoma
ngaphasi komThethosisekelo omutjha—
(a) ukujanyelwa kweenhlangano eenthunyweni zesiFunda eziya emKhandlwini
weNarha ongamele iimFunda, kumele kufane nokujanyelwa kweenhlangano
eenthunyweni zesiFunda lapha amaSinethi ali-10 wesiFunda enyulwa khona
ngokuya kwesigaba 48 somThethosisekelo ogadungileko; begodu
(b) ukunikelwa kwamalunga aziinthunywa zasafuthi namalunga athunyelwe
kwesikhathana kweenhlangano ezijanyelweko esiBethamthethweni sesiFunda
kungaleli hlobo:
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
165
ISIFUNDA IINTHUNYWA ZASAFUTHI IINTHUNYWA
EZIKHETHEKILEKO
1. IPumalanga-Kapa ANC 5
NP 1
ANC 4
2. IFreystata ANC 4
FF 1
NP 1
ANC 4
3. IGauteng ANC 3
DP 1
FF 1
NP 1
ANC 3
NP 1
4. IKwaZulu-Natal ANC 1
DP 1
IFP 3
NP 1
ANC 2
IFP 2
5. IMpumalanga ANC 4
FF 1
NP 1
ANC 4
6. ITlhagwini-Kapa ANC 3
FF 1
NP 2
ANC 2
NP 2
7. ITlhagwini ANC 6 ANC 4
8. ITlhagwini Tjhingalanga ANC 4
FF 1
NP 1
ANC 4
9. ITjhingalanga-Kapa ANC 2
DP 1
NP 3
ANC 1
NP 3
(2) Ihlangano ejanyelwe ngaphakathi kwesiBethamthetho sesiFunda—
(a) kumele yenyule amalunga aziinthunywa zasafuthi hlangana nabantu abagade
bamaSinethi lokha umThethosisekelo omutjha nawuthoma ukusebenza
begodu bayaphumelela ukusebenza njengamalunga athunyelwe ngokuzeleko;
begodu
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
166
(b) inganyula abanye abantu njengamalunga athunyelwe safuthi kwaphela
nangabe abakho abagade bamaSinethi abaphumelelako namkha inani labo
liyatlhayela.
(3) IsiBethamthetho sesiFunda kumele sikhethe amalunga athunyelwe ngokuzeleko
ngokukhambisa nezenyulo zeenhlangano.
(4) Iingatjana (2) nesesi- (3) zisetjenziswa kwaphela lokha nakukhethwa amalunga
athunyelwe safuthi emKhandlwini weNarha kwamathomo.
(5) Isigaba 62 (1) somThethosisekelo omutjha asizukusetjenziswa ekwenyulweni
nekukhethweni kwalaba egade bamaSinethi njengamalunga athunyelwe safuthi
ngokulandela isigabesi.
(6) Imilayo nemiyalo yeSinethi egade zisetjenziswa lokha umThethosisekelo
omutjha nawuthoma ukusebenza, kumele isetjenziswe malungana nemisebenzi
yomKhandlu weNarha ekufikeni ezingeni lapho ingasetjenziswa khona, ngaphasi
kwananyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa.
Labo Egade BamaSinethi
8. (1) Loyo egade ayiSinethi ongakakhethwa ukuba lilunga elithunyelwe safuthi
emKhandlwini weNarha ongamele iimFunda ulungelwa ukuba lilunga
lesiBethamthetho sesiFunda enyulwa kiso ukuba yiSinethi ngokulandela isigaba 48
somThethosisekelo ogadungileko.
(2) Nangabe loyo egade ayiSinethi uzikhethela ukungabi lilunga lesiBethamthetho
sesiFunda, loyo muntu uthathwa njengomuntu otjhiye phasi isikhundla sobuSinethi
ngelanga phambi bona umThethosisekelo uthome ukusebenza.
(3) Umrholo, izabelo ezingezelela umrholo nemivuzo yalowo begade ayiSinethi
okhethwe njengelunga elisithunywa ngokuzeleko angeze wehlizwe ngebanga
kwaphela lokukhethwa lokho.
IsiGungu SeNarha
9. (1) Nanyana ngubani egade anguMongameli, iSekela likaMongameli, uNgqongqotjhe
namkha iSekela likaNgqongqotjhe weRiphabliki ngaphasi komThethosisekelo
ogadungileko msinyana phambi kobana umThethosisekelo omutjha uthome
ukusebenza, uzakuragela phambili aphathe isikhundla leso ngokulandela
umThethosisekelo omutjha kodwana ngaphasi kwesigatjana (2).
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
167
(2) Bekufike mhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana 1999 iingaba 84, 89, 90,
91, 93 nama-96 zomThethosisekelo omutjha zizakuthathwa njengezifundeka
njengobana kwendlalwe esiNamathiselweni B seHlelweli.
(3) Isigatjana (2) asivimbeli uNgqongqhotjhe obegade ayiSinethi ngesikhathi
umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, bona aragele phambili ukuba
nguNgqongqhotjhe otjhiwo esigabeni 91(1) (a) somThethosisekelo omutjha,
njengombana isigabeso sifundeka esiNamathiselweni B.
IimBethamthetho ZeemFunda
10. (1) Nanyana ngimuphi umuntu okhabe alilunga namkha isiphathiswa
sesiBethamthetho sesiFunda masinya ngaphambi kobana umThethosisekelo
omutjha uthome ukusebenza uba lilunga namkha siphathiswa sesiBethamthetho
saleso sifunda ngaphasi komThethosisekelo omutjha, begodu uphatha isikhundla
njengelunga namkha isiphathiswa ngokulandela umThethosisekelo omutjha
begodu namkha ngimuphi umThethosisekelo ongaphasiswako.
(2) IsiBethamthetho sesiFunda njengobana sibunjwe ngokulandela isigatjana
(1) kumele sithathwe njengesikhethwe ngokuya komThethosisekelo omutjha
ngokwesikhathi esiphela mhlana amalanga am- 30 kuSihlabantangana 1999.
(3) Ngokwesikhathi saso esiphela mhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana
1999, begodu nangokulawulwa aba sigaba 108(4), isiBethamthetho sesiFunda
sibunjwa malunga abekelwe isiBethamthetho leso ngaphasi komThethosisekelo
ogadungileko kwengezelelwe ngalabo abagade bamaSinethi ababemalunga
wesiBethamthetho ngokulandela isigaba 8 seHlelweli.
(4) Imilayo nemiyalo yeemBethamthetho ezisebenzako masinya ngaphambi
kobana umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza, zizakuragela phambili
nokusebenza ngaphasi kwetjhuguluko nokusulwa.
Amakhetho WeemBethamthetho
11. (1) Nangaphandle kwalokha umThethosisekelo ogadungileko wesulwe, eHlelweni 2
lomThethosisekelo loyo, njengombana itjhugululwe esingezelelweni A eHlelenweni,
isasetjenziswa—
(a) ekukhethweni kwesiBethamthetho samathomo ngaphasi komThethosisekelo
omutjha;
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
168
(b) ekulahlekelweni kobulunga kusiBethamthetho ngaphasi kwamajamo
angezelelwe kulawo atjhiwo esigabeni 106 (3) somThethosisekelo omutjha;
begodu
(c) ekuzaliseni kweenkhundla esiBethamthethweni, nokwengezelelweni,
ukuhlolisisa nokusetjenziswa kwerhelo leenhlangano ekuzaliseni
iinkhundla kuze kufike amakhetho wesibili wesiBethamthetho ngaphasi
komThethosisekelo omutjha.
(2) Isigaba 106 (4) somThethosisekelo omutjha siyajanyiswa ngokumalungana
nesiBethamthetho sesiFunda bekufike amakhetho wesibili ngaphasi
komThethosisekelo omutjha.
IinGungu ZeemFunda
12. (1) Lowo ogade anguNdunakulu namkha ilunga lomKhandlu wezokuphatha wesiFunda
lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, uragela phambili kuleso
sikhundla begodu uphatha isikhundla leso ngokulandela lomThethosisekelo
omutjha namkha ngimuphi umThethosisekelo wesiFunda ozabe umenyezelwe,
kodwana ngaphasi kwesigatjana (2).
(2) Bekufike lapha uNdunakulu akhethwe ngemva kwamakhetho wokuthoma
wesiBethamthetho sesiFunda nakathoma ukusebenza, namkha isifunda
simemezela wawo umThethosisekelo nofana ngikuphi okwenzeka kokuthoma,
isigaba 132 nese-136 somThethosisekelo omutjha kumele zithathwe
njengezifundeka njengokutjhiwo esiNamathiselweni C eHlelweneli.
ImiThethosisekelo YeemFunda
13. UmThethosisekelo wesiFunda ophasiswe ngaphambi bonyana umThethosisekelo omutjha
uthome ukusebenza, kumele uzalise iindingo zesigaba 143 somThethosisekelo omutjha.
Imisebenzi YesiBethamthetho SesiFunda
14. (1) UmThetho omanqophana nanyana ngiyiphi indaba engaphasi kwendawo
yokusebenza etleliswe eHlelweni 4 nelesi- 5 emThethwenisisekelo omutjha begodu
lowo, lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, bewulawulwa
siPhathiswa esingaphakathi kwesiGungu seNarha, unganikelwa nguMongameli,
ngesimemezelo somThetho, esiPhathisweni ngaphasi komKhandlu wezokuPhatha
wesiFunda okhonjwe siGungu somKhandlu lowo wesiFunda.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
169
(2) Ukufika kuzinga lapho kudingeka khona bona ukunikelwa komThetho ngaphasi
kwesigatjana (1) kuphumeleliswe, nguMongameli, ngesimemezelo somThetho
anga—
(a) tjhugulula namkha amukele umThetho olawula ihlathululo namkha
ukusetjenziswa;
(b) lokha nangabe ukunikelwa lokho akusetjenjiswa emThethweni woke
namkha ingcenye yawo, itjhugululwe begodu amemezele kabutjha
namatjhuguluko atjhiwo endimeni (a) namkha, ngaphandle kwazo, lezo
zimiso zizakusetjenziswa ukufika kilelo zinga lokusetjenziswa; namkha.
(c) lawula nofana ngiyiphi indaba edingekako ngokokunikelwa lokhu, kufaka
hlangana ukudluliselwa kwabasenzi, namkha ukudluliselwa kwepahla,
iinkolodo, amalungelo neembopho kusuka kulunga leKhabhinethe namkha
lesiGungu somKhandlu wesiFunda namkha nanyana ngimuphi umNyango
womBuso, ukuphatha, amaphiko wezokuphepha namkha amanye amaziko.
(3) (a) Ikhopi yesinye nesinye isimemezelo esikhitjhwe ngokuya isigatjana (1)
namkha (2) kumele ithulwe ebandleni lesiBethamthethi nemKhandlwini
weNarha ongamele iimFunda ngaphakathi kwamalangana ali-10 wokwaziswa
kwesimemezelweso.
(b) Nangabe isiBethamthetho seNarha nomKhandlu weNarha ongamele iimFunda
ngesiqunto angasivumeli isimemezelo namkha nanyana ngiyiphi ingcenye
yaso, isimemezelo namkha isiqalelelo siphelelwa sikhathi, ngaphandle kobana
kuthinteke—
(i) ukuba semthethweni kwakho koke okwenziwe ngokuya
kwesimemezelweso ngaphambi kobana siphelelwe sikhathi; namkha
(ii) amalungelo neenfanelo ezitholakele namkha iimbopho nemisebenzi
enikelwe ngaphambi kobana kuphele isikhathi.
(4) Nangabe umThetho unikelwa ngaphasi kwesigatjana (1) nanyana ngikuphi okhunye
okukhonjwa emthethweni esiPhathisweni esiwulawulako, kumele kuhlathululwe
siphathiswa okunikelwe kiso.
(5) Nanyana ngimuphi umsebenzi womThetho onikelwe ngaphasi kwesigaba 235(8)
somThethosisekelo ogadungileko kufaka hlangana nanyana ngiliphi itjhuguluko,
ukwamukela namkha ukwesula nesimemezelo esenziwe kabutjha mThetho omunye
nomunye begodu nanyana ngiliphi igadango elithethwe ngaphasi kwalesosigaba,
kuthathwa njengokwenziwe ngaphasi kwesigaba lesi.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
170
Umthetho Okhona Ongaphandle Kwamandla WePalamende Wokwenza
Umthetho
15. (1) IsiPhathiswa esingaphakathi kwesiGungu seNarha esitjheja nanyana ngimuphi
umthetho owela ngaphandle kwamandla wePalamende wokwenza umthetho,
ngesikhathi lapha umThethosisekelo uzabe uthoma khona ukusebenza, sona
siragela phambili ngokuba namandla phezu komThetho lowo bekufike lapha
unikelwa khona isiPhathiswa sesiGungu sesiFunda ngokuya kwesigaba 14
seHlelweli.
(2) I-ayithemana (1) iphelelwa sikhathi emva kweminyaka emibili umThethosisekelo
omutjha uthome ukusebenza.
Amakhotho
16. (1) Enye nenye ikhotho okufaka hlangana namakhotho wabaRholi beNdabuko
agade avele akhona maduze ngaphambi kobanyana umThethosisekelo omutjha
uthome ukusebenza, azakuragela phambili ngokusebenza nokusebenzisa
amandla anikezwe wona ngokulandela umThetho othintana nawo, begodu
omunye nomunye ophethe isikhundla sokuba ngumahluleli uzakuragela phambili
ngokuphatha lesosikhundla ngokulandela umThetho othintana nalesosikhundla,
ngaphasi kwalokho—
(a) nanyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa komThetho lo; begodu
(b) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.
(2) (a) Ikhotho yomThethosisekelo esungulwe ngokomThethosisekelo ogadungileko
izakuba yikhotho yomThethosisekelo ngaphasi komThethosisekelo omutjha.
(b)…….
[I-ayithemana (b) isulwe ngokwesigaba 20 (a) somThethosisekelo oliTjhugululo lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
(3) (a) Ikhotho ePhakemeko yezokuBuyekeza yeSewula Afrika izakuba yikhotho
ePhakameko yezokuBuyekeza ngaphasi komThethosisekelo omutjha.
(b)…….
[[I-ayithemana (b) isulwe ngokwesigaba 20 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho womnyaka we-2001.]
(4) (a) IKhotho ePhakemeko yesiFunda namkha yesiGodi, yeSewula Afrika namkha
iKhotho ePhakemeko yomBuso weSabelo namkha iNgenye evamileko
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
171
yeKhotho efana naleyo iba yiKhotho ePhakemeko ngaphasi komThethosisekelo
omutjha ngaphandle kwananyana ngiliphi itjhguluko lendawo yayo
yokuphatha, ngokulawulwa nginanyana ngiliphi ihlelo lokuhlanganiswa
elitjhiwo esigatjaneni (6).
(b) Nanyana ngubani ophethe isikhundla namkha othathwa njengophethe
isikhundla sokuba liJaji eliNgameleko, iSekela leJaji eliNgameleko namkha iJaji
leKhotho elitjhiwo endimaneni (a) lokha umThethosisekelo omutjha uthome
ukusebenza, uzakuba liJaji eliNgameleko, liSekela leJaji eliNgameleko namkha
iJaji leKhotho leyo ngaphasi komThethosisekelo omutjha, ngaphasi kwehlelo
lokuhlanganisa elitjhiwo esigatjaneni (6).
(5) Ngaphandle kwalokha kungakhambisani nokutjhiwo ngaphakathi namkha
kungafaneli ngokusobala, okutjhiwo kunanyana ngimuphi umThetho namkha
ikambiso—
(a) IKhotho yomThethosisekelo ngaphasi komThethosisekelo ogadungileko
ifanele ihlathululwe sengathi kutjhiwo iKhotho yomThethosisekelo ngaphasi
komThethosisekelo omutjha;
(b) IKhotho ePhakemeko yezokubuyekeza yeSewula Afrika kumele ihlathululwe
sengathi kutjhiwo iKhotho ePhakemeko yezokuBuyekezwa; begodu
(c) Ingcenye yeKhotho ePhakemeko yesiFunda namkha yesiGodi yiKhotho
ePhakemeko yeSewula Afrika namkha iKhotho ePhakemeko yeNarha
ezijameleko namkha ingcenye ejwayelekileko yeKhotho leyo, kumele
ihlathululwe sengathi kutjhiwo iKhotho ePhakemeko.
(6) (a) Ngokurhaba okukghonakalako emva kobona umThethosisekelo omutjha
uthome ukusebenza, amakhotho woke okufaka hlangana ukwakhiwa,
ukubunjwa, ukusebenza namandla wawo nemithetho yoke ethintana
nayo, okumele atjhugululwe ngokwehlelo lokuhlanganisa ngomnqopho
wokusungula ihlelo lekambiso yezobulungiswa elikhambisana neendingo
zomThethosisekelo omutjha.
(b) ilunga leKhabinedi eliziphendulela kwezekambiso yezobulungiswa, emva
kokuthintana neKomitjhana yeKambiso yezoBulungiswa kumele lihlongoze
ukuthoma kwehlelo lokuhlanganisa elibonelelwa epharagrafini (a).
(7) (a) Nanyana ngubani osesikhundleni, umThetho wokutjhugulula
umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika we-2001, uthoma
ukusebenza njenge—
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
172
(i) Mongameli weKhotho yomThethosisekelo, uba liJaji eliKhulu njengaba
kutjhiwo esigabeni 167 (1) somThethosisekelo omutjha;
(ii) iSekela likaMongameli weKhotho yomThethosisekelo, liba liSekela leJaji
eliKhulu njengombana kutjhiwo esigabeni 167 (1) somThethosisekelo
omutjha;
(iii) Jaji eliKhulu liba nguMongameli weKhotho ekulu yokudlulisa imilandu
njengombana kutjhiwo esigabeni 168 (1) somThethosisekelo omutjha.
(iv) iSekela leJaji eliKhulu, liba liSekela likaMongameli weKhotho eKulu
yokudlulisa imilandu njengombana kutjhiwo esigabeni 168 (1)
somThethosisekelo omutjha.
(b) yoke imiyalo nemithetjhwana neenqophiso ezenziwa nguMongameli
weKhotho yomThethosisekelo namkha iJaji eliKhulu usebenzile msinyana
ngaphambi kokusebenza komThetho wokutjhugulula umThethosisekelo
weRiphabliki yeSewula Afrika yomnyaka we-2001, uthoma ukusebenza
kufikela usulwa namkha utjhugululwa.
(c) Ungaphandle kokuthi kungakhambisani nokumumethweko namkha
kungakhambisani, ukutjheja komunye nomunye umThetho namkha ikambiso
eJajini eliKhulu namkha kuMongameli woKhotho yomThethosisekelo, kumele
kuthathwe njengokutjhejwe neJaji eliKhulu njengombana kutjhiwo esigabeni
167 (1) somThethosisekelo omutjha.
[I-ayithemana (7) ifakwe ngokwesigaba 20 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiThandathu
lomThetho we- 2001.]
Imilandu Esaleleko
17. Ukuzwelelwa kwemilandu neembawo ezisalele emva maduze ngaphambi kobonyana
umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza, kumele kuragelwe phambili ngazo
begodu ziqedwe sengathi umThethosisekelo omutjha awukamemezelwa, ngaphandle
kwalokha iinrhuluphelo zobulungiswa zibeka iindingo ezahlukileko.
Amandla Wokutjhutjhisa
18. (1) Isigaba 108 somThethosisekelo ogadungileko siragela phambili ukuba namandla
womThetho kuze kufike lapha umThetho weNarha obonelelwa kusigaba 179
somThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza. Isigaba lesi asithintani
nokubekwa esikhundleni komNqophisi-mazombe wezobuTjhutjhisi ngaphasi
kwesigaba 179.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
173
(2) Umtjhutjhisi-mazombe ophethe isikhundla lokha umThethosisekelo omutjha
uthoma ukusebenza, uragela phambili ngokusebenza ngokomThetho osetjenziswa
li-ofisi lakhe, ngaphasi kwe-ayithemana (1).
Ukufunga Nokuzibopha
19. Umuntu lowo oragela phambili esikhundleni ngokuya kweHlelweli begodu lowo othethe
isifungo sesikhundla namkha isibopho ngaphasi komThethosisekelo ogadungileko
angeze akatelelwa ukubuyelela isifungo sesikhundla leso namkha ‘isibopho ngaphasi
komThethosisekelo omutjha.
Amanye Amaziko Abunjwe MThethosisekelo
20. (1) Kilesisigaba “amaziko abunjwe mThethosisekelo” kutjhiwo—
(a) UmVikeli womPhakathi;
(b) IKomitjini yamaLungelo wobuNtu;
[Indima (b) itjhugululwe sigaba 4 somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho womnyaka
we-1998.]
(c) iKomitjhini yokuLingana ngokoBulili;
(d) umHloliincwadizombelele;
(e) i-Reserve Bank yeSewula Afrika;
(f) iKomitjhini yezeeMali neeMali zomBuso;
(g) iKomitjhini yeKambiso yezoBulungiswa; namkha
(h) iBhodo yamaLimi woKe weSewula Afrika.
(2) Iziko elisungulwe mThethosisekelo ogadungileko namkha ngaphasi kwawo liragela
phambili ngokusebenza ngokulandela umThetho osetjenziswa kilo, begodu
omunye nomunye ophethe isikhundla sokuba lilunga lekomitjhana, ilunga leBhodo
yeBhanga ePhakathi, umVikeli womPhakathi namkha umHloliincwadizombelele
uzakuragela phambili ukuphatha isikhundla leso ngokulandela umThetho olawula
isikhundla leso, ngaphasi—
(a) kwananyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa kwaloyo mThetho;
begodu
(b) kwalokha kukhambisana nomThethosisekelo omutjha.
(3) Iingatjana 199(1), 200(1), (3) nesesi-(5) ukufika kwese-(11) nesama- 201 ukufika
ema-206 womThethosisekelo ogadungileko ziragela phambili ukusebenza
kufikela zesulwa mThetho wePalamende ophasiswe ngokulandela isigaba 75
zomThethosisekelo omutjha.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
174
(4) Amalunga weKomitjhini yeKambiso yezoBulungiswa abatjhiwo esigabeni 105(1) (h)
somThethosisekelo ogadungileko abasabi malunga weKomitjhni lokha amalunga
atjhiwo esigabeni 178(1)(i) somThethosisekelo omutjha abekwa eenkhundleni.
(5) (a) UmKhandlu we-Volkstaat osungulwe ngokuya komThethosisekelo
ogadungileko uragela phambili ngokusebenza ngokulandela umThetho
othintana nawo, begodu lowo ophethe isikhundla njengelunga lomKhandlu
lowo lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza, uragela phambili
ngokuphatha isikhundla ngokulandela umThetho othintana nalesosikhundla,
ngaphasi kwaloku—
(i) ukutjhugululwa namkha ukwesulwa kwaloyo mThetho; begodu
(ii) ngokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.
(b) Iingaba 184A nese-184B (1) (a), (b) nesika-(d) zomThethosisekelo
ogadungileko ziragela phambili ngokuba namandla bekufike lapha
zesulwa mThetho wePalamende ophasiswe ngokulandela isigaba 75
somThethosisekelo omutjha.
UkumEnyezelwa KomThetho Ngokweemfuno ZomThethosisekelo
21. (1) Lokha umThethosisekelo omutjha utlhoga ukumenyezelwa komThetho weNarha
namkha umThetho wesiFunda, lowo mThetho kumele umenyezelwe siPhathiswa
esifaneleko ngaphakathi kwesikhathi esizwakalako.
(2) Isigaba 198(b) somThethosisekelo omutjha angeze sakatelelwa kuze kufezeke
isikhathi lapha umThetho obonelelwa kuleso sigaba umemezelwa khona.
(3) Isigaba 199(3)(a) somThethosisekelo omutjha angeze sakatelelwa ngaphambi
kokwedlula iinyanga ezintathu ngemva kobana umThetho obonelelwe esigabenesi
sele umenyezelwe.
(4) UmThetho weNarha obonelelwa esigabeni 217(3) kumele umenyezelwe
ngaphakathi kweminyaka emithathu kusukela ngelanga umThethosisekelo omutjha
uthome ukusebenza ngalo, kodwana ukungabikhona komThetho lo ngaleso sikhathi
akuvimbeli ukusetjenziswa kwekambiso etjhiwo esigabeni 217(2).
(5) Bekufike isikhathi lapha umThetho wePalamende otjhiwo esigabeni 65 (2)
somThethosisekelo omutjha umemezelwa, esinye nesinye isiBethamthetho
sesiFunda singaqunta indlela yaso yekambiso ngelokho sizakudlulisela amandla
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
175
waso kubajameli baso bonyana baphosele amavuwudu ebujameni baso
kumKhandlu weNarha ongamele iimFunda.
(6) Bekufike isikhathi lapha umThetho otjhiwo esigabeni 229(1) (b) somThethosisekelo
omutjha umemezelwa khona, uMasipala uhlala anamandla wokubhadelisa
imithelo, namkha umthelo loyo bewuvele unamandla wokuyibhadelisa lokha
umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza.
Ibumbano Lesitjhaba Nokulibalelana
22. (1) Nanyana kutjho ezinye iingaba zomThethosisekelo omutjha begodu nanyana
umThethosisekelo ogadungileko wesulwe, zoke iingaba ezimalungana
nokulibalelwa kumThethosisekelo ogadungileko ngaphasi kwesihloko “ibumbano
lesitjhaba nokulibalelana” zithathwa njengengcenye yomThethosisekelo omutjha
kilezo mfisakalelo zomThetho wokuthuthukisa iBumbano lesiTjhaba nokuBuyelana,
1995 (umThetho 34 we-1995) njengoba utjhugululiwe, okufaka hlangana nokuba
namandla womThetho kwawo.
(2) Ngokwehloso ye-ayithemu (1), ilanga lamhlana amalanga asi-’6 kuNobayeni 1993’
elitholakala eenqalelelweni zomThethosisekelo omdala ngaphasi kwesihloko ‘
iBumbano lesiTjhaba nokuBuyelana’ kumele ilungiswe ngokobana ithi, amalanga
nakali‘ 11 kuMrhayili 1994’”.
[I-ayithemana (2) ifakwe ngokwesigaba 3 somThethosisekelo oliTjhuguluko lokuThoma lomThetho
womnyaka we-1997.]
Umtlolo WamaLungelo WobuNtu
23. (1) UmThetho weNarha obonelelwa eengabeni 9(4), 32(2) nesama-33(3)
zomThethosisekelo omutjha okumele umemezelwe ngaphakathi kweminyaka
emithathu kusukela ngelanga umThethosisekelo omutjha uthoma ngalo
ukusebenza.
(2) Kuze kufike isikhathi lapho umThetho obonelelwa eengabeni 32(2) nesama- 33(3)
zomThethosisekelo omutjha umemezelwa—
(a) Isigaba 32(1) kumele sithathwe nje ngesifundeka ngalendlela:
“(1) Omunye nomunye umuntu unelungelo lokubonelelwa ngombiko woke
ophethwe mBuso namkha elinye nelinye lamagatja wawo, kwelinye nelinye
izinga lombuso kufikela lapho umbiko lowo utlhogekako ekusetjenzisweni
namkha ekuvikeleni nanoma ngimaphi amalungelo wabo;” begodu
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
176
(b) Iingaba 33(1) nesesi- (2) kumele zithathwe njengezifundeka ngalendlela:
“Omunye nomunye umuntu onelungelo —
(a) legadango lezokuphatha elisemthethweni lokha nanyana ngiliphi
lamalungelo wabo namkha iinrhuluphelo zithinteka namkha zithuselwa;
(b) legadango lekambiso elifaneleko lokha nofana ngiliphi lamalungelo
wabo namkha iimfisakelo ezisemthethweni zithinteka namkha
zithuselwa;
(c) lokunikelwa kwamabanga atlolwe phasi ngedango lezokuphatha
elithinta nofana ngiliphi lamalungelo namkha iinrhuluphelo zabo
ngaphandle kwalokha amabanga wegadango lelo azisiwe; begodu
(d) isenzo sezokuphatha esilungileko malungana namabanga anikelweko
lapho elinye nelinye lamalungelo wabo lithinteka namkha lithuselwa
khona.”.
(3) Iingaba 32(2) nesama-33(3) zomThethosisekelo omutjha ziphelelwa sikhathi
nangabe umThetho obonelelwa kilezongaba, ngokuhlukahlukana, awumemezelwa
ngaphakathi kweminyaka emithathu kusukela ngelanga umThethosisekelo omutjha
uthoma ukusebenza.
Ukuphatha KwakaRhulumende Nezokuphepha
24. (1) Iingaba 82(4) (b), 215, 218(1), 219(1), 224 ukufikela ema-228, 236(1), (2),
(3), (6), (7)(b) nesobu- (8), 237(1) nesesi- (2)(a) sama- 239(4) nesesi- (5)
zomThethosisekelo ogadungileko ziragela phambili nokusebenza kwangathi
umThethosisekelo ogadungileko awukasulwa, ngaphasi kwalokhu—
(a) amatjhuguluko weengaba lezo njengokutjhiwo esiNgezelelweni D;
(b) namkha ngiliphi itjhuguluko olisezakwenzwa namkha ukusulwa kwalezo
iingaba zomThetho wePalamende ophasiswe ngokulandela isigaba 75
somThethosisekelo omutjha; begodu
(c) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.
(2) IKomitjhana yezabaSebenzi bakaRhulumende namaKomitjhini weensebenzi
zikaRhulumende weemFunda etjhiwo eSahlukweni 13 somThethosisekelo
ogadungileko, uragela phambili ngokusebenza ngokuya kweSahlukweso begodu
nomThetho othintana nawo kube kwanga iSahlukweso asikatjhugululwa, bekufike
isikhathi lapha iKomitjhini begodu namaKomitjhini wemisebenzi yeemFunda
apheliswa khona mThetho wePalamende ophasiswe ngokuya kwesigaba 75
somThethosisekelo omutjha.
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
177
(3) Ukwesulwa komThethosisekelo ogadungileko akuthintani nesimemezelo somThetho
esikhutjhwe ngaphasi kwesigaba 237(3) somThethosisekelo ogadungileko begodu
namkha ngisiphi isimemezelo somThetho esinjalo siragela phambili ngaphasi ko—
(a) nanyana ngiliphi itjhuguluko namkha ukwesulwa; begodu
(b) nokukhambisana nomThethosisekelo omutjha.
Ukungavunyelwa Okungezelelweko EsiBethamthethweni
25. (1) Nanyana ngubani odosa iinyanga ezidlula ezili-12 ejele ngaphandle kwehlawulo
ngaphakathi kweRiphabliki lokha umThethosisekelo omutjha uthoma ukusebenza,
akanalungelo lokuba lilunga lesiBethamthetho seNarha namkha isiBethamthetho
sesiFunda.
(2) Ukungabi nelungelo komuntu ngokuya kwe-ayithemana (1)—
(a) kuyaphela nakube umlandu uyasulwa yikhotho yokubuyekeza namkha
isigwebo sehliselwa ngaphasi kwaleso esingathatheli umuntu ilungelo leli;
namkha
(b) kuphela iminyaka emihlanu ngemva kokukhutjhwa kwesigwebo leso.
Umbuso Wendawo
26. (1) Nanyana kuvezwa iinqalelelo eziseengabeni 151,155,156 nese-157
zomThethosisekelo omutjha—
(a) iinqalelelo zomThetho wokudlulisela uRhulumende weKhaya, womnyaka
we-1993 (umThetho 209 womnyaka we-1993) njengobana ungatjhugululwa
ngesikhathi nesikhathi mThetho weNarha okhambisana nomThethosisekelo
omutjha,uhlala usebenza ngokwemiKhandlu kaMasipala ukufikela lapha
umKhandlu kaMasipala ujamiselela umKhandlu loyo namakhetho amakhulu
wokukhethwa komKhandlu kaMasipala emva kokuthoma komThethosisekelo
omutjha; begodu
[I-ayithemana (a) ijanyiselelwe ngokwesigaba 5 (a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili
lomThetho womnyaka we-1998.]
(b) umRholi weNdabuko womphakathi olandela indlela yomThetho wesintu
begodu ahlala endaweni yekhansela yendawo yesikhatjhana, ikhansela
yesikhatjhana yemakhaya namkha ikhansela yabajameli yesikhatjhana etjhiwo
kumThetho wokudlulisela umbuso wendawo, umThetho womnyaka we-1993,
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
178
begodu leyo ikhonjwe njengoba kwendlalwe esigabeni 182 somThethosisekelo
ogadungileko, ngokwesikhundla sakhe, ulungela ukuba lilunga laleyo
khansela kufikela lapho umKhandlu kaMasipala ujamiselela umKhandlu
loyo namakhetho amakhulu wokukhethwa komKhandlu kaMasipala emva
kokuthoma komThethosisekelo omutjha.
[I-ayithemana (b) ijanyiselelwe sigaba 5(a) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho
womnyaka we-1998.]
(2) Isigaba 245(4) somThethosisekelo ogadungileko siragela phambili
ngokusetjenziswa kuzekufike lapha ukusetjenziswa kwesigaba leso kuphelelwa
sikhathi. Isigaba 16(5) nesesi-(6) somThetho wokuDlulisa uRhulumende weKhaya,
womnyaka we-1993 ngeze sasulwa ngaphambi kwamhlana amalanga ama-30
kuSihlabantangana 2000.
[[I-ayithemu (2) itjhugululwe sigaba 5 (b) somThethosisekelo oliTjhuguluko lesiBili lomThetho
womnyaka we-1998.]
Ukulondwa KwemiThetho YePalamende NemiThetho YeemFunda
27. Iingaba 82 nesama-124 zomThethosisekelo omutjha akuthintani nokulondwa
kwemiThetho yePalamende namkha imiThetho yesiFunda isulwe ngaphambi kobana
umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza.
Ukurejistarwa Kwepahla Engakhambiko Yombuso
28. (1) Ekubonisweni kwesitifiketi libandla elifaneleko bona ipahla imhlaba namkha ipahla
engatjhidiko yombuso ingeyombuso othize ngokwesigaba 239 somThethosisekelo
wangaphambili, isikhulu seencwadi zobunikazi kumele senze ukutlolisa okufana
nalokho namkha imitlolo enjalo namkha phezu kwananyana ngiyiphi irejistara,
incwadi yobunikazi namkha omunye umtlolo ukurejistara ipahla engatjhidisekiko
ngebizo likaRhulumende lowo.
(2) Akunamthelo wepahla, imali namkha enye ihlawulo ebhadelwako manqophana
nokutlolisa ngokuya kwe-ayithemana (1).
IHLELO 6: AMALUNGISELELO WESIKHATJHANA
179
ISIKHIBELELO A
AMATJHUGULUKO EHLELWENI 2 EMTHETHWENISISEKELO
OGADUNGILEKO
1. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 1 Nge-ayithemu Elandelako:
“1. Iinhlangano ezitloliswe ngokulandela umThetho weNarha begodu ezingenela
amakhetho wesiBethamthetho seNarha, zizakwenyula abongikhetheni kulawo
makhetho erherhweni labongikhetheni elilungiswe ngokukhambisana neHlelo
lomThetho weNarha.”.
2. Ukujanyiselelwa Kwesigaba 2 Ngokufaka Isigaba Esilandelako Endawenaso:
“2. Iinhlalo zesiBethamthetho seNarha njengombana kubekwe ngokuya
kwesigaba 46 somThethosisekelo omutjha, zizakuzaliswa ngokulandelako:
(a) Iihlalo ezehlukaniswe phakathi ngokulingana ezivela emarhelweni
weengodi ethulwe ziinhlangano ngokwehlukahlukana kwazo enenani
elithileko elibekelwe kesinye nesinye isifunda njengobana kuqunte
iKomitjhini ngamakhetho alendelako wesiBethamthetho seNarha,
kuhlolwe umbiko osekelwe phezu kwephenyo ngokwesayensi
malungana nabavowdti, neenlilo zeenhlangano ezinerhuluphelo.
(b) Ezinye iinhlalo ezehlukaniswe phakathi ngokulingana
ezivela emarhelweni weNarha zombelele ethule iinhlangano
ngokwehlukahlukana, namkha kuvela erhelweni lemfunda lokha
amarherho wenarha engakathulwa.”.
3. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 3 Ngale-ayithemu Elandeako:
“3. Amarhelo wabongikhetheni ethule yihlangano, azakumumatha ngokuzeleko
amabizo angadluli inani labongikhetheni elilingana nenani leenhlalo
wesiBethamthetho seNarha, begodu elinye nelinye irhelao lizakumumatha
amagama lawo ngendlela yokulandelana ezabe aquntwe yihlangano.”.
4. Ukutjhugulula I-ayithemu 5 Ngokuyijamiselela Amagama Angaphambi
Kwepharagrafu (a) Ngokufaka Amagama Alandelako Endawenawo:
“5. Iinhlalo ezitjhiwo ku-ayithemu 2(a) zizakwabelwa ngokweemFunda
eenhlanganwenezo ezingenela amakhetho, ngokulandelako:”.
5. Ngokutjhugulula I-ayithemu 6—
(a) Ngokususa amagama angaphambi kwendima (a) nokubeka amagama
alandelako endaweni yawo:
ISIKHIBELELO A
180
“6. iinhlalo ezitjhiwo ku-ayithemu 2(b) zizakwabelwa iinhlangano
ezingenela amakhetho, ngokulandelako:” begodu
(b) Ngokususa indima (a) nokufaka indima elandelako endaweni yayo:
“(a) inani lamavowudu ngokwesihlalo azakuquntwa ngokuhlukanisa
inani lamavowudu woke aphoselweko ngenarheni ngenani leenhlalo
ngaphakathi kwesiBethamthetho seNarha, kuzaliselwe ngesisodwa,
kuzakuba linani elibalelwa isikhundla sinye.”.
6. Ngokutjhugulula I-ayithemu 7(3) Ngokujamiselela Ipharagrafu (b) Ngokufaka
Ipharagrafu Elandelako Endawenayo:
“(b) inani lamavowudu elibalelwa isihlalo elitjhugululiweko lizakuquntwa
ngokwehlukanisa inani lamavowudu woke aphoselweko ngenarheni,
kukhutjhwe inani lamavowudu aphoselweko ngenarheni mazombe lawo
weenhlangano atjhiwo endimeni (a), ngenani leenhlalo lesiBethamthetho
seNarha, kungezelelwe ngesisodwa, kukhutjhwe inani lamaphelelo leenhlalo
ezabelwe inhlangano leyo ngokulandela ipharagrafu (a).”.
7. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 10 Kufakwe Elandelako Endawenayo:
“10. Inani leenhlalo kwesinye nesinye isiBethamthetho sesiFunda izakuba njengoba
iquntwe ngokulandela isigaba 105 somThethosisekelo omutjha.”.
8. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 11 Nokufakwa Kwe-ayithemu Elandelako
Endawenayo:
“11. Iinhlangano ezitloliswe ngokulandela umThetho weNarha begodu ezingenele
amakhetho wesiBethamthetho sesiFunda, zizakwenyula abongikhetheni
bamakhetho wesiBethamthetho emarhelweni weemfunda alungiswe
ngokukhambisana neHlelo lomThetho weNarha.”.
9. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 16 Nge-ayithemu Elandelako:
“Ukukhonjwa kwabajameli
16. (1) Emva kokubalwa kwamavowudu sekuqediwe, inani abajameli
behlangano enye nenye seliquntiwe begodu nemiphumela yamakhetho sele
imenyezelwe ngokwesigaba 190 somThethosisekelo omutjha, iKhomitjhini,
ngaphakathi kwamalanga amabili kwesimemezelo, izakukhomba erherhweni
labongikhetheni, elaziswe ngokomThetho weNarha abajameli benhlangano
enye nenye ngaphakathi kwesiBethamthetho.
(2) Ngokulandela ukukhonjwa okwenziwe ngokulandela i-ayithemana (1), lokha
ibizo longikhetheni livela erhelweni elidlula elilodwa lesiBethamthetho
namkha erhelweni lawo womabili wesiBethamthetho seNarha
ISIKHIBELELO A
181
ISIKHIBELELO A
nesiBethamthetho sesiFunda (lokha amakhetho wesiBethamthetho seNarha
nesiBethamthetho abanjwa ngesikhathi esisodwa) begodu ungikhetheni
lowo ujamele ukukhonjwa njengomjameli, ihlangano ethule irherho lelo,
ngaphakathi kwamalanga amabili kwesimemezelo leso, izakutjengisa
iKomitjhini bona ngiliphi irhelo elifanele ukusetjenziswa ukukhomba
ungikhetheni lowo namkha ngisiphi isiBethamthetho ungikhetheni lowo
azakusebenza kiso, ekwenzekeni kwalokho ibizo longikhetheni lizakwesulwa
kwamanye amarhelo.
(3) IKomitjhini kumele, yazise amarhelo wabajameli esiBethamthethweni
namkha iimBethamthetho.”..
10. Ukutjhugula I-ayithemu 18 Ngokujamiselela Ipharagrafu (b) Nokufaka
ipharagrafu Elandelako:
“(b) UMjameli ukhethwa njengelunga elisithunywa lasafuthi emKhandlwini
weemFunda weNarha;”.
11. Ukujamiselela I-ayithemu 19 Nge-ayithemu Elandelako:
“19. amarhelo wabo ngikhetheni behlangano etjhiwo esigabeni 16(1)
angazaliselwa kanye kwaphela kwesinye nesinye isikhathi eenyangeni ezili- 12
zokuthoma ezilandela ilanga lelo ukukhonjwa kwabajameli ngokulandela
isigaba 16 kuqedwe ngalo, bonyana kukgonwe ukuzalisa iinkhundla
zesikhatjana: kwaphela lokha ukwengezelelwa lokho kwenziwa ekupheleni
kwalelorhelo.”.
12. Ukujanyiselelwa Kwe-ayithemu 23 Nge-ayithemu Elandelako:
“Iinkhundla ezivulekileko
23. (1) Lokha nakunesikhundla esivulekileko esiBethamthethweni lapha iHlelo
lisebenza khona, ihlangano enyule ilunga elitjhiye isikhundla izakuzalisa
isikhundla leso ngokwenyula umuntu—
(a) lowo ibizo lakhe likhona erherhweni labo ngikhetheni lelo lilunga
elitjhiye isikhundla beka kiso; begodu
(b) omumuntu olandelako olungela begodu ophumelelako ukuthatha
isikhundla erherhweni lelo.
(2) Ukunyula lokuzalisa isikhundla lizakwethulwa kuSomlomo ngendlela
yokutlolwa phasi.
(3) Lokha nangabe ihlangano ejanyelwe esiBethamthethweni iyapheliswa
namkha ayisabikhona begodu namalunga athintekako atjhiya phasi iinhlalo
zabo ngokulandela isigaba 23A (i), iinhlalo lezo ezithintekako zizakwabelwa
182
ISIKHIBELELO A
iinhlangano eziseleko ngendlela efanako tle nalokha sengathi iinhlalo lezo
ziinhlalo ezimukwe ngokulandela isigaba 7 namkha 14, noma ngayiphi indlela
eyenzekako.”.
13. Ukufakwa Kwe-ayithemu Elandelako Ngemva Kwe-ayithemu 23:
“amabanga angezelelweko wokulahlekelwa bulunga eemBethamthethweni
23A. (1) Umuntu ulahlekelwa bulunga besiBethamthetho lapha iHlelweli
lisetjenziswa khona, nangabe umuntu lowo akasabililunga lehlangano leyo
enyule umuntu loyo nje ngelunga lesiBethamthetho.
(2) Nangaphandle kwe-ayithemana (1) enye nenye ihlangano yezombanganarha
ekhona ingatjhugulula ibizo layo ngesikhathi esinye nesinye.
(3) UmThetho wePalamende, ngaphakathi kwesikhathi esizwakalako emva
bona umThethosisekelo omutjha uthome ukusebenza, ungaphasiswa
ngokukhambisana nesigaba 76(1) somThethosisekelo omutjha bona
utjhugulule le-ayithemu ne-ayithemu 23 ukubonelela indlela leyo
ngayo kukgonakalako bona ilunga lesiBethamthetho elitjhiya phasi
ubulunga behlangano emenyulile, aragele phambili ngokuba lilunga
lesiBethamthethweso.
(4) UmThetho wePalamende otjhiwo e-ayithemaneni (3) nawo
ungabonelela—
(a) bona ihlangano enye nenye ekhona ihlanganiswe nenye ihlangano;
namkha
(b) bona ihlangano enye nenye izihlukanise phakathi ukuba ziinhlangano
ezidlula yinye.”.
14. Ukwesulwa Kwe-aithemu 24.
15. Ukutjhugululwa Kwe-ayithemu 25—
(a) Ngokusula ihlathululo “Komitjhini ngehlathululo elilandelako:
“‘iKomitjhini” kuthiwa yiKomitjhini yaMakhetho etjhiwo kusigaba 190
somThethosisekelo omutjha,” begodu
(b) Ngokufaka ihlathululo elilandelako ngemva kwehlathululo “irhelo lenarha”:
“‘UmThethosisekelo’ kuthiwa mThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
we-1996;”.
16. Ukwesulwa Kwe-ayithemu 26.
183
ISIKHIBELELO B
ISIKHIBELELO B
UMBUSO WEBUMBANO LESITJHABA: UMBUSO OPHAKATHI
1. Isigaba 84 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe Isigatjana
Esingezelelwe Ngokulandelako:
“(3) UMongameli kumele athintane namaSekela kaMongameli —
(a) ekuthuthukiseni nekusetjenzisweni kwemibandela kaRhulumende
weNarha;
(b) kiyo yoke imiraro emalungana nekambiso yeKhabinedi begodu
nokwenziwa kwemisebenzi ePalamende;
(c) ekunikelweni kwemisebenzi kumaphini wakaMongameli;
(d) ngaphambi kokubekwa eenkhundleni kweenkhulu ngaphasi
komThethosisekelo lo namkha nanyana ngimuphi umThetho, okufaka
hlangana ukukhethwa kwabajameli benarha kwezombanganarha
namkha abanye abajameli emazweni wangaphandle;
(e) ngaphambi kokukhethwa kwamaKomitjhini wokuPhenya;
(f) ngaphambi kokumenyezelwa kwereferendamu;
(g) ngaphambi kokulitjalelwa kwabagwetjiweko.”.
2. Isigaba 89 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe
Iingatjana Ezingezelelwe Ngokulandelako:
“(3) Iingatjana (1) nesesi-(2) zisebenza nakuSekela likaMongameli.”.
3. Ipharagrafu (a) Yesigaba 90 (1) YomThethosisekelo Omutjha Ithathwa
Njengefundeka Ngokulandelako:
“(a) iSekela likaMongameli elikhonjwe nguMongameli;”.
4. Isigaba 91 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesifundeka
Ngokulandelako:
“IKhabinedi
91. (1) TIKhabinedi ibunjwa nguMongameli, iSekela likaMongameli begodu—
(a) nabo abangadluliko ema-27 abamalunga wesiBethamthetho seNarha
begodu bakhethwe ngokulandela isigatjana 8 ukufikela ema-12; begodu
(b) nomunye kwaphela ongasilo ilunga lesiBethamthetho begodu
okhethwe ngokulandela isigatjana (13), kuphela lokha uMongameli,
ngokuthintana namaSekela wakhe begodu nabarholi beenhlangano
ezizibandakenyeko, ukobana zitjho bona ukukhethwa kwakhe
kuyatlhogeka.
184
ISIKHIBELELO B
(2) Enye nenye ihlangano ephethe iinhlalo ubuncani bazo obuma-80 ebandleni
lesiBethamthetho inelungelo lokukhetha iphini likaMongameli hlangana
namalunga wesiBethamthetho.
(3) Lokha ihlangano ingekho namkha ingekho ihlangano ephethe iinhlalo ezidlula
ama-80 , ihlangano ephethe iinhlalo ezingaphezulu kwezinye iinhlangano
elandela ngokwesibili ngobunengi beenhlalo eziphetheko, nanyana ngiyiphi
enye yazo inelungelo lokukhetha iSekela likaMongameli elilodwa hlangana
namalunga wesiBethamthetho seNarha.
(4) Ekukhethweni kwalo iSekela likaMongameli lingazikhethela bona lihlala
lililunga namkha lilisa ubulunga besiBethamthetho na.
(5) ISekela likaMongameli lingasebenzisa amandla begodu kumele lenze
imisebenzi ethweswe isikhundla seSekela likaMongameli mThethosisekelo
namkha inikelwe e-ofisini lelo nguMongameli.
(6) ISekela likaMongameli liphatha isikhundla—
(a) Bekube mhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana 1999 ngaphandle
kwalokha nakatjhidiswa ngomunye namkha adoselwa emva yihlangano
inelungelo lokukhetha ngokulandela isigatjana (2) nesesi-(3); namkha
(b) Kufikela lapha umuntu okhethwe ukuba nguMongameli emva
kwaMakhetho wesiBethamthetho seNarha abanjwe ngaphambi
kwamhlana amalanga ama-30 kuSihlabantangana 1999, athoma
ukusebenza.
(7) Ukuvuleka kwesikhundla seSekela likaMongameli singazaliswa yihlangano
ekhethe loyo oliSekela likaMongameli.
(8) Ihlangano ephethe iinhlalo ezibuncani obuma-20 besiBethamthetho seNarha
begodu equnte ukuthatha indima kuRhulumende wesiBethamthetho seNarha,
inelungelo lokunikelwa isikhundla sinye namkha kwendlu sinye seKhabinedi
lezo abatjhiwo esigatjaneni (1) (a) bazokubekwa kizo, ukuya ngenani leenhlalo
eziphethwe ngiyo lesiBethamthetho seNarha nakuqondiswe neenhlalo
eziphethwe ngezinye iinhlangano ezithatha indima.
(9) Iinkhundla zeKhabinedi zimele ukunikelwa iinhlangano ezithatha indima
ngokulandela indlela elandelako:
(a) Inani leenhlalo ezabelwe esikhundleni esisodwa kumele libekwe
ngokwehlukanisa inani leenhlalo zoke esiBethamthethweni seNarha
eziphethwe ngokuhlanganelwa ziinhlangano ezithatha indima ngenani
leenkhundla lezo abatjhiwo esigatjaneni (1) (a) bafanele bakhethe kizo
kuzaliselwe ngomunye godu.
185
ISIKHIBELELO B
(b) Imiphumela, kungathathwa amadesimali wesithathu nalandelako
nakakhona, kuzakuba inani leenhlalo ezabelwe isikhundla.
(c) Inani leenkhundla ezifanele ukwabelwa ihlangano ethatha indima
zizakuquntwa ngokuhlukanisa inani leehlalo zoke eziphethwe
siBethamthetho seNarha ngenani elitjhiwo endimeni (b).
(d) Imiphumela, ngaphasi kwaloku okutjhiwo endimeni (e), itjengisa inani
leenkhundla elabelwe ihlangano leyo.
(e) Lokha ukusetjenziswa kwendlela etjhiwo ngaphezulu kuletha inani
elidluleleko elingeze lamumathwa linani leenkhundla ezabelwe
iinhlangano, lenani elidluleleko lizakuphikisana nenani elidluleleko
elifana nalo elitholwe ngenye ihlangano namkha iinhlangano, begodu
noma ngisiphi isikhundla namkha iinkhundla ezisaleleko azikabiwa
zifanele zabelwe ihlangano namkha iinhlangano ezithintekako
ngokulandela inani elidluleleko.
(10) UMongameli emva kokuthintana namaSekela kaMongameli nabarholi
beenhlangano ezithatha indima kumele—
(a) athathe isiqunto malungana neenkhundla ezifanele ukwabelwa
iinhlangano ezahlukahlukeneko ezithatha indima ngokulandela inani
leenkhundla ezabelwe zona ngokwesigatjana (9);
(b) bakhethe esokhundleneso ilunga lesiBethamthetho elililunga
lehlangano leyo eyatjelwe isikhundleso ngaphasi kwendima (a) ukobana
abe ngozoziphendulela esikhundleneso.
(c) nakutlhogeka bona umThethosisekelo namkha iinrhuluphelo zombuso
omuhle ziphumeleliswe, atjhugulule noma ngiyiphi indaba ngaphasi
kwepharagrafu (a) ngokulandela isigatjana (9);
(d) basuse esikhundleni loyo obekwe ngaphasi kwepharagrafu (b)—
(i) nayikuthi uMongameli ubawiwa Mrholi wehlangano leyo
uNgqongqotjhe loyo kumele bona enze lokho; namkha
(ii) nangabe lokho kudingwa mnqopho womThethosisekelo namkha
kuseenrhuluphelweni zombuso omuhle; namkha
(e) Azalise, nakunefuneko, ngaphasi kwepharagrafu (b), isikhundla sika.
(11) Isigatjana (10) sifanele ukusetjenziswa ngomoya omumethwe emnqopheni
wombuso wobumbano lesitjhaba, begodu uMongameli nalaba asebenza nabo
bafanele babe nerhuluphelo ukufikelela lapha bezwanakhona boke lokha
nabasebenzisa isigatjanesi; ngaphandle kwalokha nakungakghonekiko bona
kufikelelwe ekuzwaneni kwabo boke kulokhu—
186
ISIKHIBELELO B
(a) Ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo endimeni (a) (c) namkha (d) (ii)
yesigatjana leso, isiqunto sikaMongameli sizakuphumeleliswa; begodu
(b) Ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo eendinyaneni (b), (d) (i) namkha
(e) zesigatjana leso esinamatha umuntu olilunga lehlangano
yakaMongameli, isiqunto sikaMongameli sizakuphumeleliswa.
(c) Ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo endimeni (b) namkha (e)
yalesosigatjana esithinta umuntu loyo olilunga lehlangano
yakaMongameli, isiqunto sikaMongameli siyaphumeleliswa.
(12) Nangabe isikhundla esinikelweko sitjhugululwa ngokulandela isigatjana (10)
(c), abathintekako kumele batjhiye iinkhundla zabo, kodwana banelungelo,
nakungenzeka, lokungakhethwa kabutjha kwezinye iinkhundla ezabelwe
iinhlangano zabo ngokwehlukahlukana, ngokulandela amatjhugululo lawo.
(13) UMongameli—
(a) ngokuthintana namaSekela wakaMongameli nabarholi beenhlangano
ezizibandakanyako kumele—
(i) abonelele ngesikhundla esithile esizakuba ngesalowo otjhiwo
esigatjaneni (1)(b) nakutlhogekako ngokulandela isiqunto
sikaMongameli ngaphasi kwesigatjaneso;
(ii) abeke esikhundleneso umuntu ongasilo ilunga lesiBethamthetho,
ukuba nguNgqongqotjhe oziphendulelako esikhundleneso;
(iii) azalise, nakutlhogekako, ngaphasi kwepharagrafu (b) isikhundla
somuntu lowo
(b) Emva kokuthintana namaSekela kaMongameli nabarholi beenhlangano
ezizibandakanyako kumele asuse esikhundleni loyo obekwe ngaphasi
kwepharagrafu (a) nakutlhogekako ngokomnqopho womThethosisekelo
namkha ngeenrhuluphelweni zombuso omuhle.
(14) Imihlangano yeKhabinedi kumele ikhanjiswe nguMongameli, namkha
nangabe uMongameli alaya njalo, liSekela likaMongameli: nakuphela
amaSekela wakaMongameli bazakukhambisa leyo mihlangano
ngokutjhidelana ngaphandle kwalokha iindingo zombuso nomoya
umumethwe eminqopheni yombuso webumbano lesitjhaba ziveza
okwahlukileko.
(15) IKhabinedi kaRhulumende weNarha yesitjhaba begodu nesidingo
sikaRhulumende onekghono.”.
187
ISIKHIBELELO B
5. Isigaba 93 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesifundeka
Ngokulandelako:
“Ukubekwa eenkhundleni kwamaSekela waboNgqongqotjhe
93. (1) UMongameli, emva kokuthintana namaSekela wakaMongameli nabarholi
beenhlangano ezikhona kuKhabinedi, angasungula iinkhundla zamaSekelabo.
(2) Ihlangano inelungelo lokwabelwa isikhundla seSekela likaNgqongqotjhe
sinye namkha ukwedlula ngokulandela ukujanyelwa kwayo nangendlela
iinkhundla zeKhabinedi zabiwa ngayo.
(3) Okutjhiwo sigaba 88(10) kufika ku (12) kusebenza, ngamatjhuguluko
afaneleko, nakumaSekelabo, begodu ekusetjenzisweni kwalokho, nakutjhiwo
uNgqongqotjhe namkha isikhundla kumele kufundwe njengathi kutjhiwo
iSekela likaNgqongqotjhe namkha isikhundla seSekela likaNgqongqotjhe
ngokwahlukahlukana.
(4) nangabe umuntu ubekwe esikhundleni njengeSekela likaNgqongqotjhe
sananyana ngisiphi isikhundla esinikelwe uNgqongqotjhe—
(a) ebujameni bakaNgqongqotjhe othintekako, iSekela likaNgqongqotjhe
kumele lisebenzise amandla begodu lenze nemisebenzi enikelwe
uNgqongqotjhe loyo ngokulandela noma ngimuphi umThetho
obekiweko, namkha onikelwe iSekela likaNgqongqotjhe ngaphasi
kwemilayo kaMongameli; begodu
(b) nanyana sikhombiso sananyana ngimuphi umthetho
wakaNgqongqotjhe kumele kuhlathululwe njengokufaka hlangana
neSekela likaNgqongqotjhe osebenza umsebenzi ngaphasi kwendima
(a) onikelwe nguNgqongqotjhe lowo kuSekela likaNgqongqotjhe
elisebenza esikhundleni sakhe.
(5) Lokha iSekela likaNgqongqotjhe nalitshwilileko namkha nanganyana kungaba
ngaliphi ibanga lingakghoni ukusebenzisa amandla namkha ukwenza
umsebenzi walo, uMongameli angabeka omunye esikhundleneso bona abe
liSekela likaNgqongqotjhe, namkha angabeka omunye umuntu bona asebenze
esikhundleni saloyo oliSekela likaNgqongqotjhe, bona asebenzise amandla
wokwenza yoke imisebenzakhe, namkha asebenzise amandla athileko
namkha enze umsebenzi othileko.”.
188
ISIKHIBELELO B
6. Isigaba 96 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe
Iingatjana Zokuzaliselela Ezilandelako:
“(3) AboNgqongqotjhe baziphendulela ngamunye ngamunye kuMongameli
wesiBethamthetho seNarha ngokuphathwa kweminyango yabo, begodu
woke amalunga weKhabinedi aziphendulela ngokuhlanganyela ekwenzeni
imisebenzi yakaRhulumende weNarha neenkambiso zawo.
(4) AboNgqongqotjhe kumele balawule imiNyango yabo ngokulandela ikambiso
ebekwe yiKhabinedi.
(5) Lokha uNgqongqotjhe nakabhalelwa kulawula umNyango ngokulandela
imithetjhwana yeKhabhinedi, uMongameli angabawa othintekako bona
abuyisele ilawulo yomNyango wakhe endleleni ekhambisana nemithetjhwana
leyo.
(6) Nayikukuthi uNgqongqotjhe othintekako abhalelwa kulandela isibawo
sikaMongameli ngaphasi kwesigatjana (5), uMongameli angamsusa loyo
esikhundleni—
(a) Nayikukuthi nguNgqongqotjhe otjhiwo kusigaba 91 (1)(a), emva
kokuthintana noNgqongqotjhe loyo, begodu lokha uNgqongqotjhe
angasilo ilunga lehlangano kaMongameli namkha angasuye uMrholi
wehlangano ezibandakanyako, emva kokuthintana nomrholi
wehlangano leyo uNgqongqotjhe loyo alilunga layo; namkha
(b) Nayikuthi nguNgqongqotjhe otjhiwo esigabeni 91 (1) (b), emva
kokuthintana namaSekela wakaMongameli begodu nabarholi
beenhlangano ezizibandakanyako.”.
189
ISIKHIBELELO C
ISIKHIBELELO C
UMBUSO WEBUMBANO LESITJHABA:
IHLANGOTHI LESIFUNDA
1. Isigaba 132 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesifundeka
Ngokulandelako:
“IsiGungu somKhandlu
132. (1) IsiGungu somKhandlu wesiFunda sibunjwa nguNdunakulu namalunga
angadluliko kali-10 akhethwe nguNdunankulu ngokulandela isigabesi.
(2) Ihlangano ephethe ubuncani amaphesende ali-10 weenhlalo
esiBethamthethweni sesiFunda begodu nequnte bona izozibandakanya
kuRhulumende weBumbano lesiTjhaba, inelungelo lokwabelwa isikhundla
sinye namkha ukwedlula esiGungwini somKhandlu ngokulingana nenani
leenhlalo eziphethwe ngiyo esiBethamthethweni nakuqondiswa neenhlalo
eziphethwe ngezinye iinhlangano ezizibandakanyako.
(3) Iinkhundla esiGungwini somKhandlu kumele zabelwe iinhlangano
ezizibandakanyako ngokwehlukahlukana ngokulandela indlela endlalwe
esigabeni 91 (9), begodu ekusetjenzisweni kwaleyo ndlela etjhiwo
esigabeneso—
(a) IKhabinedi kumele ifundwe sengathi kutjhiwo isiGungu somKhandlu;
(b) UNgqongqotjhe, kumele afundwe kwanga kutjhiwo ilunga lesiGungu
somKhandlu; begodu
(c) nesiBethamthetho seNarha kumele sifundwe kwanga kutjhiwo
siBethamthetho sesiFunda.
(4) UNdunakulu wesiFunda emva kokuthintana nabarholi beenhlangano
ezizibandakanyako kumele—
(a) abeke iinkhundla ezizakwabelwa iinhlangano ezizibandakanyako
ngokwenani leenkhundla ezabelwe ngokulandela isigatjana (3);
(b) abeke kwesinye nesinye salezonkhundla ilunga lesiBethamthetho
elililunga lehlangano eyabelwe isikhundla leso ngaphasi kwendima (a),
ukuba lilunga lesiGungu somKhandlu oziphendulelako esikhundleneso;
(c) nakutlhogekako ngomnqopho womThethosisekelo namkha
ngokweenrhuluphelo zomBuso omuhle, atjhugulule isikhundla esibekwe
ngaphasi kwendima (a) ngokulandela isigatjana (3);
190
ISIKHIBELELO C
(d) asuse esikhundleni nanyana ngimuphi obekwe ngaphasi kwendima
(b)—
(i) lokha uNdunakulu nakabawiwa Mrholi wehlangano leyo ukuba
lilunga lomKhandlu wezokuPhatha uyabawiwa, bona enze lokho;
namkha
(ii) lokha nakutlhogwa mnqopho womThethosisekelo namkha
kuseenrhuluphelweni zombuso omuhle; namkha
(e) Azalise, nakutlhogeka, ngokulandela indima (b) isikhundla selunga
lesiGungu somKhandlu.
(5) Isigatjana (4) kumele sisetjenziswe ngomoya omumethwe emnqopheni
kaRhulumende weBumbano lesiTjhaba, begodu uNdunakulu nalaba asebenza
nabo kumele bamisele ukufikelela ukuzwana kwabo boke ngaso soke isikhathi
nabasebenzisa isigatjana lesi; kwaphela lokha ukuzwana kungafikelelwa
kulokhu—
(a) ekusetjenzisweni kwamandla atjhiwo endimeni (a), (c) namkha (d)(ii)
yesigatjana leso, isiqunto sikaNdunankulu sizakuphumelela;
(b) ekusetjenzisweni kwamandla atjhiwo endimeni (b), (d) (i) namkha
(e) yesigatjana leso okuthinta umuntu ongasilo ilunga lehlangano
yakaNdunakulu; isiqunto somrholi wenhlangano le umuntu loyo alilunga
layo sizakuphumelela; begodu
(c) ukusetjenziswa kwamandla atjhiwo endimeni (b) namkha (e)
yesigatjana leso okuthinta umuntu olilunga lehlangano kaNdunakulu,
isiqunto sikaNdunakulu sizakuphumelela.
(6) Nanyana ngabe ngikuphi ukwabiwa kweenkhundla kutjhugululwa ngaphasi
kwesigatjana (4) (c) amalunga athintekako kumele atjhiye phasi iinkhundla
zawo, kodwana banelungelo, nakungenzeka, lokubekwa kwezinye
iinkhundla ezabelwe iinhlangano zabo ngokwehlukahlukana ngokulandela
amatjhuguluko abekiweko.
(7) Imihlangano yesiGungu somKhandlu kumele ikhanjiswe nguNdunakulu
wesiFunda.
(8) IsiGungu somKhandlu kumele sisebenze ngendlela ethathela ehloko umoya
wokukhuthaza ukuzwana omumethwe emnqopheni kaRhulumende
weBumbano lesiTjhaba, begodu neendingo zikaRhulumende onekghono.”.
191
ISIKHIBELELO C
2. Isigaba 136 SomThethosisekelo Omutjha Sithathwa Njengesimumethe
Iingatjana Ezingezelelweko Ezilandelako:
“(3) MemAmalunga wesiGungu somKhandlu aziphendulela ngamunye
ngamunye kuNdunakulu nesiBethamthethweni sesiFunda ngokuphatha
kwemiNyangwabo, begodu woke amalunga wesiGungu somKhandlu
aziphendulela ngokuhlanganyela ekwenzeni umsebenzi kaRhulumende
wesiFunda nemithetjhwana yawo.
(4) Amalunga womKhandlu wezokuPhatha afanele aphathe iminyango yabo
ngokulandela ikambiso equntwe mKhandlu.
(5) Lokha ilunga wesiGungu somKhandlu libhalelwa kuphatha umNyango
ngokuya komthethokambiso womKhandlu, uNdunakulu angabawa ilunga
elithintekako bona libusele ukuphatha komNyango wakhe endleleni
ekhambisana nomthethokambiso loyo.
(6) Nangabe ilunga elithintekako libhalelwa ukufeza iindingo zikaNdunakulu
ngaphasi kwesigatjana (5), uNdunakulu angasusa ilungelo esikhundleni emva
kokuthintana nelungelo, begodu lokha ilungelo lingasilo ilunga lehlangano
yakaNdunakulu namkha umrholi wehlangano ezibandakanyako, begodu emva
kokuthintana nomrholi wehlangano le alilunga layo.”.
192
ISIKHIBELELO D
ISIKHIBELELO D
UKUPHATHWA KWEZOMPHAKATHI NEMISEBENZI
YEZOKUPHEPHA: AMATJHUGULUKO WEENGABA
ZOMTHETHOSISEKELO ONGADUNGILEKO
1. Ngokutjhugulula Isigaba 218 SomThethosisekelo Ogadungileko—
(a) Ngokusula esigatjaneni (1) amagama angaphambi kwepharagrafu (a) okufaka
amagama alendelako endaweni yawo:
“(1) Ngokulawulwa ziinqophiso zikaNgqongqotjhe wezokuPhepha
nokuVikeleka, uKomitjhinara Zombelele wezobupholisa uzaziphendulela
ku—”;
(b) Ngokususa ipharagrafu (b) yesigatjana (1) ngokufaka ipharagrafu elandelako
endaweni yayo:
“(b) ukubekwa eenkhundleni kwaboKomitjhinara beemFunda;”;
(c) Ngokususa ipharagrafu (d) yesigatjana (1) ngokufaka ipharagrafu elandelako
endaweni yayo:
“(d) ukuphenya nokuvimbela ubulelesi obuhlelekileko namkha ubulelesi
obudinga ukuphenyisiswa nokuvimbelwa inarha mazombe namkha
ngobuhlakani kwezephenyo lobulelesi;”begodu
(d) Ngokususa ipharagrafu (k) yesigatjana (1) nokufaka ipharagrafu elandelako
endaweni yayo:
“(k) Ukusungulwa nokuphumelelisa igatja lezobupholisa eliqalene
nokuvikeleka komphakathi wenarha mazombe bona lithunyelwe
ukusebenza endaweni ezinye ngokokusekela namkha ngesibawo
sikaKomitjhinara wezobupholisa wesiFunda;”.
2. Ukutjhugululwa Kwesigaba 219 SomThethosisekelo Ogadungileko Ngokususa
Esigatjaneni (1) Amazwi Angaphambi Kwepharagrafu (a) Ngokufaka Amazwi
Alandelako Endawenawo:
“(1) Ngaphasi kwesigaba 218, uKomitjhinara wesiFunda uzakuba
nokuziphendulela kilokhu—”.
3. Ngokutjhugulula Isigaba 224 SomThethosisekelo Ogadungileko Ngokusula
Imibandela Yesigatjana (2) Ngalemibandela:
“kwaphela lokha isigatjana lesi sizakusetjenziswa kumalunga wephiko elinye
nelinye elihlome ngeenkhali lelo elethule irhelo labasebenzi balo ngemva bona
193
ISIKHIBELELO D
umThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika (umThetho 200 womnyaka
we-1993) uthome ukusebenza, kodwana ngaphambi kobana umtlolo
womThethosisekelo omutjha wamukelwe njengombana kubonelelwe esigabeni
73 somThethosisekelo lowo, lokha nangabe ihlangano yezombanganarha leyo
ilawulo nokuphatha kungaphasi kwayo namkha leyo ebandakanywa nayo begodu
naleyo eragelisa phambili umnqopho wayo, nenye ezibandakanya emKhandlwini
wokudlulisela zokuphatha begodu ethethe indima emakhethweni wamathomo
wesiBethamthetho seNarha neweemBethamthetho zeemFunda ngaphasi
komThethosisekelo loyo.”.
4. Itjhuguluko Lesigaba 227 LomThethosisekelo Ogadungileko Ngokusula
Isigatjana (2) Nokufaka Isigatjana (2) Nokufaka Isigatjana Esilandelako
Endawenaso:
“(2) IButho leNarha lezokuVikela lizakusebenzisa amandla wenze nemisebenzi
wawo kwaphela ngokweenrhuluphelo zenarha ngokuya kweSahluko 11
somThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika, 1996.”.
5. Itjhuguluko Lesigaba 236 SomThethosisekelo Ogadungileko—
(a) Ngokususa isigatjana (1) nokufaka isigatjana esilandelako endaweni yaso—
“(1) zemisebenzi yomphakathi, umnyango womBuso, ukuphatha namkha
iphiko lezokuphepha lelo kuthe maduze ngaphambi kokuthoma ukusebenza
komThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika, 1996 (emva kwalokhu
ekuthiwa mThethosisekelo omutjha), enze umsebenzi wombuso, iragela
phambili ngokusebenza ngokulandela imithetho ethintana nayo kuze kufike
lapho ipheliswako, namkha ifakwe ngaphasi namkha ihlanganiswe nezinye
iinkhungo ezifaneleko, namkha ihlanganiswe nanoma ngiziphi ezinye
iinkhung.”;
(b) Ngokususa isigatjana (6) nokufaka isigatjana esilandelako endaweni yaso:
“(6) (a) UMongameli angabeka iKomitjhini bona ihlolisise namkha itjhugulule
isivumelano, ukubekwa esikhundleni namkha ukukhutjhulwa
emsebenzini, namkha okwabelwa kwemibandela yomsebenzi
namkha izinto ezinye, eyenzeke hlangana kwamhlana amalanga
ali-27 kuSihlabantangana 1993 namhlana amalanga ama- 30
kuKhukhulamungu 1994 manqophana nanyana ngimuphi umuntu
otjhiwo esigatjaneni (2) namkha nanyana ngisiphi isiqhema sabantu
labo.
194
ISIKHIBELELO D
(b) IKomitjhini le ingabuyisela emva namkha itjhugulule isivumelwano,
ukubekwa esikhundleni, ukukhutjhulwa emsebenzini namkha
ukwabelwa kwemibandela yomsebenzi lokha nangabe ayikalungi
namkha ayikafaneli nakutjhejwa ubujamo besenzo leso” begodu
(c) Ngokususa “umThethosisekelo lo” lapha kwenzeka khona esigabeni 236,
nokufaka “umThethosisekelo omutjha” endaweni yawo”.
6. Ukutjhugulula Isigaba 237 SomThethosisekelo Ogadungileko—
(a) Ngokususa ipharagrafu (a) yesigatjana (1) nokufaka indima elandelako
endaweni yayo:
“(a) ihlelo lokuhlanganiswa kwamaziko woke litjhiwo kusigaba 236(1),
ngaphandle kwamabutho wamajoni atjhiwo esigabeni 224(2), zizakuthi
emva kokuthoma ukusebenza komThethosisekelo weRiphabliki
yeSewula Afrika, 1996, ziragele phambili ngomnqopho wokusungula—
(i) ukuphatha okunekghono ezingeni likaRhulumende weNarha
okuzakuqalana neendaba ezingaphakathi kwendawo leyo
uRhulumende weNarha anamandla phezu kwayo; begodu
(ii) ukuphatha okunekghono kwesinye nesinye isiFunda
okuzokuqalana neendaba ezingaphakathi kwendawo leyo,
omunye nomunye uRhulumende wesiFunda unamandla phezu
kwayo; begodu
(b) Ngokususa ipharagrafu (i) yesigatjana (2) (a) ngokufaka ipharagrafana
elandelako endaweni yayo:
“(i) iinkhungo ezitjhiwo esigabeni 236 (1) ngaphandle kwamabutho
wezobusotja zizakuba sezandleni zombuso wenarha, ozakusebenzisa
amandla ngokubambisana naboRhulumende beemFunda;”.
7. Ukutjhugululwa Kwesigaba 239 SomThethosisekelo Ogadungileko Ngokususa
Isigatjana (4) Nokufaka Isigatjana Esilandelako Endawenaso:
“(4) Ngaphasi begodu ngokukhambisana nanyana ngimuphi umThetho
osetjenziswako; ipahla, amalungelo, iimbopho neenkolodo zamaphiko atjhiwo
esigabeni 224(2) zizakudluliselwa ngaphezu iButho leNarha lezokuVikela
ngokukhambisana nemilayo yobujoni.”.
195
IHLELO 6A
IHLELO 6A
[IHlelo 6A elifakwe isigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho womnyaka we-
2003 yasulwa ngokwesigaba 6 somThethosisekelo oliTjhuguluko leTjhumi nane lomThetho we-2008.]
196
IHLELO 6B
IHLELO 6B
[IHlelo 6B ebelaziwa njengeHlelo 6A phambilini elafakwa sigaba 2 somThethosisekelo oliTjhuguluko
lobuNane lomThetho womnyaka we-2002 latjhugululwa ngokwesigaba 5 somThethosisekelo oliTjhuguluko
leTjhumi lomnyaka we -2003. Latjhugululwa yinomboro ngokwesigaba 6 somThethosisekelo
oliTjhuguluko leTjhumi lomThetho womnyaka we-2003 laze lasulwa ngokwesigaba 5 somThethosisekelo
oliTjhuguluko leTjhumi naHlanu lomThetho womnyaka we-2008.]
197
IHLELO 7
IHLELO 7
IMITHETHO ESULIWEKO
Inombo ro nomnyaka
wom Thetho
Isihloko
UmThetho oyiNomboro 200
womnyaka we- 1993
UmThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1993
UmThetho oyiNomboro 2 womnyaka
we-1994
UmThetho weTjhuguluko lomThethosisekelo
weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1994
UmThetho oyiNomboro 3 womnyaka
we- 1994.
UmThetho wesiBili weTjhuguluko
lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1994
UmThetho oyiNomboro 13
womnyaka we -1994.
UmThetho wesiThathu weTjhuguluko
lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1994
UmThetho oyiNomboro 14
womnyaka we- 1994.
UmThetho wesiNe weTjhuguluko lomThethosisekelo
weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1994
UmThetho oyiNo 24 womnyaka we-
1994.
UmThetho wesiThandathu weTjhuguluko
lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1994
UmThetho oyiNomboro 29
womnyaka we- 1994.
UmThetho wesiHlanu weTjhuguluko
lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1994
umThetho oyiNomboro 20
womnyaka we -1995
UmThetho weTjhuguluko lomThethosisekelo
weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1995
UmThetho oyiNomboro 44
womnyaka we-1995
UmThetho wesiBili weTjhuguluko
lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1995
UmThetho oyiNomboro 7 womnyaka
we- 1996.
UmThetho weTjhuguluko lomThethosisekelo
weRiphabliki yeSewula Afrika womnyaka we-1996
198
IHLELO 7
Inombo ro nomnyaka
wom Thetho
Isihloko
UmThetho oyiNomboro 26
womnyaka we-1996.
UmThetho wesiThathu weTjhuguluko
lomThethosisekelo weRiphabliki yeSewula Afrika
womnyaka we-1996
199
Ikomba
Ikomba
(Tjheja: Iinomboro Ezivezwe Ngemva Kwalokho Okutloliweko Zikhombisa Iinomboro
Zeengaba)
Ingoma yesitjhaba, 4
UmHloliincwadizombelele, 181, 188
AmaLungelo wobuNtu—
Ilungelo lokuya ekhotho, 34
Ilungelo lokuthola ilwazi i, 32
Ukusetjenziswa , 8
Abantu ababotjhiweko, abavalelweko begodu nabamangalelweko , 35
Ukubuthana, ukutjhagala, ukurhwanta begodu nokwethula incwadi yenghonghoyilo , 17
Abantwana, 28
Ubuzwe , 20
-phathelene namasiko, -kwekolo begodu nemiphakathi enamalimayo, 31
Ifundo, 29
Ukukatelelwa kwamalungelo, 38
Ibhoduluko, 24
Ukulingana, 9
IsiThunzi sobuNtu, 10
Itjhaphuluko nokuvikeleka komuntu , 12
Itjhaphuluko yokuhlanganyela nabanye abantu , 18
Itjhaphuluko yokuveza amazizo , 16
Itjhaphuluko yokukhamba nokuhlala umathanda, 21
Itjhaphuluko yekolo, ikolelo begodu nombono, 15
Itjhaphuluko yokurhweba, yesikhundla somsebenzi begodu nebizelo, 22
Zamaphilo, ukudla, amanzi begodu nokuvikeleka kwezehlalakuhle , 27
Zezindlu , 26
Ukuhlathulula, komtlolo wamaLungelo wobuNtu 39
Itjhebiswano kezemisebenzi , 23
Ilimi namasiko, 30
Ipilo, 11
Ukurhunyezwa kwamalungelo , 36
200
Ikomba
Amalungelo wezombanganarha, 19
Ukuba wedwa, 14
Ipahla, 25
Igadango lokuphatha okungilo, 33
Ubugqila,ukukatelelwa ukuhlonipha omunye namkha ukukatelelwa ukusebenza, 13
Umthetho wobujamo oburhabileko, 37
Ukurhatjha, umThetho oziJameleko wokuLawula ukuPhatha, 181, 192
Isabelomali, 215
IDzwili leBulungelo, 223 - 225
URhulumende weTjhebiswano, 41
Ubuzwe, 3
IKhabinedi, 91 - 99, 101, 102
IKomitjhini yokuLingana ngoBulili, 181, 187
IKomitjhini yokweNyulwa kwezinga nokuVikelwa kwamaLungelo wamaSiko iKolo namalimi
ayamene nemiPhakathi, 181, 185, 186
ImiThetho eTjhayisanako, 146 - 150
AmaKhotho—
IKhotho yomThethosisekelo, 167
AmaKhotho ePhakemeko, 169
AmaKhotho kaMarhastrada namanye, 170
AmaNdla akhona eendabeni zomThethosisekelo, 172
IKhotho ePhakemeko yokuBuyekezwa kweenGwebo, 168
Zokuvikela, 200 - 204
IKomitjhini yezamaKhetho, 181, 190, 191
Iindlela zeKambiso yokuKhethwa kweensebenzi zomThethosisekelo, iHlelo 3, iNgcenye A
IsiGungu esiPhetheko—
ImiKhandlu yeemFunda, 125
AmaNdla wokuLawula iRiphabliki, 85
ImiKhandlu yezokuPhatha iimFunda , 132 -141
IsiKhwama seNarha seMalingeniso , 213, 214, 216, 217
IiMali zeemFunda nezemaKhaya , 226 - 230
IKomitjhini yezeeMali neeMali zikaRhulumende i, 220 - 222
Iflarha yeNarha , 5
Ukusekelwa ngeemali kweenhlangano zombanganarha, 236
201
Ikomba
IKomitjhini yeSewula Afrika yamaLungelo wobuNtu, 181, 184
UmThetho oziJameleko wokuLawula ukuRhatjha, 192
IinHloli, 209, 210
UmThetho weenTjhabatjhaba, 231 - 233
UmThetho weKhotho yamaJaji, 165
IimPhathiswa zeKhotho yamaJaji, 174 - 177
IKomitjhini yezemiSebenzi yeKhotho yamaJaji, 178
IRherho leKhotho yamaJaji, 166
AmaLimi, 6
Ikambiso yokwenziwa komThetho weNarha, 73 - 82
AMandla wokwenza umThetho, 43, 44
URhulumende weKhaya, 152, 163
AboMasipala, 151 - 164
IsiBethamthetho seNarha—
Ukubunjwa namakhetho, 46
Iinqunto, 53
Ubufakazi namkha ilwazi elingaphambi kwesiBethamthetho seNarha, 56
Amandla wesiBethamthetho seNarha, 55
Ikghono lomphakathi lokufumana, 59
UmKhandlu weNarha ongamele iimFunda—
Ukwabiwa kweenthunywa, 61
Ukubunjwa, 60
Iinqunto, 65
Ubufakazi namkha ilwazi elingaphambi komKhandlu weNarha ongamele iimFunda, 69
Ukuhlanganyela kwehlangano yezombanganarha eenthunyweni zeemFunda, iHlelo 3,
iNgcenye B
Ukuhlanganyela kwabajameli bakaRhulumende weKhaya, 67
Iinthunywa zasafuthi, 62
Amandla, 68
Ikghono lomphakathi lokufumana, 72
IPalamende, 42
AmaPholisa, 205 - 208
AboNdunakulu, 127 - 130
UMongameli, 83 - 89
Amandla wokutjhutjhisa, 179
IimFunda, 103
ImiThethosisekelo yeemFunda, 142 - 121
IimBethamthetho zeemFunda, 104 - 121
Ukwenza kwamalunga iimbawo eKhotho yomThethosisekelo, 122
Amalungelo weenthunywa zasafuthi, 113
Ikghono lomphakathi lokufumana, 118
UkuPhatha kukaRhulumende , 195
IKomitjhini yeenSebenzi zikaRhulumende , 196
Zemisebenzi kaRhulumende , 197
UmVikeli womPhakathi, 181, 182
Zokuphepha , 198, 199
Ukuzethemba, 235
Ubukhulu bomThethosisekelo, 2
AbaRholi beNdabuko, 211, 212
No comments:
Post a Comment